Bushe Amenshi Yaleya Yalepwa? — Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI

Bushe Amenshi Yaleya Yalepwa?

Insoselo imo iya bena Uzbek itila: “Amenshi nga yapwa, umuntu te kuti abe umumi.” Abasambilila bamo batila aya mashiwi te nsoselo fye, ifi fine e filecitika. Cila mwaka abantu nalimo 2 milioni balafwa pa mulandu wa kuti ubusali tabupooswa bwino na pa mulandu wa kuti babomfya amenshi ayashasanguluka. Kabili abafwa sana bana.

BUSHE mufumya kwi amenshi? Bushe mutapa ku mupompi? Nelyo bushe mulaya ukutali e ko mwayatantama pa kutapa amenshi, e lyo mwasenda icipe ca menshi icafina no kubweluluka, nga filya ciba mu fyalo fimo? Bushe cilamusendela inshita iikalamba cila bushiku pa kuti fye mutape amenshi ya kucapila no kwipikila? Mu fyalo ifingi, amenshi yalicepa kabili yalyafya ukusanga! Ukulingana ne fyo Diane Raines Ward alembele mu citabo icilanda pa fyo abantu pe sonde bale-esha ukupwisha ubwafya bwa menshi, abantu pe sonde mupepi na hafu “batapa amenshi mu fishima, mu mimana, mu fishiba, na mu filindi ifyaba mupepi na mayanda yabo.” Mu fyalo fimo, abanakashi limo balapoosa ama-awala 6 mu kutapa amenshi ya pa ng’anda aya kuti icipe basendele nga caisula, cafina amakilogramu 20.

Abantu abengi pano calo tabakwata amenshi ya kunwa ayasuma kabili tabakwata ne fimbusu fisuma. Ubu bwafya bwakula sana mu Afrika umo impendwa ya bantu ukucila pali hafu bashakwata ifimbusu ifisuma. Nga ni ba World Health Organization bena batila ubu bwafya e bulenga “utushishi tuleta amalwele utusangwa mu busali ukusalangana . . . no kukowesha amenshi, umushili ne fya kulya.” Ifi fintu nga fyakowela e “fileta sana ubulwele bwa kupolomya, ubwipaya sana abana mu fyalo ifipiina, kabili e fileta na malwele pamo nga kolera, umubongola, na malwele ya menso.”

Amenshi muli ino myaka yacindeme nga golde. Nomba, nangu yacindama ifyo, abantu mu fyalo ifingi balayonaula ica kuti imimana ikalamba yalyuma. Ifi abantu balebomfya amenshi ayengi ku kutapilila amabala e lyo ne fi amenshi yoluka, kanshi imimana iikalamba ku Amerika, ku China, Pakistan, India, na ku Egypt ileya ilekama. Bushe cinshi abantu balecita pa kuti ubu bwafya bupwe? Cinshi maka maka cikapwisha ubu bwafya?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 11]

AMENSHI YALEYA YALEPWA

◼ “Mu 1960 bemba wa Aral Sea uwaba mu Central Asia e wali uwalenga bune ku bukulu pano calo. Nomba ukufika mu 2007 mwashele amenshi ayanono sana.”—E fyalandile magazini ya Scientific American.

◼ Ukulingana ne nyunshipepala ya The Globe and Mail, babemba abakalamba sana basano ababa mu United States na mu Canada, baleya balekama “bwangu bwangu.” Na ba babemba ni, Erie, Huron, Michigan, Ontario na Superior.

◼ Inyunshipepala ya The New York Times yatile inshita imo mu cigayo ca mu Deniliquin ku Australia balesokolamo umupunga uwingi uo abantu 20 milioni balelya. Lelo pali ino nshita, umupunga walicepa icine cine kabili ne cigayo cine ici balicisele mu December 2007. Cinshi wacepela? “Kwali icilala pa myaka 6.”

[Icikope]

Ubwato ubwashala ku mulundu wa bemba etwa Aral Sea

[Abatusuminishe]

[Akabokoshi/Mapus pe bula 12]

“IMIMANA NE MILONGA ILEKAMA”

“Bemba etwa Lake Chad uwaba mu Africa, kale alemoneka sana na ku bapupuka mu lwelele nga baleshinguluka icalo. Lelo pali nomba, cilafya ukumumona. Amenshi, muli iyi bemba iyashingulukwa ne fyalo fya [Cameroon,] Chad, Niger na Nigeria, . . yalikama icine cine ukutula fye muli ba 1960. Ico uyu bemba akamina, ni co amenshi yashaifulila ayo abantu batapilila amabala yabo, yafuma mu mimana ne milonga iitwala amenshi muli uyu bemba. Kanshi bemba wa Lake Chad nalimo akaloba nomba line, na ba mu nkulo shileisa, tabakeshibe apo ali.”—E fisosa icitabo cilanda pa fya kucingilila isonde ku fingalyonaula, ico Lester R. Brown alemba.

[Amamapu]

(Nga mulefwaya ukumona amamapu, moneni muli magazini)

■Amenshi

☒Umulundu

Ifimenwa

1963

NIGER

CHAD

Bemba wa Chad

NIGERIA

CAMEROON