Bushe Ukwimya Ifyongo Kuti Kwapwisha Amafya mu Calo?

Inte sha kwa Yehova abalemba ino magazini, tabaitumpa mu fikansa fya calo. (Yohane 17:16; 18:36) Kanshi nangula muli cino cipande muli amalyashi ya bantu abaimishe ifyongo, ici cipande taciletungilila icalo icili conse nelyo ukuba mu fikansa fya calo.

PA 17 December mu 2010, ba Mohamed Bouazizi bakalipe icine cine. Ba Mohamed bali ne myaka 26 kabili baleikala mu calo ca Tunisia. Apo balifililwe ukusanga incito, baleshitisha fye mu misebo. Ici calebakalipa sana. Cimbi icalebakalipa ca kuti abalashi ba buteko muli ici calo balitemenwe ukupoka amafisakanwa. Pali ubu bushiku tulandilepo ulucelo, bakapokola babapokele ifisabo baleshitisha, apali inkonde, ama-apele, e lyo ne fisabo fimbi. Ilyo bakapokola balebapoka amasekelo, batendeke ukulwishanya nabo kabili bamo abalemonako batile, kapokola umwanakashi atobele ba Mohamed ulupi.

Ba Mohamed balyumfwile sana insoni kabili calibakalipe, e co baile ku maofeshi ya buteko mu kuilishanya, lelo tabababikileko amano. Ilyo bafumine pa nse bapundile ati, “Nomba mulemona kwati nakulafumya kwisa indalama shakuliilamo?” Pa numa bayitile ifimafuta no kuyoca. Tapapitile ne milungu itatu ba Mohamed balifwile.

Ifyacitile ba Mohamed fyalikalifye sana abantu mu Tunisia na mu fyalo fimbi. Abengi batila e fyalengele abantu ukwimya ifyongo ica kuti bafumyapo no buteko mu Tunisia, no kulenga abantu mu fyalo fimbi ifya baArabu ukwimya ifyongo. Mu 2011 ing’anda ya mafunde iya ku Bulaya iya European Parliament, yapeele ba Mohamed na bambi bane icilambu beta ati, Sakharov Prize for Freedom of Thought ico bapeela ku bantu abalwishishako abekala calo insambu sha maisosele. Kabili inyunshipepala ya The Times of London yatile, ba Mohamed e muntu walangile sana ukuti alishipa mu mwaka wa 2011.

Ili lyashi lilelanga fye ukuti limo ukubuusha ifyongo kuti kwa-alula ifintu. Nomba cinshi cilelenga abantu ukulaimya sana ifyongo muno nshiku? Bushe kwaliba icingapwisha amafya mu calo ayalenga abantu ukwimya ifyongo?

Mulandu Nshi Kulebela Sana Ifyongo?

Ilingi ifilenga ni fi:

● Abantu nga tabatemenwe imitekele. Abantu nga balemona ukuti ubuteko bulebasakamana kabili ne ndalama sha calo shilebomfiwa fye bwino, tabatontonkanyapo na pa kwimya ifyongo. Ilingi nga bakwata ubwafya baya fye ku balashi ba buteko abengabafwa. Nomba abantu nga balemona kwati abalashi ba buteko balitemwa sana amafisakanwa, balafyenga abantu, kabili bantu fye abanono e balesekelamo mu bunonshi bwa calo, ilingi cilalenga baimya ifyongo.

● Kwacitika fimo. Ilingi, abantu bamona kwati tapali ifyo bengacita, lelo nga kwaba cimo icacitika, balafwaya ukucitapo fimo pa kuti ifintu fiwame. Ku ca kumwenako, ifyo ba Mohamed Bouazizi bacitile fyalengele kwaba ifyongo nelyo ifimfulunganya mu Tunisia. Ku India nako kwali ba Anna Hazare abalefwaya ukuwamya ifintu. Ilyo balekele ukulya pa kulanga ukuti tabatemenwe amafisakanwa ayali muli cilya calo, abantu abatemenwe ifyo bacitile balibuushishe ifyongo mu misumba 450.

Nga filya fine Baibolo yalandile kale sana, “umuntu atekela umuntu munankwe ku kumucusha.” (Lukala Milandu 8:9) Amafisakanwa no lufyengo na fifula sana ukucila ifyo fyali kale. Abantu nomba balipwa no kwishiba ukuti amabuteko yalifilwa ukuwamya ifintu. Muno nshiku, ilyashi lilenda bwangu pa mulandu wa mafoni, Intaneti, e lyo ne milabasa kabili ici cilenga abantu ukwishiba ifilecitika na ku ncende ya kutali ica kuti baimya ne fyongo.

Bushe kwaliba ifisuma ifyafuma mu kubuusha ifyongo?

Abatemwa ukubuusha ifyongo nalimo kuti batila ukubuusha ifyongo:

● Kwalyafwa abapiina. Mu ma 1930, ubunonshi bwa calo bwalibwelele sana pa nshi. Ici calengele abantu mu musumba wa Chicago, mu Illinois ku U.S.A. ukulafilwa ukusonkela amayanda ica kuti ubuteko bwatendeke ukubafumya mu mayanda. Abantu baliimishe ifyongo, ne ci calengele ubuteko bwaleka ukubafumya mu mayanda, e lyo bwalingisheko na bamo incito. Ifi fine, e fyacitike na mu musumba wa New York City, abantu balimishe ifyongo kabili ubuteko bwabweseshe indupwa 77,000 mu mayanda.

● Kwalipwisha ulufyengo. Ku kupwa kwa 1955 e lyo na mu 1956, kwali ifyongo mu musumba wa Montgomery, mu Alabama ku U.S.A., ifyalengele abantu ukuleka ukunina amabasi. Ici calengele ubuteko ukufumyapo amafunde ayalelesha abafiita ukwikala na babuuta mu mabasi ya buteko.

● Kwalilenga baleka ukukuula ifikuulwa fimo. Mu December, mu 2011, abantu abengi balimishe ifyongo pa kuti baleshe ubuteko ukukuula icikuulwa ca kupangilamo amalaiti mupepi ne calo ca Hong Kong icali no kulabomfya amalasha bemba pa mikoti ayo beta ati coal. Icalengele abantu babuushe ifyongo ni co baletiina ukuti umwela wakowela uwali no kulafuma muli cilya cikuulwa wali no kulalwalika abantu. E fyo balekele no kukuula.

Kwena abantu nangu bemye ifyongo, ifyo balefwaya limo taficitika. Mu nshita ya kubacitila ifyo balefwaya, ubuteko limbi kuti bwatendeka no kubakanda. Tapalapita ne nshita sana, kateka wa calo cimo icabela ku Middle East atile, “Abalepanga ifyongo tulingile ukubakanda icine cine.” Ukutula apo alandile aya mashiwi, abantu abengi muli ici calo balibepaya.

Inshita shimo ifyo abalepanga ifyongo balefwaya filacitika, lelo ifyongo nga fyapwa kulaba amafya yambi. Umwaume umo uwaipoosele mu fyongo ifyalengele ukuti bafumyepo kateka wa calo cimo icaba muno Africa aebele abalemba Time magazine ukuti: “Pa numa ya kufumyapo fye kateka, imikalile yalilubene icine cine.”

Bushe kwaliba icingapwisha amafya?

Abantu bamo batontonkanya ukuti caliba fye bwino ukwimina amabuteko ayatitikisha abantu. Ku ca kumwenako, abayashi ba Václav Havel, abakakilwe mu cifungo pa myaka iingi pa mulandu wa kulwishishako abekala calo insambu kabili abaishileba kateka wa calo ca Czech, balembele mu mwaka wa 1985 ukuti: “Ico umuntu [uuleilishanya ku buteko] engacita fye pa kuti bamumfwe, kubika umweo wakwe mu kapoosa mweo, pantu e nshila fye engalangilamo ukuti ifyo alelanda naficindama.”

Ifi ba Havel balandile e fyo na ba Mohamed Bouazizi na bambi mu kuya kwa nshita baishilecita. Ku ca kumwenako, tapakokwele apo abantu abengi mu calo cimo ica ku Asia bayocele pa kuilishanya pa fyo ba batitikisha ku mipepele yabo na ku buteko. Umwaume umo aebele abalemba magazini ya Newsweek ico bacitila ifya musango uyo ukuti: “Tatwakwata imfuti, kabili tatufwaya ukucusha nelyo ukwipaya abantu bambi. Ifi fine e fyo twingacita fye pa kuti abantu babike amano ku fyo tulefwaya.”

Baibolo ilondolola ukuti kwaliba icikafumyapo ulufyengo, amafisakanwa, no mutitikisha. Itila kwaliba ubuteko ubo Lesa apanga ku muulu ubukapyana aya mabuteko ayafilwa ukuteka bwino kabili ayalenga abantu ukwimya ifyongo. Ubusesemo bumo mu Baibolo ubulanda pa ukaba Kateka wa ubu bufumu butila: “Akapususha umulanda uulekuuta mutuule, no wacula na onse uushakwata wa kumwafwa. Akalubula imyeo yabo ukufuma ku ba mutitikisha na ku ba bunkalwe.”—Amalumbo 72:12, 14.

Inte sha kwa Yehova basumina ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa e bukapwisha fye amafya yonse no kuleta umutende pe sonde. (Mateo 6:9, 10) E ico, Inte sha kwa Yehova tabaitumpa mu fyongo. Lelo bushe ili subilo lya kuti Lesa alipanga ubuteko ubukafumyapo ifilenga abantu ukwimya ifyongo lya cine? Bamo kuti bamona kwati bufi. Na lyo line, abantu abengi balisumina ukuti ili subilo lya cine. Tulemikoselesha ukuti mwingafwailisha mwe bene ukumona nga ca kuti ili subilo lya cine.

[Icikope pe bula 10]

Nangu ca kuti limo abantu nga baimya ifyongo balabacitila ifyo balefwaya, Ubufumu bwa kwa Lesa e bukapwisha fye amafya

[Abatusuminishe]

© Bettmann/CORBIS