ICIPANDE ICIKALAMBA | FINSHI BAIBOLO YALANDA PA MWEO NA PA MFWA?

Ifyo Baibolo Ilanda pa Mweo na pa Mfwa

Nga twabelenga ilyashi lya mu Baibolo ilya mu Ukutendeka ililanda pa fyo ifintu fyabumbilwe, tubelengamo ukuti Lesa aebele Adamu umuntu wa kubalilapo ukuti: “Ku muti onse uwa mwi bala ukulya ulelyako no kwikuta. Lelo ku muti wa kulenga ukwishiba ubusuma no bubi kwena wilalyako, pantu mu bushiku ukalyako ukufwa ukafwa.” (Ukutendeka 2:16, 17) Aya mashiwi yalangilila ukuti Adamu omfwila Lesa nga tafwile, lelo nga alitwalilile ukwikala mwi bala lya Edeni.

Ku ca bulanda, ilyo Efa apeele Adamu icisabo ca ku muti uo Lesa abakeenye ukulyako, taumfwilile Lesa, lelo aliliile kabili ici calengele mu kuya kwa nshita afwe. (Ukutendeka 3:1-6) Filya abafyashi besu bafililwe ukuba ne cumfwila fyalilenga na ifwe tulefwa. Umutumwa Paulo alilondolwele icalenga tulefwa, atile: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne mfwa yasalanganine ku bantu bonse pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12) Uyu “umuntu umo” uo Paulo alandilepo ni Adamu. Nomba lubembu nshi acitile, kabili cinshi lwalengela tulefwa?

Ulubembu Adamu acitile kukanakonka amafunde ya kwa Lesa ku mufulo fye. (1 Yohane 3:4) Icilambu ca lubembu ni mfwa, nga fintu Lesa aebele Adamu. Adamu na bana abo ali no kukwata abatwalilila ukuba ne cumfwila kuli Lesa, nga tabalefyalwa no lubembu kabili nga tabalefwa. Lesa tabumbile abantu ukuti balefwa, lelo alefwaya ukuti baleikala umuyayaya.

Takwaba uwingakaana filya Baibolo yalanda ukuti imfwa ‘yalisalangana ku bantu bonse.’ Nomba bushe muli ifwe mwaliba icitwalilila ukubako nga twafwa? Abengi kuti batila umweo taufwa. Nomba ukulanda ifi cimo no kulanda ukuti ifyo Lesa aebele Adamu fyali fya bufi. Cinshi twalandila ifi? Ni co muli ifwe amuba cimo icifumamo no kuya mu kwikala kumbi nga twafwa, imfwa nga tayaba cilambu ca lubembu nga fintu Lesa alandile. Baibolo itila: ‘Lesa tabepa.’ (AbaHebere 6:18) Icishinka ca kuti Satana e wabepele ilyo aebele Efa ukutila: “Ukufwa tamwakafwe.”—Ukutendeka 3:4.

Kanshi kuti twaipusha ukuti, apo ubufi bwa kwa Satana e bwalenga abantu balemona kwati umweo taufwa, cinshi cicitika ku muntu nga afwa?

IFYO BAIBOLO ILANDA

Mwi buuku lya Ukutendeka, Baibolo itila: “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mu mushili kabili apuutile mu myona yakwe umupu wa bumi, no yo muntu aishileba uwa mweo.” Amashiwi ayo bapilibula ukuti “uwa mweo” yafuma kwi shiwi lya ciHebere ne’phesh,a ilipilibula ukuti “icintu icipema.”—Ukutendeka 2:7.

Kanshi Baibolo tailanda ukuti abantu balikwata umweo uushifwa, lelo ilanda ukuti umuntu wine e mweo. E ico nangu mwingafwailisha shani, muli Baibolo tamwakasangemo amashiwi ya kuti “umweo taufwa.”

Apo Baibolo tailanda ukuti umuntu alikwata umweo uushifwa, cinshi calenga aba mu filonganino fya mapepo ifingi ukulasambilisha ukuti umweo taufwa? Pa kusanga icasuko, lekeni tulande pa fyalecitika kale mu calo ca Egupti.

UKO ICI ICISAMBILISHO CAFUMA

Herodotus, kalemba wa lyashi lya kale umuGriki uwaliko muli ba 400 B.C.E., alandile ukuti abena Egupti “e babalilepo ukulalanda ukuti umweo taufwa.” Abena Babiloni ba ku kale nabo balisumiine mu kuti umweo wa muntu taufwa. Pa nshita ilyo Alekisanda Mukalamba acimfishe ifyalo fya ku Middle East mu 332 B.C.E., ninshi abaGriki abasambilile amano ya buntunse balisabankanya ici cisambilisho, kabili tapakokwele calisabankene mu Buteko bwa Grisi monse.

Muli Baibolo tamwakasangemo amashiwi ya kuti “umweo taufwa”

Mu nshita ya batumwa, abaYuda abalumbwike sana abo baleita ati abena Essene na baFarise, balesambilisha ukuti umweo taufwa nga ca kuti umuntu afwa. Icitabo ca The Jewish Encyclopedia citila: “Ku baGriki abalekonka ifisambilisho fya kwa Plato e ko abaYuda basambilile ukulanda ukuti umweo.” Nangu fye muYuda uwalelemba ilyashi lya kale Josephus alandile ukuti mu Malembo ya Mushilo tamwaba ici icisambilisho, lelo abacitendeke “baGriki,” kabili atile cafuma ku nshimi shabo.

Ilyo ifisambilisho fya baGriki fyafulile sana, abatila Bena Kristu nabo balitendeke ukusambilisha ukuti umweo taufwa. Ba Jona Lendering abasambilila sana ilyashi lya kale batile: “Filya Plato alelanda ukuti umweo wesu wali ku cifulo icisuma pa kubala kabili pali ino nshita waba mu calo umo bashaupangile ukwikala, fyalengele Abena Kristu ukutendeka ukusambilisha icisambilisho cakwe.” Abena Kristu balitendeke ukusambilisha icisambilisho ca basenshi ica kuti umweo taufwa kabili caishileba pa fisambilisho ifyo basumiinemo sana.

“ICINE CIKAMULENGA UKUBA ABANTUNGWA”

Mu nshiku sha batumwa, umutumwa Paulo asokele Abena Kristu banankwe ati: “Amashiwi ayafuma ku mupashi wa mushilo yasosa apabuuta ukuti ku ntanshi kukaba inshita ilyo bamo bakalufya icitetekelo, no kubika amano ku mashiwi ya kulufya ayafuma ku mipashi na ku fisambilisho fya fibanda.” (1 Timote 4:1) Ifi fine alandile e fyacitike. Ukulanda ukuti umweo taufwa “cisambilisho ca fibanda.” Baibolo tailanda ukuti umweo taufwa, kabili ici icisambilisho cafuma ku fisambilisho fya bantunse na ku mipepele ya basenshi.

Ifwe twaliba ne nsansa pantu tuli bantungwa nga fintu Yesu alandile ukuti: “Mukeshiba icine, ne cine cikamulenga ukuba abantungwa.” (Yohane 8:32) Nga twaishiba icine icaba muli Baibolo, tulalubuka ku fisambilisho fya bufi na ku fintu ifyo aba mu mipepele yalekanalekana bacita ifisaalula Lesa. Na kabili, icine icaba mu Cebo ca kwa Lesa cilatulubula ku ntambi umuba ifya mipashi isho abantu bakonka umuntu nga afwa.—Belengeni akabokoshi akaleti, “Bushe Abafwa Baba Kwisa?”

Kabumba wesu talefwaya ukuti abantu baleikala fye imyaka 70 nelyo 80 pa calo, e lyo baikala umuyayaya ku muulu nelyo ku cifulo cimbi ica mipashi. Alefwaya abantu bakwe abacumfwila baleikala umuyayaya pano pene pa calo. Icalengele Lesa alefwaya abantu baleikala umuyayaya pano calo ni co alibatemwa, kabili ubufwayo bwakwe tabwayaluka. (Malaki 3:6) Lesa alengele uwaimbile amalumbo ukulemba ati: “Abalungama e bakekala mu calo, kabili bakekalamo umuyayaya.”—Amalumbo 37:29.

Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo Baibolo ilanda pa mweo na pa mfwa, belengeni icipandwa 6 mu citabo citila Bushe Cinshi Baibolo Isambilisha? Abalemba ici icitabo ni Nte sha kwa Yehova. Kuti mwacisanga na pa www.jw.org/bem nelyo kuti mwacita scan iyi code.

a Mu maBaibolo yamo pamo nga King James Version na Catholic Douay Version, ishiwi lya kuti ne’phesh, balipilibula ukuti “umweo.” Na kabili mu maBaibolo ayengi ayo bapilibula muno nshiku pamo nga muli Baibolo ya The New English Bible, iya New International Version na muli The Jerusalem Bible, balipilibula ukuti; “ica mweo.” Muli Today’s English Version mwena balipilibula ukuti “ukuba no bumi.”

Bushe Abantu Kuti Baikala Umuyayaya?

Imyaka iinono iyapita, abafwailisha pa fintu balandile ukuti balisangile ifimenwa fya mu menshi ifyaikala imyaka nalimo 100,000 kabili batila nalimo e fya mweo ifyaikala imyaka iingi sana. Ifi ifimenwa cani ico beta ati Posidonia oceanica, kabili ici icani cisangwa pa nshi ya bemba wa Mediterranean pa kati ka calo ca Spain ne ca Cyprus.

Ifimenwa nga kuti fyaikala imyaka yafula ifi, inga abantu? Basayantisti abasambilila pa filenga umuntu ukulakota batila kuti basanga inshila ya kulengelamo abantu ukulaikala imyaka iingi. Ku ca kumwenako, mu citabo cimo icalanda pali ili ilyashi mwaliba “inshila ishingi isho balefwailisha kuli basayantisti pa fya kulenga umuntu ukulaikala imyaka iingi.” Tatulaishiba nga ca kuti basayantisti kuti basanga inshila ya kulengelamo abantu ukulaikala imyaka iingi.

Icishinka ca kuti sayansi te ikalenga abantu bakaleikala umuyayaya. Baibolo ilanda pali Kalenga wesu, Yehova Lesa, ukuti: “Kuli imwe e kwaba intulo ya mweo.” (Amalumbo 36:9) Yesu Kristu apepele kuli Lesa ati: “Nomba pa kuti babe no mweo wa muyayaya, kano baishiba imwe mwe Lesa wa cine mweka, na Yesu Kristu uo mwatumine.” (Yohane 17:3) Kanshi nga twaishiba Yehova Lesa no Mwana wakwe Yesu Kristu no kulacita ifyo bafwaya, tukakwata amapaalo ayengi e lyo no mweo wa muyayaya.

Abafwailisha pa fintu balanda ukuti ifi ifimenwa fya mu menshi fyalikala imyaka nalimo 100,000

Cinshi Mwingacetekelela Ifyo Baibolo Ilanda?

Kuti twacetekela ifyo Baibolo ilanda pa mulandu ne fyo twalalandapo:

Umwine wa Fyebo Fyabamo: Mu Baibolo mwaba amabuuku 66 ayalembelwe na bantu 40 pa myaka ukucila pali 1,600, ukufuma mu 1513 B.C.E. ukufika mu 98 C.E. Na lyo line, ifyebo fyonse ifyabamo tafiipilika. Ifi filangilila fye ukuti umwine wa fyebo fyaba muli Baibolo ni Lesa wa Maka Yonse. E waleeba abalelemba Baibolo ifyebo fya kulemba.
Ilalungika nga Yalanda pa Malyashi ya Kale: Amalyashi yaba mu Baibolo ya cine kabili abafwailisha amalyashi ya kale balisanga ifishinka ifingi ifilanga ukuti ya cine. Icitabo citila A Lawyer Examines the Bible citila: “Abalemba amalyashi ayalanda pa citemwiko, inshimi na malyashi ya kwelengenya fye aya bufi, balabika inshita ne fifulo ifya bufi, . . . lelo Baibolo yena ilalungika nga yalanda pa nshita ne fifulo.”
Ilalungika nga Yalanda Pali Sayansi: Baibolo te citabo ca sayansi, lelo nga yalanda pali sayansi, ilalanda ifya cine ne fyo abantu bashaishibe ilyo yalelembwa. Ku ca kumwenako, mwi buuku lya Ubwina Lebi ifipandwa 13 na 14, mwaliba amafunde Lesa apeele abena Israele ayalelanda pa busaka na pa kuicingilila ku malwele yambukila. Aya amafunde yalembelwe ninshi abantu tabalaishibapo ifili fyonse pa tushiishi utuleta amalwele na pa malwele yambukila. Baibolo ilanda no kuti isonde lyalibulungana kabili talyaikata ukuli konse, kabili basayantisti baishileishiba ifi Baibolo yalanda ninshi palipita imyaka iingi sana.—Yobo 26:7; Esaya 40:22.

Ifi twalandapo ni fimo fimo fye pa fingalenga twacetekela ukuti ifyebo fyaba mu Baibolo fyafuma kuli Lesa. Na kuba Baibolo itila: “Amalembo yonse aya mushilo yafuma kuli Lesa kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kukalipila, ku kulungika ifintu.”—2 Timote 3:16.