Icipandwa 12

UbuShilamu—Inshila ya Kuli Lesa Ukupitila mu Kunakila

[Ifilembo fya ciArabic]

1, 2. (a) Mashiwi nshi aya kwiswila aya Qurʼān? (b) Mulandu nshi aya mashiwi yabela ayakatama ku baShilamu? (c) Ni mu lulimi nshi Qurʼān mu kutendekelako alembelwe, kabili cinshi “Qurʼān” ipilibula?

“MWI shina lya kwa Allah, Kashukisha, Uwa Nkumbu.” Ili sentensi lipilibula icilembo ca ciArabu, icili pa mulu, icafuma mu Qurʼān. Citwalilila ukuti: “Ilumbo libe kuli Allah, Shikulu wa Fyalo: Kashukisha, Uwa Nkumbu: Umwine wa Bushiku bwa Bupingushi. Ni we (weka) tupepa; Ni we (weka) tulomba ukwaafwa. Tulange inshila yalungama: Inshila ya abo Iwe wasenamina; Te (inshila) ya abo bakolomona icipyu Cobe nelyo iya abo abapumbuka.”—The Qurʼān, surah 1:1-7, MMP.a

² Aya mashiwi yapanga Al-Fātiḥah (“Ukwisula”), icipandwa ca ntanshi, nelyo surah, ce buku lya mushilo lya ciShilamu, Qurʼān wa Mushilo, nelyo Korani. Apo ukucila pali 1 muli 6 wa bekashi ba calo muShilamu kabili abaShilamu baipeelesha bapituluka muli ifi fikomo ukucila pa muku umo mu mapepo yabo yasano aya cila kasuba, aya yafwile ukuba pa kati ka mashiwi yacilapo ukubelengelwa ku mutwe pe sonde.

3. UbuShilamu bwaanana shani ilelo?

³ Ukulingana ne ntulo imo, kwabako ukucila pa mamilioni 900 abaShilamu mu calo, ukupanga ubuShilamu ubwa cibili kwi Calici lya ciRoma Katolika lyeka mu mpendwa. Bwaba napamo e butotelo bukalamba bwacilishapo kukula mu kwangufyanya mu calo, mu kuba na kabungwe kaletanunuka aka buShilamu mu Africa na mu calo ca ku Masamba.

4. (a) Cinshi “ubuShilamu” bupilibula? (b) Cinshi “umuShilamu” cipilibula?

⁴ Ishina ubuShilamu lyalikwata ubupilibulo ku muShilamu, pantu lipilibula “ukunakila,” “ukucimba,” nelyo “ukukakililwa” kuli Allāh, kabili ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale umo, “lilumbulula imibele ya mutima iya lwa nkati iya abo bakutikisha ku kushimikila kwa kwa Mohammed.” “UmuShilamu” cipilibula ‘umo uupanga nelyo uucita ubuShilamu.’

5. (a) Cinshi abaShilamu basumina ukulosha ku buShilamu? (b) Kulingana nshi kwabako pa kati ka Baibolo na Qurʼān?

⁵ AbaShilamu basumina ukuti icitetekelo cabo e kupelekeshako kwa kusokolola kwapeelwe ku baHebere ba citetekelo na Abena Kristu ba pa kale. Nangu cibe fyo, ifisambilisho fyabo fyalipaatuka kuli Baibolo pa fishinka fimo, nangula fyambula yonse Amalembo ya ciHebere na ya ciGreek muli Qurʼān.b (Moneni umukululo, ibula 285.) Pa kumfwikisha icisumino ca ciShilamu bwino, tukabila ukwishiba ifyo, uko, na lintu ubu butotelo bwatendekele.

Ukwitwa kwa kwa Muḥammad

6. (a) Cinshi caali icishinka ca kutontapo mu kupepa kwa baArabu mu nshita ya kwa Muḥammad? (b) Cishilano nshi caliko ukulosha kuli Kaʽbah?

⁶ Muḥammadc afyalilwe mu Mecca (iciArabu, Makkah), Saudi Arabia, mupepi na 570 C.E. Wishi, ʽAbd Allāh, afwile pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Muḥammad. Nyina, Āminah, afwile lintu ali mupepi ne myaka ya bukulu mutanda. Pali ilya nshita abaArabu babeleshe umusango wa kupepa Allāh uwashimpilwe mu mupokapoka wa Mecca, pa cifulo cashila ca Kaʽbah, icikuulwa capeluka icapala amatungi yatatu umo ilibwe lyafita lyalecindikishiwa. Ukulingana ne cishilano ca buShilamu, “Kaʽbah mu kutendekelako akuulilwe na Adamu ukulingana ne cipasho ca mu mulu kabili pa numa ya Lyeshi ukukuulwa cipya cipya na Abrahamu na Ishmaele.” (History of the Arabs, kuli Philip K. Hitti) Cabele icifulo cashila ica filubi 360, cimo pa bushiku bumo na bumo ubwa mwaka wa kubalika no kwililwa kwa mweshi.

7. Fibelesho nshi fya butotelo fyakalifye Muḥammad?

⁷ Lintu Muḥammad alekula, atwishike ifibelesho fya butotelo fya kasuba kakwe. John Noss, mu citabo cakwe Man’s Religions, alanda ati: “[Muḥammad] akalifiwe ku kuumana kwabula ukupwa mu mabuseko yapokelelwe aya butotelo no mucinshi mu kati ka shamfumu sha ku Quraysh [Muḥammad aali wa uyu mukowa]. Icacililepo ukukosa cali kukanaikushiwa kwakwe no kupusunsuka kwa butuutu mu butotelo bwa ciArabu, ukupepa kwa filubi kwa balesa abengi ne cisumino ca kuti ifinama ne fimenwa fyalikwata umweo, bucisenene pa kukungana kwa butotelo no bulangisho, ukunwa, ukucofa injuka, no kucinda ifyo fyalimo imisango, no kushiika abatuntulu ukwa bana banakashi bashalefwaikwa ukwabeleshiwe te mu Mecca mweka lelo ukupulinkana Arabia.”—Surah 6:137.

8. Ni pe samba lya mibele nshi apo ukwitwa kwa kwa Muḥammad ukuba kasesema kwacitikile?

⁸ Ukwitwa kwa kwa Muḥammad ukuba kasesema kwacitikeko lintu ali mupepi ne myaka 40 iya bukulu. Akwete umwata wa kuya eka ku ninga ya lupili lwali mupepi, ulwitwa Ghār Ḥirāʼ, ku kwetetula, kabili atungile ukuti cali ni pali kamo aka utu tushita epo apokelele ukwitwa ukuba kasesema. Icishilano ca baShilamu cishimiko kuti ilintu ali mulya, malaika, pa numa uwaishibikwe nga Gabriele, amukambishe ukubelenga ku mutwe mwi shina lwa kwa Allāh. Muḥammad afililwe ukwankulako, ica kuti malaika ‘amwikete no kumupatikisha icakosa nga nshi ica kuti taali na kucishishimisha na kabili.’ Lyene malaika abwekeshepo ikambisho. Na kabili, Muḥammad afililwe ukwankulako, e co malaika ‘alimukamine’ na kabili. Ici cacitike imiku itatu ilyo Muḥammad talatampa kubelenga ku mutwe icaishilemonwa nga ukukonkana kwa ntanshi ukwa kusokolola uko kupanga Qurʼān. Icishilano cimbi cishimika ukuti ukupuutamo kwa bulesa kwasokolwelwe kuli Muḥammad ukupala ukulila kwa nyenjele.—The Book of Revelation ukufuma kuli Ṣaḥīḥ Al-Bukhārī.

Ukusokololwa kwa Qurʼān

9. Cinshi casoswa ukuba e kusokolola kwa ntanshi ukwa kwa Muḥammad? (Linganyeniko Ukusokolola 22:18, 19.)

⁹ Cinshi casoswa ukuba e kusokolola kwa ntanshi ukwapokelelwe kuli Muḥammad? Amabulashi ya ciShilamu mu cinkumbawile yasumina ukuti fyali fikomo fisano ifya ntanshi ifya surah 96, ifyakwato mutwe Al-‘Alaq, “Ukutimba [kwa Mulopa],” icibelengwa ukuti:

10-12. Ni shani fintu Qurʼān yabakilwe?

¹⁰ Ukulingana ne ntulo ya ciArabu The Book of Revelation, Muḥammad ayaswike ati, “Nshaishiba ukubelenga.” E ico, aali no kusungila ku mutwe ukusokolola pa kuti engabwekeshapo no kukubelenga ku mutwe. AbaArabu baali abalamuka mu kubomfya ukusungila ku mutwe, kabili Muḥammad taali na kufumishiwako. Butali bwaba shani camusendele ukupokelela ubukombe bonse ubwa Qurʼān? Mu cinkumbawile casuminwa ukuti ukusokolola kwaishile mu ciputulwa ca nshita ica myaka imo 20 ukufika ku 23, ukufuma mupepi na 610 C.E. ukufika ku mfwa yakwe mu 632 C.E.

¹¹ Intulo sha baShilamu shilondolola ukuti pa kupokelela ukusokolola kumo na kumo, Muḥammad akubelengele ku mutwe kuli abo abaali mupepi. Aba mu kukonkapo basungile ukusokolola ku mutwe kabili mu kubelenga ku mutwe bakusungile ukubomba. Apantu ukupangwa kwa mapepala takwaishibikwe ku baArabu, Muḥammad akwete ukusokolola ukulembwa kuli bakalemba pa fibombelo fya kale ifyaliko lilya, pamo nga amafupa ya makoope aya ngamali, amabula ya tuncindu, imbao, ne fipapatwa. Nangu cibe fyo, tacali ukufikila pa numa ya mfwa ya kwa kasesema elyo Qurʼān abuulile umusango abelamo nomba, pe samba lya kutungulula kwa mpyani sha kwa Muḥammad na banabo. Ici caali mu kati ka kuteka kwa ba caliph ba ntanshi batatu, nelyo intungulushi sha buShilamu.

¹² Kapilibula Muhammad Pickthall alemba ati: “Ama surah yonse ya Qurʼan yalonganikwe mu kulemba pa ntanshi ya mfwa ya kwa Kasesema, kabili abaShilamu abengi basungile Qurʼan onse ku mutwe. Lelo ama surah yalembwa yasalanganishiwe mu kati ka bantu; kabili lintu, mu bulwi . . . impendwa ikalamba ya abo abasungile Qurʼan yonse ku mutima balipaiwe, ukulonganikwa kwa Qurʼan yonse kwalicitilwe no kubikwa mu kulemba.”

13. (a) Ni ntulo nshi shitatu isha cisambilisho ca buShilamu no butungulushi? (b) Ni shani fintu abasambilila bamo aba ciShilamu bamona ukupilibula kwa Qurʼān?

¹³ Ubumi bwa ciShilamu bwatekwa ku mabulashi yatatu—Qurʼān, Ḥadīth, na Sharīʽah. (Moneni umukululo, ibula 291.) AbaShilamu basumina ukuti Qurʼān mu ciArabu e musango wapwililika uwa kusokolola, apo, basosa ati, lwaali e lulimi lwabomfiwe na Lesa mu kulanda ukupitila muli Gabriele. Surah 43:3 alondolola ati: “Twaipanga ukuba Qur-ān mu ciArabu, mu kuti mube na maka ya kumfwikisha (no kusambilila amano).” (AYA) Muli fyo, ubupilibulo ubuli bonse bumonwa kwati kusundulula fye uko kubimbamo ukulufya ukusanguluka. Na kuba, abasambilila ba ciShilamu bamo balakaana ukupilibula Qurʼān. Imimwene yabo ya kuti “ukupilibula lyonse kulafutuka,” e ico, “abaShilamu lyonse balikaanya kabili pa nshita shimo balibinda ukwesha ukuli konse ukwa kuibika mu lulimi lumbi,” e fyalondolola Dr. J. A. Williams, kafundisha wa lyashi lya kale ilya ciShilamu.

Ukutanunuka kwa ciShilamu

14. Ca kucitika nshi caishibishe inshita yakatama mu kubangilila kwa lyashi lya kale ilya buShilamu?

¹⁴ Muḥammad atampile icitetekelo cakwe icipya mu kulwishanya no kushomboka kukalamba. Abantu ba ku Mecca, nangu fye aba mukowa wakwe wine, balimukene. Pa numa ya myaka 13 ya kupakasa no lupato, aseseshe icifulo ca pa kati cakwe ca mibombele ku kapinda ka ku kuso ku Yathrib, uyo nomba waishibikwe nga al-Madīnah (Medina), umusumba wa kwa kasesema. Uku kukuuka, nelyo hijrah, mu 622 C.E. kwaishibishe inshita yakatama mu lyashi lya kale ilya buShilamu, kabili pa numa ubushiku bwapokelelwe nge nshita ya kutendekelapo kuli kalenda wa ciShilamu.d

15. Ni shani fintu Mecca asangwike icifulo cikalamba ica pa kati ica buShilamu ica nyendo sha butotelo?

¹⁵ Mu kupelako, Muḥammad alitekele lintu Mecca acimbile kuli wena mu January wa 630 C.E. (8 A.H.) kabili asangwike kateka wa uko. Mu kuba na maka ya kulama kwa ku calo no kwa butotelo mu maboko yakwe, aali na maka ya kufumyamo ifipasho fya kupepe filubi mu Kaʽbah no kupemika nge cifulo cikalamba ica nyendo sha butotelo ku Mecca isho shatwalilila ukufika kuli buno bushiku.—Moneni amabula 289, 303.

16. Kufika kwi UbuShilamu bwasalangene?

¹⁶ Mu kati na nkati ka myaka amakumi yanono pa numa ya mfwa ya kwa Muḥammad mu 632 C.E., ubuShilamu bwalyandatile ukufika ku Afghanistan kabili na ku Tunisia ku North Africa. Ukufika ku kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse, icitetekelo ca muli Qurʼān calipekele mu Spain kabili cafikile ku mupaka wa ku France. Nga fintu Profesa Ninian Smart alondolwele mu citabo cakwe Background to the Long Search ukuti: “Ukumonwa ukufuma ku mimwene ya buntunse, ukupwilikisha kwa kwa kasesema wa ciArabu uwaikeleko mu myanda ya myaka yalenga mutanda na cinelubali pa numa ya kwa Kristu kwa kutulumusha. Ku buntunse, caali kufuma kuli wene e ko ukutumpuluka kupya kwakonkolweke. Lelo kwena ku muShilamu umulimo wali wa bulesa no kupwilikisha ukwali kwa kwa Allah.”

Imfwa ya kwa Muḥammad Yatungulula ku Malekano

17. Ni mpika nshi ikalamba yalolenkene no buShilamu pa mfwa ya kwa Muḥammad?

¹⁷ Imfwa ya kwa kasesema yakolomwene ubwafya. Afwile uwabula umwana mwaume kabili uwabula impyani yasontelwe mu kumonekesha. Nga fintu Philip Hitti alondolola ukuti: “Bu caliphate [icifulo ca kwa caliph] muli ifyo bwaba ni mpika yakokwesha ubuShilamu bwalolenkana na yo. Ficili fikansa fyabako. . . . Mu mashiwi ya kwa kalemba wa lyashi lya kale ilya buShilamu al-Shahrastāni [1086-1153]: ‘Takwatalile akubako ifikansa fya buShilamu ifyaletele ukusumya kwa mulopa ukwingi ukucila pa bu caliphate (imāmah).’” Ni shani fintu impika yapikulwilwe ku numa kulya mu 632 C.E.? “Abu-Bakr . . . alisontelwe (June 8, 632) impyani ya kwa Muḥammad ku musango umo uwa kusala umo isho ntungulushi shalipo mu musumba ukalamba, al-Madīnah, shabuulilemo ulubali.”—History of the Arabs.

18, 19. Kutunga nshi kwayakanya abaShilamu ba ciSunnī ukufuma ku ba ciShīʽite?

¹⁸ Impyani kuli kasesema aali no kuba kateka, khalīfah, nelyo caliph. Nangu cibe fyo, ubwipusho bwa mpyani sha cine cine kuli Muḥammad bwasangwike ica kulenga amalekano mu mitande ya ciShilamu. AbaShilamu ba ciSunnī bapokelele icishinte ca cifulo ca kusalwa fye intuntuko sha ku mulopa ukufuma kuli kasesema. E ico basumine ukuti ba caliph ba kubalilako batatu, Abū Bakr (wishifyala wa kwa Muḥammad), ʽUmar (impanda mano ya kwa kasesema), na ʽUthmān (umuko wa kwa kasesema), baali e mpyani sha cine cine kuli Muḥammad.

¹⁹ Uko kutunga kwalilwishiwa ku baShilamu ba ciShīʽite, abasosa ukuti ubutungulushi bwa cine cine bwisa ukupitila mu mutande wa ku mulopa wa kwa kasesema no kupitila mu mufyala wakwe no muko, ʽAlī ibn Abī Ṭālib, imām wa ntanshi (intungulushi ne mpyani), uwaupile umwana mwanakashi watemwikwa wa kwa Muḥammad, Fāṭimah. Icupo cabo caleteleko abeshikulu baume aba kwa Muḥammad Ḥasan na Ḥusayn. AbaShīʽite na kabili batunga “ukuti ukutula ku kutendeka Allah na Kasesema Wakwe mu kumonekesha basontele ʽAli nga impyani yasuminishiwa yakwe fye yeka lelo ukuti ba caliph ba ntanshi batatu bamufinshishe icifulo cakwe cabamo insambu.” (History of the Arabs) Kwena, abaShilamu ba ku ciSunnī bamona ico mu kupusanako.

20. Cinshi cacitike ku muko wa kwa Muḥammad ʽAlī?

²⁰ Cinshi cacitike kuli ʽAlī? Mu kati ka kuteka kwakwe nga caliph walenga bane (656-661 C.E.), ukulwila ubutungulushi kwalimine pa kati ka wene na kafinala wa Syria, Muʽāwiyah. Bailundile mu bulwi, kabili lyene ku kupusushako ukusumya umulopa kwalundwapo ukwa baShilamu, basansalike ukukangana kwabo ku kukalulula. Ukupokelela kwa kwa ʽAlī ukukalulula kwanashishe umulandu wakwe kabili kwalengele abakonshi bakwe abengi ukununuka, ukusanshako Khawārij (Aba kuputukako), abasangwike abalwani bakwe babipisha. Mu mwaka wa 661 C.E., ʽAlī alipaiwe kwi fumo lya bulembe ku mukonshi wapimpisha uwa kwa Khārijī. Amabumba yabili (aya Sunnī na Shīʽah) yabele pa kukangana. Umusambo wa Sunnī uwa baShilamu lyene wasoobwele intungulushi ukufuma kuli baUmayyad, ishamfumu shikankaala isha Mecca, abaali ku nse ya lupwa lwa kwa kasesema.

21. Mimwene nshi ya baShīʽite pa mpyani sha kwa Muḥammad?

²¹ Kuli Shīʽah, ibeli lya kwa ʽAlī, Ḥasan, umwishikulu mwaume wa kwa kasesema, aali e mpyani ya cine cine. Nangu cibe fyo, alifuminepo no kwipaiwa. Munyina Ḥusayn abele imām mupya, lelo na o wine alipaiwe, ku fita fya Umayyad pa October 10, 680 C.E. Imfwa yakwe nangu ukufwila icisumino, nge fyo baShīʽah baimona, yakwata ica kufumamo cikalamba pa buShīʽat ʽAlī, umunankwe wa kwa ʽAlī, ukutentemukila kuli kano kasuba. Basumina ukuti ʽAlī aali impyani ya cine cine kuli Muḥammad kabili uwa kubalilapo “imām [intungulushi] uwacingililwa muli bulesa ku cilubo no lubembu.” ʽAlī ne mpyani shakwe balangulwikwe ku baShīʽah ukuba bakasambilisha bashiluba abakwata “ubupe bwa bulesa ubwa kubulwa akalema.” Ulubali lwakulisha ulwa baShīʽah basumina ukuti kwabako fye ba imām ba cine cine beka 12, kabili uwa kupelako wa aba, Muḥammad al-Muntaẓar, alekele ukumoneka (878 C.E.) “mu ninga ya mosque (umwa kupepela) ikalamba pa Sāmarra uwabula ukusha ubufyashi.” Muli fyo “abele ‘(mustatir) wafisama’ nelyo ‘(muntaẓar) imām waenekelwa.’ . . . Mu nshita yalinga akamoneka nga Mahdi (umo uwatungululwa na bulesa) ku kubwekesha ubuShilamu bwa cine cine, ukucimfya icalo conse no kuletako imyaka ikana limo ipi pa ntanshi ya mpela ya fintu fyonse.”—History of the Arabs.

22. Ni shani abaShīʽah basefya mu kwibukisha ukufwila icisumino kwa kwa Ḥusayn?

²² Umwaka uuli onse, abaShīʽah basefya mu kwibukisha ukufwile cisumino kwa kwa Imam Ḥusayn. Bakwato kutantama kwa kusefya muli uko bamo baitetaula ku myele ne mpanga kabili mu nshila imbi ukuibika mu kucululuka abene beka. Mu nshita sha muno nshiku nga nshi, abaShilamu baShīʽite bapokelela ukusabankanishiwa ukwingi pa mulandu wa kupimpila imifwaile ya ciShilamu. Nangu cibe fyo, bemininako fye mupepi na 20 peresenti wa baShilamu ba mu calo, icinabwingi ukuba abaShilamu ba ciSunnī. Lelo nomba, lekeni twalukile ku fisambilisho fya ciShilamu fimo no kumona ifyo icisumino ca ciShilamu cambukila imyendele ya cila kasuba iya baShilamu.

Lesa e Wapulamo, Te Yesu

23, 24. Ni shani fintu Muḥammad na baShilamu bamona ubuYuda no buKristu?

²³ Amabutotelo yakalamba yatatu ayapepa lesa umo aya mu calo yaba ubuYuda, ubuKristu, no buShilamu. Lelo ukufika ku nshita Muḥammad amoneke ukulola ku kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga cinelubali C.E., amabutotelo ya ntanshi yabili, ukulingana na fintu wene akuminweko, balubente ukufuma pa nshila ya cine. Na kuba, ukulingana na ba kulandapo ba ciShilamu bamo, Qurʼān yalola mu kukaanwa kwa baYuda na Bena Kristu mu kulanda aiti: “Te (inshila) ya abo bakolomona icipyu Cobe nelyo iya abo abapumbuka.” (Surah 1:7, MMP) Mulandu nshi ico?

²⁴ Ukulandapo kwa Qurʼān kutila: “Abantu be Buku balilubile: AbaYuda mu kutoba Icipingo cabo, no kusaalula Maria na Yesu . . . kabili Abena Kristu mu kusumbula Yesu Umutumwa ku kulingana na Lesa” mu nshila ya cifundisho ca Bulesa Butatu.—Surah 4:153-176, AYA.

25. Ni numbwilo nshi shalingana tusanga muli Qurʼān na Baibolo?

²⁵ Icisambilisho cikalamba ca buShilamu, ku kwanguka kwine kwine, ni co icaishibikwa nga shahādah, nelyo ukutumbula kwa citetekelo, ico umuShilamu uuli onse aishiba ku mutwe: “La ilāh illa Allāh; Muḥammad rasūl Allāh” (Takwaba lesa kano Allah; Muḥammad ni nkombe ya kwa Allah). Ici cumfwana ne numbwilo ya Qurʼān iya kuti, “Lesa obe ni Lesa Umo; takwaba Lesa kano fye Wene, Kashukisha, Uwa Nkumbu.” (Surah 2:163, MMP) Ili tontonkanyo lyalandilwe imyaka 2,000 mu kubangilila mu kuba no bwite bwa pa kale kuli Israele ukuti: “Umfweni, mwe bena Israele, Yehova Lesa wesu Yehova umo wine.” (Amalango 6:4) Yesu abwekeshepo uku kukambisha kwacilishapo, ukwalembwa pali Marko 12:29, mupepi ne myaka 600 pa ntanshi ya kwa Muḥammad, kabili tapali nangu pamo apo Yesu aitungile ukuba Lesa nelyo ukulingana na Wene.—Marko 13:32; Yohane 14:28; 1 Abena Korinti 15:28.

26. (a) Ni shani fintu abaShilamu bamona Bulesa Butatu? (b) Bushe Bulesa Butatu bwa mu Baibolo?

²⁶ Ukulosha ku kuibela kwa kwa Lesa, Qurʼān ilondolola ukuti: “E co sumina muli Lesa na batumwa Bakwe. Wisosa ati ‘Bulesa Butatu’: leka: cikakuwamina iwe: pantu Lesa ni Lesa Umo.” (Surah 4:171, AYA) Nangu cibe fyo, tulingile ukumona ukuti ubuKristu bwa cine cine tabusambilisha Bulesa Butatu. Ico cifundisho ca ntulo ya cisenshi icaletelweko na basangu ba Kristendomu pa numa ya mfwa ya kwa Kristu na batumwa.—Moneni Icipandwa 11.e

Umweo, Ukubuuka, Paradise, no Mulilo wa Helo

27. Cinshi Qurʼān isosa pa lwa mweo na pa lwa kubuuka? (Cilanyeniko Ubwina Lebi 24:17, 18; Lukala Milandu 9:5, 10; Yohane 5:28, 29.)

²⁷ UbuShilamu busambilisha ukuti umuntu alikwata umweo uyo uutwalilila pa numa ya mfwa. Qurʼān itila: “Allah apokelela imyeo (ya bantu) pa nshita ya mfwa yabo, no kuti (umweo) taufwa (lelo) uba mu tulo twa uko. Wene abaka uyo (mweo) untu Wene apingwila ukufwa.” (Surah 39:42, MMP) Pa nshita imo ine, surah 75 aipeelesha umupwilapo ku “Qiyāmat, nelyo Ukubuuka” (AYA), nelyo “Ukwima kwa Bafwa” (MMP). Lubali itila: “Ndeita ku kucitila ubunte Ubushiku bwa Kubuuka . . . Bushe umuntu atontonkanya ifyo te kuti Tulonganike amafupa yakwe? . . . Wene aipusha ati: ‘Ni lilali Ubushiku bwa Kubuuka bukabako?’ . . . Bushe Wene [Allāh] takwata maka ya kupeelo bumi ku bafwa?”—Surah 75:1, 3, 6, 40, AYA.

28. Cinshi Qurʼān isosa pa lwa helo? (Cilanyeniko Yobo 14:13; Yeremia 19:5; 32:35; Imilimo 2:25-27; Abena Roma 6:7, 23.)

²⁸ Ukulingana na Qurʼān, umweo kuti wakwata amabuyo ayapusanapusana, ayengaba pambi ibala lya mu mulu lya paradise nelyo ukukandwa kwa helo ilebilima. Nge fyo Qurʼān ilondolola ukuti: “Baipusha: Ni lilali Ubushiku bwa Bupingushi bukabako? (Bwaba) bushiku lintu bakalungulushiwa mu Mulilo, (kabili cikasoswa kuli bene ukuti): Sondeni ukulunguluka kwenu (ukulepeelwa).” (Surah 51:12-14, MMP) “Kuli bene [ababembu] kwaba kulunguluka mu bumi bwa calo, kabili mu cine cine ishamo lya Pa Numa ya mfwa lyalicilapo ukutapata, kabili tabakwata uwa kubapokololako ukufuma kuli Allah.” (Surah 13:34, MMP) Ubwipusho bwaipushiwa: “Kabili cinshi cikalondolola kuli iwe ico ici cili? (Cili) Umulilo wabilima bukali bukali!” (Surah 101:10, 11, AYA) Ili shamo lyabipisha lyalondololwa mu kulonsha ukutila: “Mona! Abo bakaana ukusumina ukusokolola Kwesu, Tukabasansalika ku Mulilo. Lyonse ilyo inkanda shabo shileliiwa Tukabakabusha ne nkanda shipya mu kuti basonde ukulunguluka. Mona! Allah wa Maka lyonse, Uwa Mano.” (Surah 4:56, MMP) Ukulondolola kwalundwapo kutila: “Mona! helo abako mu kulalilila . . . Bakekala mulya ku nkulo ne nkulo. Mulya tabakasonde kutalala nelyo ica kunwa (icili conse) kano fye amenshi yabilauka no kutalala kwa kumika.”—Surah 78:21, 23-25, MMP.

29. Cilanya ifisambilisho fya buShilamu ne fya mu Baibolo pa mweo no buyo bwa buko.

²⁹ AbaShilamu basumina ukuti umweo wa muntu wafwa uya ku Barzakh, nelyo “Ukupaatululwa,” “icifulo nelyo imibele umo abantu bakaba pa numa ya mfwa kabili pa ntanshi ya Bupingushi.” (Surah 23:99, 100, AYA, utulembo twa pe samba) Umweo uba uumi mulya ukukumanya iciitwa “Ukukanda kwa Nshishi” nga umuntu aali umubifi, nelyo ukuipakisha insansa nga ca kuti aali uwa citetekelo. Lelo aba citetekelo balingile nabo ukukumanya ukulunguluka kumo pa mulandu wa membu shabo shinono lintu bali aba mweo. Pa bushiku bwa bupingushi, umo na umo alolenkana no buyo bwakwe ubwa ciyayaya, ubupwisha ilya mibele ya pa kati.f

30. Cinshi abalungama balaiwa ukulingana na Qurʼān? (Cilanyeniko Esaya 65:17, 21-25; Luka 23:43; Ukusokolola 21:1-5.)

³⁰ Mu kucilana, abalungama balaiwa amabala ya ku mulu ya paradise: “Kabili ukukuma kuli abo abasumina kabili bacite milimo isuma, Tukabalenga ukwingila mu Mabala pe samba lya ayo imimana ikonkoloka ku kwikalamo kuli pe na pe.” (Surah 4:57, MMP) “Pali bulya bushiku abekashi ba Paradise tabakatontonkanye cimbi kano fye ukusangalala kwabo. Capamo na bakashi babo, bakalambalala mu fintelelwe fya mateshi pa misengele yabo yanaka.” (Surah 36:55, 56, NJD) “Pa ntanshi ya ici Twalembele mu Amalumbo, pa numa ya Bukombe (bwapeelwe kuli Mose) atuti: ‘Ababomfi bandi, abalungama, bakapyana isonde.’” Utulembo twa pe samba kuli uyu surah tulosha kabelenga kwi Ilumbo 25:13 na 37:11, 29, pamo pene na ku mashiwi ya kwa Yesu pali Mateo 5:5. (Surah 21:105, AYA) Ukulosha ku bakashi nomba kwatulenga ukwalukila ku bwipusho bumbi.

Umukashi Umo Nelyo Impali?

31. Cinshi Qurʼān isosa pa lwa mpali? (Cilanyeniko 1 Abena Korinti 7:2; 1 Timote 3:2, 12.)

³¹ Bushe impali lifunde mu kati ka baShilamu? Ilintu Qurʼān ilasuminisha impali, abaShilamu abengi bakwata fye umukashi umo. Pa mulandu wa bamukamfwilwa bafula abashilwe pa numa ya nkondo shauma umutengo, Qurʼān yasuminishe mpali: “Kabili nga watiina ukuti tawakabombe mu mulinganya ku bana banshiwa, upa abanakashi, abalemoneka ukukuwamina, babili nelyo batatu nelyo bane; kabili nga watiina ukuti te kuti acite ubulungi (ku bafula ifyo) lyene umo (eka) nelyo (abankole) abo iminwe yobe ya ku kulyo yakwata.” (Surah 4:3, MMP) Icalembwa ca bumi ica kwa Muḥammad kuli Ibn-Hishām cilumbula ukuti Muḥammad aupile mukamfwilwa umukankaala, Khadījah, uwali imyaka 15 ubukulu pali wene. Pa numa ya mfwa ya mwanakashi aupile abanakashi abengi. Lintu afwile ashile bamukamfwilwa pabula.

32. Mutʽah cinshi?

³² Umusango umbi uwa cupo mu buShilamu witwa mutʽah. Walondololwa pamo nga “icipangano caibela icicitwa pa kati ka mwaume no mwanakashi ukupitila mu kutambika no kupokelela kwa cupo pa ciputulwa ca nshita yapimwa kabili mu kuba no kwimana kwalondololwa mu kulungatika ukwapala icipangano ca cupo cibelelela.” (Islamuna, kuli Muṣṭafā al-Rāfiʽī) AbaSunnī bacita icupo ca musamwe, kabili abaShīʽah, icupo icingaputulwa mu ciputulwa ca nshita capimwa. Intulo imo ine yatila: “Abana [ba fyupo fya musango yo] ba mwi funde kabili bakwata insambu shimo shine nga abana ba cupo cibelelela.” Mu kumonekesha uyu musango wa cupo ca pa kashita kanono wabeleshiwe mu kasuba ka kwa Muḥammad, kabili aliusuminishe ukutwalilila. AbaSunnī bapampamina pa kuti calibindilwe pa numa, ilintu abaImāmī, ibumba lyakulisha ilya baShīʽite, basumina ukuti ucili ulabomba. Na kuba, abengi balaubelesha, ukucilisha lintu umwaume asha umukashi wakwe pa ciputulwa ca nshita calepa.

Ubushilamu no Bumi bwa Cila Kasuba

33. Finshi fyaba Impanda Shisano Isha Kubaka ne Cisumino?

³³ UbuShilamu bubimbamo ukukakililwako kukalamba kusano ne fisumino fya kutendekelako fisano. (Moneni imikululo, amabula 296, 303.) Kumo ukwa uku kukakililwako kwa kuti umuShilamu aipeelesha alukila ku Mecca imiku isano akasuba kamo mwi pepo (ṣalāt). Pe sabata lya baShilamu (Cisano), abaume bakonkolokela ku mosque (umwa kupepela) ku kupepa lintu baumfwa ubwite bwa kusakamika ubwa muezzin ukufuma ku kayanda ka pa mulu wa mosque. Mu nshiku sha lelo ama mosque ayengi yalisha ishiwi lyayambulwa ukucila ubwite bwe shiwi bwapeelwa mu butuntulu.

34. Mosque cinshi, kabili ibomfiwa shani?

³⁴ Mosque (mu ciArabu, masjid) e cifulo ca buShilamu ca kupepelamo, calondololwa ne Mfumu Fahd Bin Abdul Aziz uwa ku Saudi Arabia nga “ilibwe lya pa cifutu lya bwite bwa kuli Lesa.” Alondolwele mosque nga “icifulo ce pepo, ukusambilila, imibombele ya mwi funde ne ya mu bupingushi, ukwipushanya, ukushimikila, ubutungulushi, amasomo no kupekanya. . . . Mosque e mutima wa sosaite ya buShilamu.” Ifi fifulo fya kupepelamo nomba fisangwa konse konse mu calo. Cimo icacilishapo ukulumbuka mu lyashi lya kale ni Mezquita (Mosque) wa ku Córdoba, Spain, ico pa myanda ya myaka iingi cali icacilishapo ukukula mu calo. Icifulo ca uko ca pa kati nomba cabapo icikuulwa cikalamba ice calici lya ciKatolika.

Ukukansana na mu Kati na Nkati ka Kristendomu

35. Mu nshita shapita, mibele nshi yaliko pa kati ka buShilamu na buKatolika?

³⁵ Ukutendeka mu mwanda wa myaka walenga cinelubali, ubuShilamu bwasalanganine ku masamba mu North Africa, ku kabanga ku Pakistan, India, na Bangladesh, kabili no kutentemukila ku Indonesia. Ilyo bwalecite co, bwaingile mu kukansana ne Calici lya ciKatolika lya lubuli, ilyateyenye Inkondo sha Mushilo ukupokolola Icalo ca Mushilo ukufuma ku baShilamu. Mu 1492 Namfumu Isabella ne Mfumu Ferdinand aba ku Spain bapwilikishe ukucimfya cipya cipya kwa ciKatolika ukwa Spain. AbaShilamu na baYuda baali no kupilibuka nelyo ukutamfiwa ukufuma mu Spain. Ukulekelelako kwa kumfwana ukwaliko pe samba lya kuteka kwa baShilamu mu Spain pa numa kwalingulwike pe samba lya kusonga kwa Ukulubulwisha kwa Butotelo ukwa ciKatolika. Nangu cibe fyo, ubuShilamu bwalipusunswike kabili mu mwanda wa myaka walenga 20 bwakumanya ukubukuluka no kukula ukukalamba.

36. Fya kuponako nshi fyalecitika mu Calici lya ciKatolika ilintu ubuShilamu bwaletanunuka?

³⁶ Ilintu ubuShilamu bwaletanunuka, Icalici lya ciKatolika lyalepita mu cimfulunganya ca liko, ukwesha ukusunga ukwikatana mu mitande ya liko. Lelo ukusonga kwa maka kubili kwali apepi no kupuuka pa cisebele, kabili kwali no kutobaula mu kulundako na kabili icipasho calulubala ica lilye calici. Kwali mashini ya kupulintila na Baibolo mu lulimi lwa bantu. Icipande cesu cakonkapo cikalanda pa kufungaulwa na kumbi kwa Kristendomu pe samba lya uko no kusonga kumbi.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 285]

Qur’ān na Baibolo

“Asokolola kuli iwe Ibuku lyabamo icine, ukukosha amalembo ayalitangilile; pantu kale kale Wene asokolwele Torah ne Landwe ku kutungululwa kwa bantu, no kulekana pa kati ka calungama ne calubana.”—Surah 3:2, NJD.

“Mupepi no bulondoloshi bwa mu lyashi lya kale bonse ubwa Korani bwakwata ifyalingana nabo fya mu baibolo . . . Adamu, Noa, Abrahamu (balumbulwa mupepi ne miku amakumi cinelubali mu masūrah yapusanapusana amakumi yabili na yasano kabili ukukwata ishina lyakwe ngo mutwe wa lyashi wa sūrah 14), Ishmaele, Lote, Yosefe (kuli abo sūrah 12 yapeelwako), Mose (uo ishina lyakwe limoneka mu masūrah yapusanapusana amakumi yatatu na yane), Sauli, Davide, Solomone, Eliya, Yobo na Yona (uo ishina lyakwe sūrah 10 yakwata) bamoneka mu kupulamo. Ilyashi lya kubumbwa no kuwa kwa kwa Adamu lyalumbulwa imiku isano, ilyeshi cinekonsekonse na Sodomu cinekonsekonse. Na kuba Korani alangisha ukulingana kwafulilako kuli Pentateuch ukucila ku lubali ululi lonse lumbi ulwa Baibolo. . . .

“Ulwa baba mu Cipingo Cipya Sekaria, Yohane Kabatisha, Yesu (ʽĪsa) na Maria e bamo beka fye bakomailwapo. . . . Ukusambilila kwalinganishiwako ukwa . . . kulondolola kwa mu korani na mu baibolo . . . takusokolola kushintilila kwa pa kanwa [takuli ukwambula kwa kulungatika].”g—History of the Arabs.

[Akabokoshi pe bula 291]

Intulo Shitatu sha Kusambilisha no Butungulushi

Qurʼān wa Mushilo, uwasoswa ukusokolwelwa Muḥammad kuli malaika Gabriele. Ubupilibulo bwa Qurʼān na mashiwi mu ciArabu fyamonwa nge fyapuutwamo.

Ḥadīth, nelyo Sunnah, “imicitile, ukulanda no kusuminisha kwa mutalalila (taqrīr) kwa kwa Kasesema . . . fyapampamikwe mu kati ka mwanda wa myaka walenga ibili [A.H.] mu mibele ya baḥadīth balembwa. Baḥadīth, kanshi, kulembwa kwa ncitilo nelyo insoselo sha kwa Kasesema.” Na kabili kuti cabomfiwa ku ncitilo nelyo insoselo sha uuli onse uwa “Banankwe [ba kwa Muḥammad] nelyo Impyani shabo.” Muli ḥadīth, bupilibulo fye e bumonwa ngo bwapuutwamo.—History of the Arabs.

Sharīʽah, nelyo ifunde lyatantikwa, lyashimpwa pa fishinte fya Qurʼān, ilama ubumi bonse ubwa muShilamu mu mano ya butotelo, ubupolitiki, na ya kwangalila capamo. “Incitilo sha muntu shonse shalondololwa pe samba lya fyakaniko fya mwi funde fisano: (1) icalangulukwa ngo mulimo wapwililika (farḍ) [icibimbamo icilambu ca kubomba nelyo ukukanda pa kufilyo kubomba]; (2) incitilo sha kutasha nelyo ishawamine lumbo (mustaḥabb) [icibimbamo icilambu lelo takuli kukanda pa kusha]; (3) incitilo shasuminishiwa (jāʼiz, mubāḥ), isha kukanayangwako mwi funde; (4) incitilo sha kutungwa akabi (makrūh), ishakaanwa lelo tashikandwa; (5) incitilo shabindwa (ḥarām), ukucita ico ciita pa kukandwa.”—History of the Arabs.

[Akabokoshi pe bula 296]

Impanda Shisano sha Cisumino

1. Icisumino muli Lesa umo, Allāh (Surah 23:116, 117)

2. Icisumino muli bamalaika (Surah 2:177)

3. Icisumino muli bakasesema abengi lelo ubukombe bumo. Adamu ali e kasesema wa ntanshi. Bambi basanshamo Abrahamu, Mose, Yesu, “ne Cikakatikilo ca Bakasesema,” Muḥammad (Surah 4:136; 33:40)

4. Icisumino ca bushiku bwa bupingushi (Surah 15:35, 36)

5. Icisumino mu kwishiba fyonse kwa kwa Lesa uushiluba, ukwishiba kwa ntanshi, no mupampamina wa fya kucitika fyonse. Lelo, umuntu akwata ubuntungwa bwa kusala mu micitile yakwe. [Ifyakaniko fya ciShilāmu fyalyakanikana pa bwipusho bwa buntungwa bwa kuisalila] (Surah 9:51)

[Akabokoshi pe bula 303]

Impanda Shisano Isha Kubaka

1. Bwekeshapo icisumino (shahādah): “Takwaba lesa kano Allah; Muḥammad e nkombe ya kwa Allah” (Surah 33:40)

2. Ipepo (ṣalāt) ukulola ku Mecca imiku isano mu kasuba kamo (Surah 2:144)

3. Bukapekape (zakāh), ukukakililwako kwa kupeela peresenti wa malipilo ya umo no kwa mutengo wa cikwatwa cimo (Surah 24:56)

4. Ukuleko kulya (ṣawm), ukucilisha mu kati ka kusefya kwa mweshi onse ukwa Ramaḍān (Surah 2:183-185)

5. Inyendo sha butotelo (ḥajj). Limo mu nshita ya bumi, umuShilamu onse alingile ukupanga ulwendo lwa kuya ku Mecca. Kano fye ukulwala no bupiina e bwelelo bwasuminishiwa (Surah 3:97)

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 304, 305]

Icitetekelo ca Bahāʼī—Ukufwaya Ukwikatana kwa Calo

¹ Icitetekelo ca Bahāʼī tacaba cakaniko ca buShilamu lelo capuuka ku butotelo bwa Bābī, ibumba lya mu Persia (ilelo Iran) ilyo ilyapaatwike ukufuma ku musambo wa ciShīʽite wa ciShilamu mu 1844. Intungulushi ya baBābī aali ni Mīrzā ʽAlī Moḥammad wa ku Shīrāz, uwaibilishe umwine eka Bāb (“Impongolo”) na imām-mahdī (“intungulushi yatungululwa mu kulungika”) ukufuma ku mutande wa kwa Muḥammad. Aputunkanishiwe ku mabulashi ya ciPersia mu 1850. Mu 1863 Mīrzā Ḥoseyn Alī Nūrī, icilundwa calumbuka ice bumba lya Bābī, “aibilishe ukuba ‘Uo Lesa akalenga ukusokoloka,’ uo Bāb asobele.” Na kabili abuulile ishina lya Bahāʼ Ullāh (“Ubukata bwa kwa Lesa”) kabili apangile ubutotelo bupya, icitetekelo ca Bahāʼī.

² Bahāʼ Ullāh atamfiwe ukufuma mu Persia kabili mu kupelako abikilwe mu cifungo mu Acco (ilelo Acre, Israel). Mulya alembele icitabo cakwe icikalamba, al-Kitāb al-Aqdas (Ibuku Lyacilapo Ukushila), kabili alundulwile icifundisho ca citetekelo ca Bahāʼī ukuba icisambilisho cabamo ifingi. Pa mfwa ya kwa Bahāʼ Ullāh, ubutungulushi bwa butotelo bwalelunduluka bwaile ku mwana wakwe ʽAbd ol-Bahāʼ, lyene ku cishikulula cakwe, Shoghi Effendi Rabbānī, kabili mu 1963 kwi bumba lyaleteka lyasalilwe ilyaishibikwe nga Iŋanda ya Bubumbo Bonse iya Bulungi.

³ BaBahāʼī basumina ukuti Lesa aisokolola umwine eka ku muntu mu nshila ya “Ukusokolola kwa Bulesa,” ukusanshako Abrahamu, Mose, Krishna, Zoroaster, Buddha, Yesu, Muḥammad, Bāb, na Bahāʼ Ullāh. Basumina ukuti ishi nkombe shapayanishiwe ku kutungulula umutundu wa muntu ukupula mu ncitilo ya kusanguka muli iyo ukumoneka kwa Bāb kwatendeke inkulo ipya iya mutundu wa muntu. AbaBahāʼī basosa ukuti ukufika kuli buno bushiku ubukombe bwakwe bwaba kusokololwa kwakumanina ukwa kufwaya kwa kwa Lesa no kuti aba icibombelo cikalamba capeelwa na Lesa ico cikalenga ukwikatana kwa calo ukucitikako.—1 Timote 2:5, 6.

⁴ Imo iya mfundo shikalamba isha Bahāʼī yaba ya “kuti amabutotelo yakalamba yonse aya mu calo ya ntulo ya bulesa, ukuti ifishinte fyabo fikalamba fyaba mu kumfwana kwapwililila.” Shene “shapusana fye mu mbali shishaba ishakatamisha isha fifundisho fya yako.”—2 Abena Korinti 6:14-18; 1 Yohane 5:19, 20.

⁵ Ifisumino fya buBahāʼī fisanshamo buumo bwa kwa Lesa, bumunshifwa bwa mweo, no kusanguka (kwa mipangilwe, ukwa ku mupashi, no kwa kwangalila capamo) kwa mutundu wa muntu. Ku lubali lumbi, filakaana itontonkanyo lyaseeka ilya bamalaika. Na kabili filakaana Bulesa Butatu, icisambilisho ca kufwalo mubili umbi umbi cipya cipya uwa buHindu, no kuwa kwa muntu ukufuma ku kupwililika ne cilubula cakonkapo ukupitila mu mulopa wa kwa Yesu Kristu.—Abena Roma 5:12; Mateo 20:28.

⁶ Ubwananyina bwa muntu no kulingana kwa banakashi fyaba e mbali shikalamba sha cisumino ca buBahāʼī. AbaBahāʼī babelesha icupo ca mukashi umo. Mu kucefyako limo pa kasuba kamo, bapepa ilili lyonse ilya mapepo yatatu yasokololwa na Bahāʼ Ullāh. Babelesha ukuleka ukulya ukufuma ku kutula kwa kasuba ukufika ku kuwa kwa kasuba mu kati ka nshiku 19 sha mweshi wa Bahāʼī uwa ʽAlā, uyo ubako mu March. (Kalenda wa baBahāʼī abamo imyeshi 19, umo umo ukukwata inshiku 19, mu kuba ne nshiku shafyantikwamo shimo shimo.)

⁷ Icitetekelo ca buBahāʼī tacakwata ukusefya kwa ntambi ukwaimikwa ukwingi, nangu ukukwata bashibutotelo. Bonse abatunga ukukwata icitetekelo muli Bahāʼ Ullāh no kupokelela ifisambilisho fyakwe kuti balembwa nge filundwa. Bakumana ku kupepa pa bushiku bwa ntanshi ubwa mweshi onse uwa Bahāʼī.

⁸ AbaBahāʼī baimona abene beka nga abakwata ukutumwa kwa kucimfya kwa ku mupashi ukwa planeti. Besha ukusalanganya icitetekelo cabo ukupitila mu kulanshanya, ku ca kumwenako, ukwakana mu milimo ya mu bwikashi, na makampeini ya fyebo. Basumina mu cumfwila capwililila ku mafunde ya calo bekalamo, kabili nangula balavota, balataluka ukufuma kukwakana mu mapolitiki. Basoobolapo imilimo ishili ya mu bulwi mu fita fya fyanso lintu cingacitika lelo tabali bakakaana ba kuibimba mu nkondo.

⁹ Ngo butotelo bwa bamishonari, ubuBahāʼī bwakumanya ukukula kwayangufyanya mu myaka yashalikishako inono. Ukupima kwa baBahāʼī kwa kuti kwabako mupepi na basumina 5,000,000 mu kusaalala kwa calo, nangula ukulembwa kwa bakalamba mu cisumino pali nomba kwabo ukucepako pali 2,300,000.

[Amepusho]

1, 2. Ni shani fintu icisumino ca baBahāʼī catampile?

3-7. (a) Ni fili kwi fimo ifisumino fya baBahāʼī? (b) Ni shani fintu ifisumino fya baBahāʼī fyapusana ku fisambilisho fya Baibolo?

8, 9. Kutumwa nshi ukwa baBahāʼī?

[Icikope]

Ulufuba lwa Bahāʼī pa cifulo cikalamba ca calo mu Haifa, Israel

[Amafutunoti]

[Ifikope pe bula 286]

Icishilano ca baShilamu cisosa ukuti Muḥammad aninine ku mulu ukufuma pali ili Libwe Lyabulungana, Yerusalemu

[Ifikope pe bula 289]

Aba nyendo sha butotelo abaShilamu pa Mecca benda imiku cinelubali ukushinguluka Kaʽbah no kwikata nelyo ukutomona Ilibwe Lyafiita, pe samba ku kuso

[Icikope pe bula 290]

IciArabu e lulimi lufwaikwa ku kubelenga Qurʼān

[Ifikope pe bula 298]

Ukulola ku kulyo, ukufuma pa mulu ku kuso: Ilibwe Lyabulungana, Yerusalemu; ama mosque mu Iran, South Africa, na Turkey

[Ifikope pe bula 303]

Mezquita wa ku Córdoba aali nshita imo mosque yacililepo ubukulu mu calo (icikuulwa cikalamba ce calici lya ciKatolika nomba e caikala pa cifulo ca pa kati)