Helt Blong Ol Man—I Kam Nogud Tumas Long Sam Kantri

MAN BLONG WEKAP! LONG BRASIL I RAETEM STORE YA

LONG 1977, Ali Maow Maalin i go slip long hospital, from hem i kasem sik ya smolpok long Somalia. Nyus ya i kamaot long fas pej blong nyuspepa. Ale oli givim meresin long hem mo hem i kamgud. Long 1980, WHO (Wol Helt Ogenaesesen) i talemaot se smolpok, we i spolem laef blong plante milyan man long ol handred yia we oli pas, i finis long ful wol. Oli talem se Ali i laswan man blong kasem sik ya.

Long 1992, WHO i talem sam narafala samting we oli kam moa gud long saed blong helt blong ol man: Long ol yia biaen long 1980, plante moa man long ol pua kantri oli kasem klin wora blong dring, mo oli gat tolet tu. Antap long hemia, moa man long ol kantri we oli pua tumas, oli save go long wan klinik long ples blong olgeta. From samting ya, long ol ten yia we oli jes pas, long sam ples, namba blong ol pikinini we oli ded, i godaon.

Ol Trufala Samting We Yumi Fraet From

Be ol gudfala samting ya oli smol nomo, taem yumi tingbaot plante samting we i stap kam moa nogud, mo ol trabol we oli save kamaot from. Tingbaot ol samting ya we oli mekem yumi fraet.

HIV/AIDS—HIV, jem ya we i givim AIDS, i kasem bitim 17 milyan man long wol finis. Samwe 3 milyan man oli kasem jem ya long wan yia we i jes pas, hemia kolosap 8,000 long wan dei. Bitim wan milyan pikinini oli kasem HIV finis. I no longtaem, bigfala namba blong ol pikinini we oli ded from AIDS, bambae i mekem se ol hadwok long ol yia we oli jes pas, blong sevem laef blong ol pikinini from ol narafala sik, i blong nating nomo. Mo long plante ples, olsem long Esia, AIDS i jes stat blong kamaot fulwan. Buk ya Aids and Development, i talem se bitim 80 % blong ol man we oli kasem HIV, oli blong ol pua kantri.

TB (Tuberkulosis, TIBI)—Long ol 20 yia we oli jes pas, ol man oli no moa tingting tumas long TB. Be naoia, TB i stap kam antap bakegen. Evri yia, kolosap 3 milyan man oli ded from. Namba blong ol man we oli ded from TB, i bitim namba we oli ded from ol narafala sik we ol man oli save pasem i go long ol narafala man. Bitim 98 % blong ol man we oli ded from sik ya, oli stap long ol pua kantri. Samting we i moa nogud se, plante man we oli gat jem blong HIV oli kasem jem blong TB tu, ale tufala tugeta i mekem wan wok blong givim ded we i bitim mak. Ol man oli ting se long yia 2000, bambae wan milyan man we oli gat HIV, oli save ded evri yia from TB.

Kansa—Naoia, namba blong ol man we oli kasem kansa long ol pua kantri, i bitim namba blong ol man we oli kasem long ol rij kantri.

Sik blong Hat—Wan dokta blong WHO, Ivan Gyarfas, i givim woning ya se: “Yumi stap kolosap long taem ya we wan bigfala trabol long saed blong sik blong hat bambae i kamaot long ful wol.” Sik blong hat i no moa kasem ol man long ol kantri we oli gat ol bigfala faktri nomo. Wan eksampel: Long ol kantri long Sentrol Amerika, namba blong ol man we oli ded from sik blong hat, i tu no tri taem antap long namba we oli ded from ol sik we ol man oli save pasem i go long ol narafala man. Long sam yia nomo long fyuja, sik blong hat mo sik ya we string blong bren i brok no i fas, bambae oli bigfala sik we oli givim ded long ol man long ol pua kantri.

Ol Sik Long Ol Hot Ples—WHO i givim woning ya se: “Ol sik long ol hot ples oli kam antap bitim mak. Naoia sik ya kolera i kasem Not mo Saot Amerika . . . , sik ya yala fiva mo dengi i kasem plante moa man bitim bifo, mo malaria i stap kamaot moa tu.” Magasin ya Time i talem se: “Long ol pua kantri long wol, oli stap lusum faet agens long ol sik we ol man oli save pasem i go long ol narafala man.” Naoia, evri yia, kolosap 2 milyan man oli ded from malaria nomo. Hemia nao samting we i kamaot 40 yia biaen long taem we oli ting se oli winim sik ya finis long kolosap evri ples.

Sitsitwora—Namba blong ol pikinini we oli ded from sik ya long ol pua kantri, i mekem yumi sek. Evri dei, kolosap 40,000 pikinini oli ded from sik ya no from we oli no kasem naf gudfala kakae. Evri eit seken, wan pikinini i ded from sitsitwora nomo.

Helt Mo Fasin Pua—Tufala i Joen

?Ol samting ya oli stap soem wanem long yumi long saed blong helt? Wan man we i gat bigfala save long saed blong helt i talem se: “Ol pua kantri oli kasem tufala trabol. Naoia ol nyufala sik we oli jes kamaot oli kasem olgeta antap long ol sik blong ol hot ples we oli stap finis.” ?Wanem i kamaot from? Buk ya Achieving Health for All by the Year 2000 i talem se, samting we yumi wari long hem i kam long klia ples, hemia se sik i kamaot moa long “sam ples long wol i bitim ol narafala ples.” Olsem nao, long kolosap 40 kantri long Afrika mo Esia, save long saed blong helt i “no kam antap olsem long ol narafala ples long wol.” Yes, sam ples blong wol oli defren long ol narafala ples long saed blong helt, mo oli stap kam defren moa.

I gat plante risen from wanem i olsem. Magasin ya World Health i talem se wan bigfala risen blong ol sik, hemia “fasin pua.” (Ridim Proveb 10:15.) Plante taem ol man we oli pua oli mas stap long haos we i nogud mo i no gat tolet, i no gat klin wora mo naf wora, mo i gat plante tumas man oli fasfas long wan haos. Trifala samting ya oli blokem gud helt, be tu oli mekem moa sik i kamaot. Antap long ol samting ya, taem man i no gat naf gudfala kakae, bodi blong hem i no moa save blokem ol sik. Ale yu save luksave nao, from wanem fasin pua i spolem helt, olsem ol bebet oli kakae wud.

Taem ol sik we oli givim ded oli kam insaed long ol haos, spolem bodi blong ol man, mo kilim i ded ol pikinini, oli kasem ol puaman bitim ol narafala man. Tingbaot ol eksampel ya. Long ol pua ples long Saot Afrika, TB i kamaot wan handred taem moa bitim ol rij ples long sem kantri ya. Long ol pua ples long Brasil, namba blong ol man we oli ded from sik ya numonya mo kof, i sikis taem antap long namba we oli ded from semkaen sik ya long ol rij ples kolosap. Mo namba blong ol bebi we oli ded long ol pua famle long India, i ten taem antap long namba long ol rij famle long India. Trutok ya we i mekem yumi harem nogud, i kam klia: ‘!Fasin pua i nogud long helt blong yu!’

Yumi no sapraes we bitim wan bilyan man long wol we oli stap long ol haos we oli brobrok mo doti, oli harem nogud tumas. Oli no naf blong stretem ol samting we oli mekem olgeta oli pua. Mo from samting ya, laef blong olgeta i fulap long ol rabis sik. Sipos yu tu yu stap kasem ol trabol olsem from we yu pua, ating yu harem nogud blong stap olsem we yu no gat rod blong kasem gud helt. Be nating se yu pua no rij, yu save mekem sam samting blong lukaot long helt blong yu mo ol pikinini blong yu. ?Wanem ol samting ya? Haf we i kam biaen bambae i givim sam advaes.