Holemstrong Long God Long Rul Blong Ol Nasi Long Jemani
LONG wan kolkol dei long Epril 1939, oli sanem mi long rabis haos kalabus ya long Saksenhausen long Jemani. Wetem ol narafala nyufala presin man, mi mi stanap fored long haeman we i lukaot long rabis kalabus ya, wan rabis man we oli kolem narafala nem blong hem se Foskwea from we hem i bigfala mo i strong. Long “fastok” blong hem, hem i tok strong long mifala, i talemaot ol raf fasin we mifala i save kasem blong mekem mifala i harem nogud.
Hem i singaot se, “!Yu save tekem wanem samting we yu wantem tekem long mi, sutum long hed, long jes, no long bel!” Mo hem i givim woning se: “Ol man we mi lukaot long olgeta oli savegud wei blong sut long masket. !Bambae oli sanem yu i go stret antap long heven! Wan rod nomo blong yu save livim ples ya hemia se yu mas kam olsem wan dedman.”
Biaen oli sanem mi long wan ples we i stap hem wan nomo, wan ples insaed long kalabus we oli mekem fenis i go raon long hem. Hemia nao ples we oli putum ol Wetnes blong Jeova long hem, wetem ol narafala presin man we oli denja tumas. Taem oli karem mi mi kam long ples ya, wan yangfala gad blong Hitler (Hitler’s Blackshirts/Elite Guard) i slavem mi plante taem long fes blong mi from mi no wantem saenem wan toktok we i daonem bilif blong mi.
Otto Kamien blong Hern i frengud wetem mi, i givhan long mi blong somap long spesel klos blong mi, namba blong mi long presin mo wan pis kaliko we i gat tri saed blong hem we i pink we i blong makem ol Wetnes blong Jeova long kalabus ya. Mo tu hem i soem olsem wanem blong mekem bed blong mi—oli faetem ol presin man mo tu oli save kilim olgeta oli ded sipos oli no mekem gud bed blong olgeta.
Otto i talem strong se: “Plante taem bakegen, bambae oli askem sipos yu wan Wetnes blong Jeova yet. Stanap strong, holemstrong, mo talem wetem bigfala voes we i klia se: ‘Mi wan Wetnes blong Jeova yet.’ ” Hem i gohed i se: “Sipos yu stanap strong mo holemstrong, Devel Setan bambae i ronwe long yu.” (Jemes 4:7) Ol gudfala advaes blong Otto oli givhan long mi blong holemstrong long God long ol sikis yia we mi spenem long trifala rabis kalabus.
Taem mi tingtingbak long ol yia ya we oli traem mi, mi luksave, tede bitim bifo, se God nomo i givhan long mi blong holemstrong. ?Olsem wanem oli holem mi fastaem long Janewari 20, 1938?
Ol Faswan Yia Blong Mi
Sam yia bifo long 1911, yia we mi bon long hem, papa mama blong mi, we oli stap long Königsbeg, Is Prasia, i kam Bibelförscher (ol Baebol Studen), olsem naoia oli save olgeta olsem ol Wetnes blong Jeova. Mi gat tri brata mo tu sista, mo plante taem Mama i tekem mifala i go long ol miting. Sore tumas, samtaem biaen taem Papa i no moa joen wetem mifala long trufala wosip. Nating se ol brata blong mi wetem wan yangfala sista blong mi oli strong blong talemaot Kingdom, samtaem biaen sista blong mi Lisbeth wetem mi mitufala i no moa gohed blong folem ol trutok blong Baebol we mitufala i bin lanem.
Taem mi gat bitim 20 yia, Hitler i kasem paoa long Jemani, mo ol man oli kasem ol hadtaem bitim mak. Mi wok olsem wan makenik blong fiksimap trak long bigfala ples ya long Königsbeg. Taem Führer (Adolf Hitler) i givim ol tok long ol spesel taem, olgeta man long ples ya oli mas hivap wanples. Mo tu oli yusum tok ya plante taem se “!Heil Hitler!” Samtaem biaen oli givim oda long mi blong go lanem olsem wanem blong yusum ol tul blong faet, ale i gat kwestin i stap se, ?Mi mi stap long saed blong hu?
From ol tok long Ol Wok 4:12, mi save se heil, no rod blong sef, i no kamaot long Hitler be long Jisas Kraes nomo. Ale mi no save talem se “Heil Hitler,” (Ona long Hitler) mo mi neva mekem. Mo tu, mi no wantem folem oda ya blong go lanem olsem wanem blong yusum ol tul blong faet.
Long 1936 mo 1937, oli holem mama blong mi, yangfala sista blong mi Helene, mo ol brata blong mi, Hans mo Ernst. Stat long taem ya mi tu mi wantem stanap strong long saed blong trufala God. Mi stat blong ridim Baebol long ol aftenun, mo mi prea long Jeova blong hem i givhan long mi. Mo tu Lisbeth i stat blong gat moa intres.
Tekem Disisen Blong Mi
Stret long taem ya, mi tekem saed blong Jeova mo mi no agri blong wok olsem ami blong Hitler, nating se mi no baptaes yet. Oli holem mi mo oli sanem mi i go long ol man blong faet. Fas wik biaen wan kot blong ol man blong faet long Rastenbeg i sanem mi mi go stap wan yia long kalabus.
Oli putum mi i go insaed long wan rum mi wan long bigfala haos kalabus long Stum, long Wes blong Prasia. Long taem blong mi blong eksasaes insaed long yad blong presin, mi harem gud blong luk ol Wetnes we oli gat strong bilif mo oli kam long Königsbeg we mi save olgeta taem mi mi pikinini nomo. Ale oli putum ol brata blong mi—Paul, Hans, mo Ernst—long sem kalabus ya from bilif blong olgeta long God. Taem mi stap mi wan long kalabus ya, samtaem Hans i traehad blong sanem wan pis bred long mi long fasin haed.
Taem mi finisim taem blong mi blong stap long kalabus, plante taem ol Gestapo (ol sekret polis blong Nasi) long Königsbeg oli askem kwestin long mi. From we mi no wantem jenisim tingting blong mi, oli tekem mi mi go long wan rabis kalabus long Saksenhausen. Long ples ya oli putum mi blong bildim wan haos blong putum ol trak, mi stat wok long sikis klok long moning kasem sikis klok long sapa. From we i gat plante raf fasin, sam presin man oli traem blong ronwe, oli save se, sipos ol gad blong kalabus oli kasem olgeta, bambae oli sutum olgeta. Wan taem mi luk wan presin man i kilim hem wan taem hem wan i go fas long fenis we i gat lektrik long hem.
Hadtaem i Kam Strong Moa
Long Septemba 1939, Namba Tu Bigfala Faet Blong Wol i faerap, mo hadtaem we mifala i kasem long Saksenhausen i kam strong moa. Oli givim moa wok long mifala, mo oli tekemaot ol klos blong mifala we oli blong blokem mifala long kolkol. Long Septemba 15 ol Nasi oli tingting blong yusum wan eksampel long Kristin brata blong mifala, August Dickmann, we i no agri blong holem ol tul blong faet. Ale oli talemaot wan spesel taem blong hivap wanples blong kilim hem i ded.
Sam handred long mifala ol Wetnes i stap lukluk taem wan grup blong ami i sutum August i foldaon i ded. Biaen ol narafala presin man oli go mo ol Wetnes blong Jeova nomo oli stap. Ale Foskwea i askem se hu i rere blong saen long pepa ya blong lego bilif blong hem mo soemaot se hem i wantem blong kam wan soldia. I no gat wan i saen, mo Foskwea i kros tumas.
Koltaem blong 1939 i kol tumas. Mifala i no gat gudfala klos mo mifala i no kakae gud, ale plante oli ded. Plante long ol olfala brata blong mifala oli ded, be yet namba blong ol man we oli ded long medel blong ol Wetnes blong Jeova i smol nomo taem yumi skelem wetem ol narafala grup blong ol presin man. Foskwea tu we hem i strong mo hem i gat gudfala bodi i sik mo i ded long Febuwari 1940.
Long Wan Narafala Kalabus
Sam dei biaen long ded blong Foskwea, oli karem 70 long mifala i go long wan smol kalabus blong Wewelsbeg kolosap long taon ya Paderbon. Mifala i tingting se laef long ples ya bambae i gud smol, be laef i kam moa nogud. Mifala i kakae smol mo mifala i wokhad moa long ples blong digim ston. Samtaem bodi blong mifala i wetwet gud long ren mo sno. Long taem ya we i had tumas, long naet mi pulum blangket i go kavremapgud hed blong mi mo mi krae mo mi talemaot olgeta samting we i stap long hat blong mi i go long Jeova. Evri taem mi mekem, mi harem we tingting blong mi i stap kwaet mo i gat pis long tingting, taswe God ‘i givhan long mi, stret long taem we mi mi trabol.’—Hibrus 4:16.
Jeova i lukaotgud long mifala long saed blong speret. Oli sanem ol Wetnes we oli stap long rabis kalabus long Buchenwald oli kam long Wewelsbeg, mo oli karem wetem olgeta sam kakae long saed blong speret hemia ol buk we oli tokbaot Baebol. Long ol smol grup mifala i go long wan smol rum, long wan fasin haed mo long ples ya mifala i joenem olgeta long Wajtaoa Stadi. Mo tu kakae long saed blong bodi long kalabus ya i kamgud smol.
Mi talem tangkyu long Jeova from kaengud fasin blong hem taem wan Wetnes i mekem se mi go wok wetem hem long wan stoa blong mekem sus blong hos (blaksmit). Long ol ples blong wok, we plante Wetnes oli wok, ol presin man oli kasem gud kakae blong olgeta. Antap moa, ples i no kolkol tumas, mo i no gat wan man we i gat raf fasin we i stap mekem i strong tumas long ol wokman. Mi kamgud long saed blong bodi mekem se long sikis manis mi mi kam wan man we mi gat strong bodi bakegen, nating se bifo mi mi bunbun olgeta.
Nyus Blong Ol Brata Blong Mi
Taem mi stap long Wewelsbeg, sista blong mi Lisbeth i sanem nyus i kam long mi se brata blong mitufala, Ernst i bin holemstrong long Jeova kasem we hem i ded. Oli bin katemaot hed blong hem long Belin long Jun 6, 1941, afta we hem i stap fo yia long kalabus. Taem ol narafala Wetnes oli harem nyus ya, oli kam mo oli soemaot bigfala glad blong olgeta long mi. Strong filing blong olgeta i tajem hat mi. Fasin blong holemstrong i impoten moa long mifala bitim we mifala i laef tru long trabol.
Tu yia biaen, long Febuwari 1, 1943, oli sutum fasbon brata blong mi Hans long Kwuednau kolosap long Königsbeg. Hans i gat 34 yia mo hem i bin stap long kalabus blong faef yia. Biaen, wan man we i bin lukluk hem taem oli kilim hem i ded i talem long mi se wan haeman blong olgeta i askem Hans sipos hem i gat wan laswan samting blong talem. Hans i askem long olgeta blong hem i mekem wan prea, mo oli letem. Prea ya i gat paoa long tingting blong ol soldia mekem se taem haeman ya i givim oda blong sut, i no gat wan long ol soldia i obei long hem. Hem i talem bakegen, ale wan long olgeta i sut, i kasem bodi blong Hans. Haeman ya i tekemaot pistol blong hem mo hem wan nomo i kilim Hans i ded olgeta.
Sam Narafala Eksampel Long Fasin Blong Holemstrong
Long ol Wetnes we oli tekemaot olgeta long Buchenwald i go long Wewelsbeg, oli jusum 27 blong go wok long ol ples blong faet mo oli sanem olgeta oli go long ol defren kaen grup. Wanwan long olgeta i no agri blong mekem wok ya; wan nomo i akseptem wan wok long ami we i no joen wetem fasin blong faet. Oli talem long ol 26 narafala se bambae oli kilim olgeta oli ded, be samting ya i no jenisim tingting blong olgeta. Afta we oli gobak long kalabus long Wewelsbeg, haeman blong kalabus ya i talem strong long olgeta se: “Long fo wik bambae yufala i ded mo go long beregraon.”
Ol brata ya we oli stap holemstrong oli kasem ol panis we oli strong bitim mak. Ol SS oli bin tingbaot ol rod blong spolem olgeta, blong kilim olgeta sloslou nomo, mo blong mekem olgeta oli harem nogud go kasem we oli ded. !Be, olgeta 26 ya evriwan oli sef! Biaen, oli mekem semkaen panis ya long samfala we oli no Wetnes blong Jeova, mo long medel blong olgeta ya namba blong ded i bigwan nating se long wan sotfala taem nomo.
Ol Sista Blong Mi We Oli Gat Fasin Blong Holemstrong
Long Epril 1943, oli sanem mi i go long kalabus ya long Ravensbrük. Hem i wan haos kalabus blong ol woman be i gat smol ples blong ol man. Oli putum mi blong wok long wan stoa blong fiksimap ol trak, i stret long fored long haos kalabus ya we ol woman oli stap long hem. I no longtaem ol Kristin sista oli pas mo oli luksave smol pis kaliko we i gat tri saed blong hem we mi werem blong makem ol wetnes. !I wan bigfala glad blong talem halo long olgeta long fasin haed no blong smael long olgeta! I no longtaem nyus i go olbaot se mi wan pikinini blong Bubu Rehwald. !Yes, mama blong mi i stap long medel blong olgeta we oli stap long haos kalabus ya blong ol woman, wetem sista blong mi Helene mo waef blong brata blong mi we i ded finis, Hans!
Ol Kristin sista blong mifala oli givim sam smosmol klos mo pis bred long mifala samtaem. Bifo finis oli mekem sam samting blong mi save toktok kwaet wetem mama blong mi. Sipos oli faenemaot se mifala i stap storeyan, samting ya i minim se bambae mifala i kasem bigfala trabol. !Mitufala i glad tumas blong lukluk mitufala bakegen! Sam manis biaen, smoltaem bifo we mifala i fri long kalabus, mama blong mi i ded. Hem i holemstrong kasem we hem i ded.
!Kam Fri Biaen!
Long Epril 1945 ol man Rasia mo ol man Amerika oli stap kam kolosap long Ravensbrük. Oli putum mi long wan trakta wetem wan kat biaen blong mi givhan blong tekemaot ol man long kalabus ya. Afta wan trep we i denja tumas, haeman we i lukaot long SS gad i talem long mifala se ol man Amerika oli kolosap mo bambae mifala i fri blong mekem wanem samting we mifala i wantem.
Biaen mifala i go long Schwerin, Meklenbeg, long ples ya mifala i faenem samfala Wetnes we oli bin stap long kalabus long Saksenhausen, olfala brata blong mi, Paul i stap long medel blong olgeta. Hem i no bin ded wetem olgeta we oli ded long Saksenhausen, mo hem i laef tru long ol narafala trabol tu. Sam dei biaen mifala i tekem wan tren blong go long Belin mo mifala i stap wetem wan famle Wetnes we i soemaot gudfala fasin blong tekem mifala i go insaed long haos blong olgeta.
Famle ya i mekem plante samting blong givhan long ol brata mo sista we oli kamaot long ol rabis kalabus mo ol narafala haos kalabus. Long 1946, mi maredem Elli, wan gel blong famle ya. Biaen, mi mekem plan blong tekem baptaes, samting we mi no save mekem long ol rabis kalabus.
!Bigfala glad i bin kamaot long ol bigfala asembli long ol yia we oli pas taem mi luk bakegen ol brata we mifala i bin stap wanples long ol rabis kalabus! Samfala oli bin putum laef blong olgeta long bigfala denja from ol brata blong olgeta, mo mi laekem olgeta tumas from. Sikis memba blong famle blong mi we oli holem olgeta—mama blong mi, sista blong mi Helene, mo mi, wetem ol brata blong mi, Paul, Hans, mo Ernst—evriwan oli spenem 43 yia long kalabus. Sista blong mi Lisbeth tu i holemstrong long God kasem we hem i ded long 1945.
Dipen Long Paoa Blong Jeova
Afta we mi mi mared, Elli wetem mi mitufala i gat jans blong wok blong sam yia long Betel blong Magdebeg mo long wok blong paenia kasem taem we mitufala i stat blong lukaot long tufala pikinini boe blong mitufala. Mitufala i gat bigfala fasin tangkyu se wan long tufala ya, Hans-Joachim, fasbon, i stap wok olsem wan elda mo waef blong hem i wan paenia. Sore tumas, narafala pikinini blong mitufala i no holem ol Kristin rod we mitufala i bin soem long hem.
Bitim 45 yia finis we mi bin kasem ekspiryens ya long rabis kalabus. Be naoia yet, God ya we i stampa blong kaengud fasin hem wan i stap gohed yet blong lanem mi. (1 Pita 5:10) Plante taem mi bin tingbaot tok blong aposol Pol long 1 Korin 10:12 se: “Man we i ting se i stap stanap strong, hem i mas lukaot gud blong bambae i no foldaon bakegen.”
Tede, we mi gat 81 yia, mi tangkyu tumas se mi save joen yet long wok blong wetnes mo blong wok olsem wan elda long kongregesen. Mo mi glad tumas se mi bin givhan long sam man blong oli kam long rod ya blong givim laef blong olgeta mo tekem baptaes. Samting ya tu mi tingbaot olsem kaengud fasin we Jeova i soemaot.—Olsem Josef Rehwald i talem.
[Tok blong pija long pej 20]
Josef Rehwald long 1945
[Tok blong pija long pej 21]
Famle Rehwald, samwe long 1914. Mama wetem smol Josef i sidaon long leg blong hem
[Tok blong pija long pej 23]
Josef wetem Elli Rehwald long 1991 long Belin asembli, wetem boe blong tufala Hans-Joachim mo waef blong hem, Ursula