Wajtaoa LAEBRI LONG INTENET
Wajtaoa
LAEBRI LONG INTENET
Bislama
  • BAEBOL
  • OL BUK
  • OL MITING
  • g97 Eprel pp. 24-27
  • Ol Fasin We Oli Spolem Helt Blong Man—?Wanem Praes Blong Olgeta?

I no gat video yet long haf ya.

Sori, i gat problem taem i stap lodem video ya.

  • Ol Fasin We Oli Spolem Helt Blong Man—?Wanem Praes Blong Olgeta?
  • Wekap!—1997
  • Ol Sabtaetol
  • Sem Samting
  • Jenisim Fasin Blong Laef
  • Dring Bitim Mak—Wan Bigfala Trabol Long Laef Blong Ol Man
    Wekap!—2005
  • Olsem Wanem Blong Lukaot Gud Long Helt Blong Yu
    Wekap!—2000
  • ?From Wanem Yu Mas Lego Fasin Blong Smok?
    Wekap!—2000
  • Plante Milyan Laef Oli Lus Long Smok
    Wekap!—1995
Wekap!—1997
g97 Eprel pp. 24-27

Ol Fasin We Oli Spolem Helt Blong Man—?Wanem Praes Blong Olgeta?

WAN waes tok blong ol man Denmak i talem se: “Sik i masta blong evri man.” !Ol man we oli stap sik oltaem bambae oli agri fulwan se “masta” ya i nogud tumas! Be, maet yu sapraes blong save se sik i moa olsem wan samting we ol man oli singaot hem i kam, i bitim wan masta. Senta blong Kontrolem mo Blokem Sik long Yunaeted Stet i talem se, 30 pesen blong ol dei we ol man oli slip long hospital, hemia from ol sik mo kil we oli save blokem. ?From wanem oli kasem ol sik mo kil ya? From we oli folem sam fasin blong laef we oli spolem helt blong olgeta mo oli denja. Tingbaot sam long olgeta ya.

FASIN BLONG SMOK: Ira we i gat 53 yia, i gat sik ya we waet leva i no moa save pulumgud win. Sik ya i kamaot from we man ya i bin smok blong kolosap 40 yia. Blong givhan long hem blong pulum win, hem i mas gat wan bigfala botel blong oksijen oltaem, mo praes blong samting ya i 40,000 vatu evri manis. Long 1994, hem i go slip long hospital blong 9 dei from sik ya, ale kaon blong hospital i kasem 1,800,000 vatu. Hemia i min se, fulwan praes blong givhan long Ira blong wan yia i bitim 2 milyan vatu. Nating se i olsem, Ira i no ting se i impoten blong sakem fasin blong smok. Hem i talem se: “Oltaem mi gat filing ya we mi wantem tumas blong smok.”

I no Ira nomo we i gat tingting olsemia. Olgeta man oli savegud trabol we i kamaot from sigaret. Nating se i olsem, ol man long olgeta ples blong wol oli smok samwe long 15 bilyan sigaret evri dei. Long Yunaeted Stet, praes blong meresin mo dokta blong givhan long ol man we oli kasem sik from fasin blong smok, i samwe long 5,000 bilyan vatu long wan yia. Samting ya i minim se long 1993, evri paket blong sigaret we man i pem, i mekem trabol long helt blong hem, we praes blong hem i 206 vatu.

Ol sik we ol pikinini oli gat finis taem oli bon from we mama i smok, oli save mekem wan bigfala kaon. Eksampel, wan stadi long Yunaeted Stet i soem se, namba blong ol bebi we mama blong olgeta i smok mo oli bon wetem maot we i kruked mo oli no gat ruf insaed long maot blong olgeta, i tu taem antap long namba blong ol bebi we mama blong olgeta i no smok be oli bon wetem problem ya. Trabol ya i save mekem se dokta i mas katem bebi fo taem bifo we hem i gat tu yia. Praes blong pem meresin mo dokta long ful laef blong wan bebi olsem, hemia 10 milyan vatu. Mo tingbaot, nomata hamas vatu oli spenem long hem, samting ya i no save winim trabol we hem i gat long filing blong hem from we hem i bon wetem wan problem olsemia.

Samfala oli talem se, samting we i daonem praes we gavman i mas pem from meresin mo dokta blong olgeta we oli smok, hemia se ol man ya we oli smok oli no stap laef longtaem, ale oli no kasem mane we gavman i givim long ol olfala. Be, The New England Journal of Medicine i talem se, “plante man oli no agri wetem tingting ya. Mo tu, bighaf blong ol man bambae oli agri se sipos man i ded taem i no olfala yet, hemia i no wan gudfala rod blong daonem praes blong lukaot long ol sikman.”

DRING ALKOL BITIM MAK: Ol man we oli dring alkol bitim mak oli kasem plante defren problem long saed blong helt, olsem leva i gat hol long hem, sik blong hat, bel i no wokgud, mo haf ya long bel we oli kolem pankris i soa. Tumas alkol i save mekem tu se i isi blong man i kasem ol sik we oli stap goraon, olsem numonya. Dokta Stanton Peele i talem se, long Yunaeted Stet, evri yia gavman i spenem “1,000 bilyan vatu blong traem givhan long ol man blong winim fasin ya blong dring tumas alkol.”

Plante taem, alkol i save mekem i nogud long bebi we i stap long bel blong mama blong hem. Evri yia long Yunaeted Stet, plante taosen pikinini oli bon wetem wan sik, from we mama blong olgeta i dring tumas alkol taem hem i gat bel. Sam long ol bebi ya oli gat wan sik we oli kolem sik blong ol bebi we oli dring alkol (FAS), mo plante taem wan haf blong bodi no bren blong olgeta i nogud. Praes blong pem meresin mo dokta blong ful laef blong wan pikinini we i gat FAS, hemia samwe 140 milyan vatu.

From we alkol i daonem paoa blong man blong blokem ol filing blong hem, man we i dring tumas alkol i no save blokem fasin ya blong faerap long kros mo givim kil long narafala, we i nidim meresin mo dokta blong fiksimap. Mo tu, olgeta we oli draevem trak afta we oli bin dring tumas alkol, oli spolem laef mo helt blong plante man. Tingbaot Lindsey we i gat 8 yia. Wan man we i drong i ron long trak nao i kilim trak blong mama blong Lindsey. Oli mas brekem jea biaen blong karemaot Lindsey. Hem i stap seven wik long hospital, mo dokta i katem hem plante taem. Praes blong dokta mo hospital, hemia 30 milyan vatu. Laki nomo we hem i laef i stap.

OL DRAG: Wan man we i stadi long saed ya, i talem se ol man we oli tekem drag long Amerika, oli mekem wan kaon blong 6,700 bilyan vatu. Joseph A. Califano, Jr., we hem i presiden blong Senta blong Drag mo Alkol long Kolombia Yunivesiti long Nyu Yok, i talem wan narafala samting long saed blong olgeta, we i mekem bigfala kaon: “Ten yia bifo, yu neva luk wan bebi we mama blong hem i tekem drag ya ‘krak.’ Be naoia, ol rum blong hospital we praes blong olgeta i 200,000 vatu blong wan dei, oli fulap long ol bebi olsem . . . Maet kaon blong halpem wanwan long olgeta blong gruap, i kasem 100 milyan vatu.” Antap long hemia, Califano i talem se: “Bighaf blong 300 bilyan vatu we gavman i spenem long 1994 blong pem hospital blong ol man we oli tekem drag, i kamaot from we ol mama we oli gat bel oli no go luk dokta mo oli no wantem sakem ol drag.”

Trabol ya i kam nogud moa taem yumi tingbaot olsem wanem ol drag oli spolem laef blong plante tumas man. Trabol insaed long mared, ol pikinini we papa mama oli no lukaotgud long olgeta, trabol long saed blong mane, hemia sam problem we plante famle oli gat from we sam memba blong olgeta oli dipen long drag.

RABIS FASIN LONG SAED BLONG SEKS: Bitim 12 milyan man long Yunaeted Stet oli kasem sik long saed blong seks (STD) evri yia. Samting ya i mekem se namba blong ol man we oli kasem STD i bigwan moa long Yunaeted Stet i bitim ol narafala rij kantri. David Celentano, we i wok long Skul blong Klin Fasin mo Pablik Helt long Johns Hopkins Yunivesiti, i talem se samting ya “i mekem sem long ful kantri ya.” Mane we kantri i spenem evri yia blong traem halpem ol sik man ya i 1,000 bilyan vatu, mo hemia i no kaontem ol man we oli gat AIDS. Ol yangfala oli stap long moa denja. !Mo yumi no sapraes long samting ya! Wan ripot i talem se, taem ol yangfala oli kasem yia 12 long skul, 70 pesen blong olgeta oli bin slip wetem wan boe no gel finis, mo kolosap long 40 pesen blong olgeta oli bin slip wetem bitim fo boe no gel.

AIDS i mekem bigfala trabol long plan blong gavman blong pem dokta mo hospital blong ol man. Long stat blong 1996, beswan meresin we oli gat blong AIDS—hemia ol drag we oli jenisim protin i kam wan narafala samting we bodi i nidim, wetem ol narafala drag we oli yusum bifo finis—praes blong olgeta i samwe 1,200,000 kasem 1,800,000 vatu blong wan man blong wan yia. Be hemia i jes wan smosmol haf nomo blong praes blong AIDS. I gat ol narafala samting we yumi no save luk, olsem ol wok we man ya we i gat AIDS i no moa save mekem, mo ol taem we narafala i mas lusum long wok no skul blong lukaot long sik man ya. Oli talem se, long yia 2000, HIV mo AIDS bambae i yusum finis 35,600 bilyan kasem 51,400 bilyan vatu long fulwol. Praes ya i sem mak long mane we bambae i lus sipos kantri blong Ostrelya no India i lus.

RAF FASIN: Long 1992, taem Joycelyn Elders i wok olsem jif dokta blong katem man long Yunaeted Stet, hem i talem se praes blong givhan long ol man we oli kasem kil from raf fasin, hem i 1,350 bilyan vatu long wan yia. Presiden blong Yunaeted Stet, Bill Clinton, i talem se: “Wan risen from wanem ol dokta mo hospital long Amerika oli sas tumas, hemia from we ol hospital oli fulap long ol man we narafala i givim kil long olgeta no sutum olgeta.” Taswe, The Journal of the American Medical Association i talem se raf fasin long Yunaeted Stet “i mekem se plan blong gavman blong lukaot long helt blong man i nidim help kwiktaem.” Ripot i gohed i se: “Nating se raf fasin i no wan sik folem trufala mining blong wod ya, trabol we hem i mekem long plan blong gavman long saed blong helt i soem se hem i olsem wan sik—no maet i bitim wan sik.”

Wan ripot we 40 hospital long Kolorado oli mekem i talem se long faswan kasem namba naen manis blong 1993, praes blong pem meresin mo dokta blong ol wanwan man we oli kasem kil from raf fasin, hemia 960,000 vatu. Bitim stret haf blong olgeta we oli go slip long hospital oli no gat insurens blong helt, mo plante blong olgeta oli no gat naf mane no oli no wantem pem kaon blong olgeta long hospital. Problem ya i mekem se praes blong takis, insurens, mo hospital i go antap. Kaonsel blong Kolorado Hospital i talem se: “Yumi evriwan i pem kaon blong olgeta ya.”

Jenisim Fasin Blong Laef

Long tingting blong yumi, maet i luk olsem se i no gat rod blong stretem ol fasin ya blong laef we oli stap spolem helt blong ol man. Ripot blong Kolombia Yunivesiti i talem se: “Amerika i no olsem Garen blong Iden, mo neva bambae yumi stopem olgeta fasin blong tekem drag mo dring tumas. Be sipos yumi traehad blong daonem ol fasin ya, bambae yumi kasem gudfala frut. Bambae helt blong ol bebi i gud moa, bambae i no moa gat plante raf fasin mo fasin blong brekem loa, praes blong ol takis bambae i godaon, praes blong pem hospital mo meresin blong ol sikman bambae i godaon, bambae yumi winim moa mane, bambae ol studen long skul oli kasem edukesen we i moagud, mo bambae i no gat plante man wetem AIDS.”

Ol Wetnes blong Jeova oli pruvum se Baebol nao i beswan samting blong givhan long ol man blong sakem ol fasin ya. Baebol i no olsem ol narafala buk. Hem i kamaot long Jeova God, Man we i Wokem yumi. (2 Timote 3:16, 17) Hem i ‘God ya we i stap tijim yumi blong karem gudfala frut long laef blong yumi. Hem i stap mekem yumi wokbaot long rod we i stret.’ (Aesea 48:17) Ol rul insaed long Baebol oli givhan long helt blong yumi, mo olgeta we oli folem ol advaes blong Baebol, oli kasem gudfala frut.

Tingbaot Esther, we bifo i stap smok oltaem.a Afta we hem i stat stadi Baebol wetem ol Wetnes blong Jeova, woman we i mekem stadi long hem i singaot hem blong pasem wan dei blong lukluk hedkwota blong ol Wetnes blong Jeova long fulwol, hemia long Bruklin, Nyu Yok. Fastaem, Esther i fraet blong go. Hem i save se ol Wetnes blong Jeova oli no smok, mo hem i stap tingbaot olsem wanem bambae hem i stap wan ful dei we hem i no smok. Ale, Esther i putum wan sigaret long basket blong hem, from we hem i ting se sipos hem i wantem smok, bambae hem i go long toelet. Ale, hem i folem plan ya. Afta we oli goraon smol blong lukluk ol ples, Esther i go long toelet mo i tekemaot sigaret ya long basket blong hem. Be long semtaem, hem i luksave wan samting. Rum ya i klin we i klin, mo i smelgud. Esther i tokbaot taem ya i se: “Mi bin tingting se, mi no save mekem ples ya i doti wetem smok blong sigaret. Ale, mi sakem sigaret ya i go long toelet. !Hemia laswan sigaret we mi tajem!”

Long olgeta ples blong wol, plante milyan man olsem Esther oli stap lanem blong folem ol rul blong Baebol long laef blong olgeta. Oli stap mekem i gud long olgeta bakegen, mo oli givhan moa long ol narafala long velej blong olgeta tu. Samting we i impoten moa, oli givim ona long Man we i Wokem olgeta, Jeova God.—Skelem wetem Proveb 27:11.

I tru se ol beswan traehad blong man oli no save mekem “Garen blong Iden” i kamaot bakegen. Be Baebol i talem se God bambae i mekem samting ya. Seken Pita 3:13 i talem se: “God i promes finis blong putum nyufala skae mo nyufala wol, we stret fasin nomo bambae i stap long hem. Mo yumi stap wet blong ol nyufala samting ya.” (Skelem wetem Aesea 51:3.) Long nyufala wol ya, bambae i no moa gat problem ya blong lukaot long ol sikman, from we bodi blong olgeta man bambae i strong gud—olsem taem God i wokem faswan man. (Aesea 33:24) ?Yu yu wantem lanem moa long saed blong ol promes blong God? Ale, ol Wetnes blong Jeova oli glad tumas blong givhan long yu.

[Futnot]

a Hemia i no trufala nem blong hem.

[Foto Credit Line blong pija long pej 27]

© 1985 P. F. Bentley/Black Star

    Ol buk long Bislama (1987-2026)
    Logaot
    Login
    • Bislama
    • Serem
    • Setemap Olsem Yu Wantem
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Rul
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Serem