Icipandwa 22

Mulandu Nshi Bampeelela Amafunde Ayafule fi?

Lemba amafunde yamo aya pa ng’anda pa mwenu. ․․․․․

Bushe amafunde ya pa ng’anda ayo bakupeela uyamona ukuti yaliba fye bwino?

□ Ee □ Iyo

Lifunde nshi ilikwafya sana ukukonka? ․․․․․

AMAFUNDE ya pa ng’anda ayo abafyashi bobe bakupeela yafwile yalanda fye pa fyo ulingile ukucita ne fyo ushilingile kucita. Pali aya mafunde paba na yalanda pa fya ku sukulu ifyo ulingile ukucitila ku ng’anda, pa milimo ya pa ng’anda na pa nshita ulingile ukufika pa ng’anda, e lyo na pa mibomfeshe ya foni, TV na kompyuta. Amafunde yamo, ulingile ukuyakonka na lintu ushili pa ng’anda, pamo nga ukuba ne mibele isuma ku sukulu e lyo ne fyo wingasala ifibusa.

Bushe umfwa kwati balikuteka ubusha ku mafunde bakupeela? Nalimo umfwa nge fyo abaice twalalandapo baleumfwa:

“Inshita bampeele iya kubwela pa ng’anda nga bwaila nshaitemenwe nangu panono! Nalefulwa sana pantu nine fye baebele ukulabwela bwangu pali bonse.”—E fyalandile Allen.

“Cilankalipa ifi abafyashi bandi lyonse bafwaya ukwishiba abo tutumishanya na bo amafoni. Bancita kwati ndi mwaice.”—E fyalandile Elizabeth.

“Nalemona kwati abafyashi bandi tabalefwaya ndeba ne nsansa, pantu tabalefwaya nkwate ifibusa!”—E fyalandile Niko.

Kwena nangu ca kuti ilingi line abaice tabakonka amafunde ya bafyashi babo, abengi balishiba ukuti amafunde yalafwaikwa pa kuti imikalile ya pa ng’anda ingalawama. Nomba nga ca kuti amafunde yalafwaikwa, mulandu nshi bamwena ukuti amafunde yamo tayawama?

“Nshili Mwaice!”

Nalimo ico tawatemenwa amafunde ya pa ng’anda, ni co umfwa kwati bakumona ngo mwaice. Ni cikanga fye ubebelepo ukuti, “Nshili mwaice!” Kwena abafyashi bobe bafwile balishiba ukuti amafunde bakupeela kuti yakucingilila no kulenga waisaikala bwino nga wakula.

Lelo napamo kuti wamona kwati amafunde bafwaya ulekonka taya-aluka, ni yalya yene bakupeele ilyo wali umwaice. Nalimo kuti waumfwa kwati walitekwa ubusha ku mafunde nga fintu Brielle aleumfwa. Uyu mukashana alandile pa bafyashi bakwe ukutila: “Balilaba ukuti na bo inshita imo balipo abaice nga ine. Tabafwaya ukuti ndelandapo pa fintu, nelyo ukusala ifyo ndefwaya ne mwine, kabili tabafwaya indeicitila ifintu.” Allison, na o wine e fyo amona. Uyu mukashana atile, “Cimoneka kwati abafyashi bandi tabaishiba ukuti ndi ne myaka 18, te myaka 10 iyo. Bafwile ukuncetekela!”

Amafunde ya pa ng’anda yalafya sana ukukonka, sana sana nga ca kutila balekukaanya ukulacita ifyo bambi pa ng’anda babasuminisha. Ica kumwenako fye, Matthew alebukisha ifyalecitika kale ilyo ashilafisha imyaka 20. Uyu mulumendo alandile pali nkashi yakwe umwaice e lyo na pa bafyala bakwe ukutila, “Nangu aba bakashana balufyanye shani, tapaali ico balebacita!”

Bushe Kuti Cawama Ukulaikala fye Ukwabula Amafunde?

Ca cine limbi kuti wafwaya abafyashi bobe baleleka ulecita fye ifyo ulefwaya. Lelo bushe imikalile yobe kuti yaba bwino nga ca kutila abafyashi bobe tabalekupeela amafunde? Ufwile walishibako abacaice banobe abashifika bwangu pa ng’anda, abafika apo balefwaila abene, na bafwala conse fye ico batemenwe, kabili abaya na banabo konse fye uko balefwaya ne nshita yonse fye iyo batemenwe. Limbi icalenga ni co abafyashi babo balifusha sana ifya kucita ica kuti tabeshiba ne ficita abana babo. Nomba Baibolo itila abana bakusha muli uyu musango, tabakula bwino. (Amapinda 29:15) Icilengele sana abantu ukukanakwata ukutemwa, ni bukaitemwe. Abengi pali aba, baakulila mu mayanda umo abafyashi bashalebapeela amafunde.—2 Timote 3:1-5.

Ukucila ukulakumbwa abaice abo basuminisha ukucita conse ico balefwaya, uleibukisha ukuti ico abafyashi bobe bakupeelela amafunde, ni co balikutemwa kabili balakusakamana. Abafyashi nga balekukaanya ukucita ifintu fimo ninshi balepashanya Yehova Lesa, uwaebele abantu bakwe ukutila: “Nkakucenjesha no kukusambilisha inshila iyo ufwile ukuyamo. Nkakupanda amano ninshi na menso yandi yali pali iwe.”—Amalumbo 32:8.

Lelo limo kuti ulemona kwati amafunde abafyashi balekupeela nayacilamo. Kuti wacita shani pa kuti ukwateko ubuntungwa?

Ulelanshanya na bo Bwino

Nga ulelanshanya bwino na bafyashi bobe kuti calenga bacefyako amafunde bakupeela kabili kuti walaumfwa na bwino. Nalimo bamo kuti batila, ‘Nalyesha ukulanda na bafyashi bandi, lelo tapaaba nangu cimo icacitika!’ Nga ca kuti ifi e fyo umfwa, ipushe we mwine auti, ‘Bushe nalimo mfwile ukwishiba ifya kulanshanya na bo bwino?’ Ukulanshanya bwino kulakabilwa pa kuti (1) bambi beshibe ifyo waba (2) pa kuti wishibe umulandu bakukaanisha ukucita ifyo ulefwaya. Kwena nga cine cine ulefwaya balekupeela insambu ya kucita ifyo abakalamba bacitako, ninshi ufwile ukusambilila ukulanshanya na bo bwino. Cinshi cingakwafwa?

Wilafulwa bwangu. Pa kuti abantu balanshanye bwino bafwile ukutekanya. Baibolo itila: “Uwatumpa afumya icipyu cakwe conse, nomba uwa mano alacikaanya.” (Amapinda 29:11) Te kwesha ukulailishanya, nelyo ukuleka ukusosha abantu, no kootoka nga filya abaice bacita. Ca cine abafyashi bobe nga bakukaanya ukucita fimo, kuti wafwaya ukupama iciibi, no kuinyantawila bukali bukali. Lelo ukucite fi kuti kwalenga fye bakubikilapo amafunde na yambi, no buntungwa bobe bwaceepelako.

Iluka ico bakulesesha ukucita fimo. Tracy Umwina Kristu uwacaice, uwikala na banyina, atile: “Ndaipusha ne mwine nati, ‘Finshi bamayo balensambilisha kuli aya mafunde bampeela?’” Asangile ukuti, ico banyina bamupeelela amafunde, ni co “bafwaya ukuti abe umwana musuma.” (Amapinda 3:1, 2) Ukwiluka ico abafyashi bobe bakupeelela amafunde, kuti kwalenga ulelanshanya na bo bwino.

Tutile abafyashi bobe tabalefwaya ukuti uye uko abanobe bakwitile. Mu nshita ya kucita ifikansa, kuti cawama waipusha abafyashi bobe ukutila, “Inga nga ca kuti naya no munandi uwaicindika kabili uo mwacetekela?” Nalimo abafyashi bobe te kuti bakusuminishe nangu wingalanda ifi. Lelo nga waishiba icilelenga ukuti bakuleshe ukuya, kuti wabebako fimo ifyo limbi bengasumina.

Ulecita ifingalenga abafyashi bobe ukukucetekela. Tutile umuntu alikongola indalama ku banki. Nga ca kuti alelipilako lyonse, aba ku banki kuti bamucetekela, kabili na ku ntanshi kuti baisamukongwesha. E fyo caba na pa ng’anda. Na iwe inkongole wakwata ku bafyashi bobe, cumfwila. Nga ca kuti ulebomfwila na mu fintu ifinono, abafyashi bobe bakakucetekela sana. Lelo nga ca kuti tauleumfwila abafyashi bobe lyonse, wikapapa nga batampa ukukutwishika, atemwa ukulakulesha fye no kulacita ifintu fimo.

Nga Wacita Ifyo Bakulesha

Inshita imo nalimo ukapula mwi funde lya bafyashi, nalimo kuti wakaana ukubomba incito ya pa ng’anda, nangu ukupoosa inshita iikalamba pa foni, atemwa ukakanabwela bwangu pa ng’anda. (Amalumbo 130:3) Nga wacite fyo wishibe ukuti nangu cibe shani ufwile ukulondolwela abafyashi bobe icalenga! Kuti wacita shani pa kuti ifyo ucitile fiiba umulandu uukalamba?

Landa fye icishinka. Wilamumunga fye ubwa kumumunga. Nga walabepa ubufi, kuti walenga abafyashi bobe balekelela fye ukukucetekela. Ulelanda icishinka, filya fine fye caciba. (Amapinda 28:13) Wilaesha ukuilungamika nelyo ukulenga camoneka kwati taulufyenye sana. Kabili uleibukisha lyonse ukuti “ukwasuka ukwafuuka kunasha ubukali.”—Amapinda 15:1.

Ulelomba ubwelelo. Kuti cawama ukulanga ukuti naumfwa ububi ukufuma pa nshi ya mutima obe pa fyo wacisakamika abafyashi bobe, na pa kulenga baumfwa ububi, nelyo pa kubalenga ukukwata imilimo na imbi, kabili e cingalenga no kuti bakubelele uluse.

Sumina ifyo balakucita. (Abena Galatia 6:7) Ilingi line umuntu nga batampa ukumukalipila, alafwaya ukukaana, sana sana nga camoneka kwati bamufyengele fye. Ukusumina icilubo cilangililo ca kuti nomba naukula. Ico nomba ufwile ukucita, kulenga abafyashi bobe ukukucetekela na kabili.

Pa fishinka fitatu ifyo twapwa ukulandapo, lembapo ico ulingile ukutampa ukucita. ․․․․․

Wilaba ukuti abafyashi bobe balikwata insambu sha kukulungika. E mulandu wine Baibolo ilandila pa “fipope fya kwa wiso” na pe “funde lya kwa noko.” (Amapinda 6:20) Na lyo line, wilamona kwati amafunde ya pa ng’anda yakalenga wilaba ne nsansa. Nga ulekonka ifyo abafyashi bobe balekweba, Yehova alaya ukuti mu kupita kwa nshita ifintu ‘fikakuwamina’!—Abena Efese 6:1-3.

BELENGELAPO NA FIMBI PALI ILI LYASHI MWI BUUKU 1, MU CIPANDWA 3

ILEMBO

“Ulecindika wiso na noko . . . pa kuti ifintu fikuwamine.”—Abena Efese 6:2, 3.

IFYO WINGACITA NI FI

Nga ca kutila ulefwaya abafyashi bobe balekupeelako ubuntungwa, ico ufwile ukubalilapo ukucita, kulakonka amafunde yabo. Nga walakonka amafunde yabo lyonse, nalimo kuti balakusuminisha ukucita ifyo ulefwaya.

NAWISHIBA . . . ?

Casangwa ukuti abafyashi abakansha bwino abana babo ukukonka amafunde, ilingi line abana balaba aba mano ku sukulu, balomfwana bwino na banabo, kabili balaba aba nsansa.

IFYO NDEFWAYA UKUCITA!

Nga napula mwi ifunde lya pa ng’anda, ifyo nkalanda ni fi ․․․․․

Nga ndefwaya abafyashi bandi ukuncetekela ifyo nkacita ni fi ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi bandi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

ULETIPO SHANI?

● Mulandu nshi nshita shimo abafyashi bobe bengamonekela kwati nabacilamo ukukulesha ukucita ifintu?

● Mulandu nshi limo limo ufulilwa nga bakukaanya ukucita ifintu fimo?

● Bushe kuti wacita shani pa kuti ulelanshanya bwino na bafyashi bobe?

[Amashiwi pe bula 183]

“Nga tuli abaice, tumona kwati twalishiba fyonse. Abafyashi nga batweba ukuti twilacita fimo, tulafulwa bwangu. Lelo amafunde batupeela ya kutwafwa ukukula bwino.”—E fyalandile Megan

[Akabokoshi pe bula 186]

Bushe Ca Cine Kapatulula Bacita?

Bushe walitala auipushapo auti, ‘Mulandu nshi abafyashi bashipeelela abana amafunde yamo yene?’ Nga ulaipusha ici cipusho, tontonkanya pali ici cishinka: Abafyashi nga tabakwata akapatulula, tacilepilibula ukuti bakulacita ifintu fimo fine ku bana bonse. Kanshi icipusho twingepusha ca kuti, Bushe abafyashi bobe tabakucitila ifyo ukabila? Tutile nga ulefwaya abafyashi bobe bakupandeko amano, bakwafwe, nelyo bakutungilile mu fyo ulecita, bushe tabacita ifyo? Nga ca kuti balakucitila ifi fyonse, bushe ninshi kuti watila baliba na kapatulula? Apo ifyo iwe ufwaya ne fyo bamunonko bafwaya fyalipusana, kanshi abafyashi bobe te kuti balemucitila fimo fine lyonse. Ifi e fyo Beth aishileishiba ilyo akulile. Ino nshita ali ne myaka 18, kabili atile: “Ine na ndume yandi tatwaba cimo cine, e co bafwile ukutucitila ifintu ifyapusana. Ino nshita, ndapapa sana ico nshaishibile icishinka ca kuti abafyashi te kuti bacitile abana ifintu fimo fine.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 189]

Landa na Bafyashi Bobe!

Ifipandwa fibili ifyafumako nafilanda pa fyo wingacita abafyashi bobe nga balekukalipila nelyo nga bakupeela amafunde. Nomba tutile ulemona kwati abafyashi bobe nabacilamo ukukukalipila nelyo ukukupeela amafunde. Bushe kuti wacita shani pa kuti mulanshanye na bo pali ifi?

● Sala inshita ilyo ushifulilwe, kabili ilyo bashikwete ifya kucita ifingi.

● Landa mu bufumacumi, lelo wilalanda bukali bukali. Landa ku bafyashi bobe no mucinshi.

Nga wamona kwati abafyashi bobe bacilamo ukukukalipila, nalimo kuti watila: “Mwe bafyashi bandi, ala ndesha sana ukucita ifintu bwino, lelo ndomfwa ububi pantu imona kwati lyonse fye mulafwaya ukunkalipila. Ndefwaya tulanshanyepo.”

Lemba pe samba ifyo wingatendeka ukulanshanya na bafyashi bobe pali ili lyashi.

․․․․․

ICINGAKWAFWA: Icipandwa 21 kuti cakwafwa ukutendeka ukulanshanya na bafyashi bobe. Nalimo abafyashi bobe kuti batemwa ukulanshanya na iwe ifyaba muli ici cipandwa.

Nga ca kutila uleumfwa kwati abafyashi bobe balakukaanya ukucita ifingi ifyo ufwaya, nalimo kuti watila: “Ndefwaya ukubika sana amano ku fyo mufwaya ndecita, pa kuti ku ntanshi mukalensuminisha ukulacitako ne fyo mfwaya. Finshi ningile ukubikako sana amano?”

Lemba pe samba ifyo wingacita pa kutendeka ukulanshanya na bafyashi bobe pali ili lyashi.

․․․․․

ICINGAKWAFWA: Pituluka mu Cipandwa 3 mwi Buuku 1, icitila: “Ni Shani Ningalenga Abafyashi Bandi Ukumpeelo Buntungwa Bwafulilako?” Nga wabelenga, lemba ifipusho fyonse ifyo wingatemwa ukulanshanya na bafyashi bobe.

[Icikope pe bula 184, 185]

Ukumfwila amafunde ya bafyashi bobe kwaba kwati kulipila inkongole ku banki—nga ulekonka sana amafunde e lyo bakakucetekela sana, ukaba kwati ni ulya uulipila inkongole lyonse ku banki