Denggi Wan Fiva We Wan Moskito i Givim
Man blong Wekap! Long Filipin i Raetem Stori Ya
WAN moskito i flae i kam sidaon long han blong wan smol gel. Smol gel i no luk moskito ya. Kwiktaem nomo, smol bebet ya i stikim skin blong gel ya, mo i pulum blad blong hem. Sam menet i pas, nao mama i lukluk i go long dota blong hem mo i faenem moskito ya. Hem i kilim moskito ya, nao moskito i ded. ?I finis nao? No gat, i no finis yet. I tru se moskito ya i ded, be smoltaem we hem i stikim pikinini ya, hem i livim wan jem long blad blong hem we i naf blong givim sik.
Tu wik biaen, pikinini ya i kasem kol, hed blong hem i soa, ae blong hem i soa, ol joen blong hem oli soa, mo hem i kasem wan strong fiva. Taem sik ya i stap kam bigwan moa, bodi blong hem i skras mo hem i kam taed we i taed. Hem i kasem denggi, wan fiva we i kamaot from wan moskito.
Be, sipos pikinini ya i kasem denggi finis bifo, bambae hem i save kasem wan kaen sik we i moa strong, hemia denggi hemorejik fiva (DHF). Fiva ya i mekem se i gat ol smosmol hol long string blong blad blong man, nao hem i lusum fulap blad. Maet i save lusum blad insaed long bodi blong hem. Sipos sik man ya i no tekem stret meresin, bambae bodi blong hem i jenis mo blad i no moa kasem evri haf blong bodi blong hem, nao man ya i save ded kwiktaem nomo.
?Wanem stret nao denggi? ?Hem i save kasem yu? ?Olsem wanem yu save protektem yu mo famle blong yu? Bambae yumi lukluk moa long saed ya.
?Wanem Ya Dinggi?
Dinggi, we plante man oli stap kolem tu se fiva blong brekem bun, i wan long ol sik we man i save kasem taem wan moskito i stikim hem. Be, stamba blong sik ya, hem i wan jem. Wan moskito we i gat denggi (hemia wan moskito we i bin stikim wan man we i gat denggi), i karem jem ya long spet blong hem. Nao, taem hem i stikim narafala man bakegen, hem i pasem jem ya i go long man ya.
I gat fo defren jem we oli save givim denggi. Sipos yu kasem wan long ol jem ya, samting ya i no minim se yu no moa save kasem trifala narawan. Sipos yu gat wan long ol jem ya finis, nao wan moskito we i gat narafala jem i stikim yu, yu save kasem DHF.
“Tu Long Evri Faef Man Long Wol” Oli Stap Long Denja
‘World Health Organization’ (WHO), i talem se denggi i mekem bigfala denja long laef blong 2.5 bilyan man, hemia “tu long evri faef man long wol.” Niuspepa ya Asiaweek i givim ripot se: “Bitim 100 kantri long ol hot ples mo ol kantri raonabaot long olgeta, oli bin givim ripot long saed blong denggi. Mo evri yia, i gat ripot se plante milyan man oli kasem denggi, mo 95 pesen blong olgeta ya, oli ol pikinini.”
Yumi no save stret wetaem ol man oli faenemaot denggi. Long 1779, wan ripot long saed blong “fiva blong ni” we i kamaot long Kaero, maet hem i denggi fiva. Kam kasem tede, ol man raonabaot long wol oli bin givim ripot long saed blong denggi. Afta long Namba Tu Bigfala Faet blong Wol, denggi i mekem bigfala trabol long helt blong ol man i stat long Saotis Esia. Plante defren kaen jem ya oli stat goraon long plante man, mo samting ya i mekem se ol man oli kasem hemorejik we i moa nogud. Wan buk we WHO i wokem, i talem se: “Faswan taem we oli faenemaot hemorejik fiva long Esia, hemia long Manila, long 1954.” Biaen, oli faenem long ol narafala kantri olsem, Taelan, Vietnam, Malesia, mo ol narafala eria klosap. Long ol faswan taem we sik ya i kamaot long Saotis Esia, namba blong ol man we oli ded i stat long 10 pesen kasem 50 pesen. Be taem ol man oli stap kasem save moa long saed blong denggi, namba blong ol man we oli ded, i godaon.
Stat long 1960, ol man oli no moa folem ol program blong daonem ol moskito we oli stap karem ol jem blong denggi. Taswe, denggi i kam antap bigwan. Taem namba blong ol man we oli kasem denggi i stap go antap, namba blong ol man ya tu we oli kasem DHF i go antap. Bifo long 1970, i gat 9 kantri nomo we oli gat denggi, be long 1995, namba ya i go antap long 41. WHO i givim ripot se evri yia, samwe 500,000 man we oli kasem DHF, oli mas go slip long hospital.
I tru se sik ya i no stap long ol kantri we oli kolkol. Be, samtaem ol man we oli go long ol hot ples, oli tekem jem ya i gobak long ples blong olgeta. Eksampel, long en blong 1996, The New York Times i tokbaot sam man we oli kasem denggi long Yunaeted Stet—long Masajuset, Niu Yok, Origen, mo Teksas.
Ol Bigfala Denja Blong DHF
Olsem yumi luk finis, DHF i wan kaen denggi we i save kilim man i ded. Wan long ol denja blong DHF, hemia se man we i kasem sik ya, hem i no tingting se sik ya bambae i mekem bigfala trabol long hem. Plante man we oli kasem DHF, oli ting se oli kasem flu nomo. Be, from we oli no tekem meresin kwiktaem, sik ya i kam moa strong, mekem se namba blong ol sel insaed long blad i godaon bigwan, hem i lusum fulap blad (we i ron insaed long bodi, no i kamaot bitwin ol tut, long nos, no long skin), mo presa blong blad i godaon. Maet sikman ya i foldaon. Long taem ya, famle blong hem i luksave se hem i kasem wan bigfala sik. Be, naoia sik ya i stat finis blong mekem bigfala trabol long hem. Oli tekem hem i go kwiktaem long hospital. Mo, ol dokta oli faenem se blad i no stap kasem olgeta haf blong bodi blong hem. From we hem i sik tumas, oli mas hangem botel long hem.
Protektem Famle Blong Yu
?Yu save mekem wanem blong daonem trabol blong sik ya? Sipos famle blong yu i stap long wan ples we i gat denggi, nao wan long yufala i kasem wan strong fiva, we i stap bitim wan dei, i waes we famle ya i go luk dokta. Hemia i rili impoten sipos i gat saen long sikman ya se hem i kasem denggi, ol saen olsem skin i skras, bodi i soa, ol joen oli soa, mo ae i soa.
Maet dokta i jekem blad. Sipos sikman ya i no lusum blad samples long bodi blong hem, dokta i save winim sik blong hem isi nomo. Be sipos blad blong hem i soem se hem i kasem DHF, bambae dokta i hangem botel long hem. Hem i save dring ol meresin olsem hemia we i givim wota long bodi, we oli stap givim long man we i sitsit wota. Sipos sik blong man ya i rili strong, bambae oli mas givim meresin olsem Ringa, sol meresin no ol narafala meresin olsem, we i pastru long string blong hem. Sipos man ya i kam slak bitim mak, maet dokta i givim sam narafala meresin bakegen long hem mo i talem rod we hem i mas folem blong yusum ol meresin ya. Hemia i blong mekem se level blad blong hem i kam antap bakegen mo blong ol sel oli no ded.
Sipos man ya i lusum tumas blad, maet ol dokta oli wantem givim blad long hem. Maet sam dokta, oli kwik blong givim blad, we oli no tingting fastaem long narafala meresin we maet i save tekem ples blong blad. Be, plante taem i no rili nidim blong givim blad. Antap long samting ya, loa blong God i agensem fasin ya blong yusum blad. (Ol Wok 15:29) Sam man we oli winim sik ya finis oli talem se taem man i jes kasem sik ya nomo, i impoten tumas blong lukaotgud, blong mekem se paoa blong blad i no godaon. I gud we sikman ya mo dokta, tufala i wok tugeta. Samting ya i save givhan blong blokem eni rao from fasin blong no wantem tekem blad. Olgeta samting ya oli soem se i impoten blong tekem aksin kwiktaem sipos yu ting se yu kasem DHF.—Lukluk bokis “Wanem Ol Saen?”
Ol Samting We Yu Mas Mekem Blong Blokem Dinggi
Wan long ol moskito we oli stap karem jem blong denggi, hemia Aedes aegypti. Moskito ya i stap long olgeta ples raon long wol we oli hot mo ol narafala kantri raonabaot long olgeta. (Lukluk map.) Moskito ya Aedes aegypti i kam moa plante long ol ples we i gat fulap man. Sipos yu no wantem kasem sik ya, yumi mas blokem moskito ya.
I no isi blong blokem moskito long fulwol. Be, i gat sam samting we yu save mekem blong givhan blong daonem namba blong ol moskito klosap long haos blong yu. Woman moskito i stap karem eg blong hem long wota. Blong wan wik no bitim wan wik, ol smosmol moskito oli gru long ol samting we wota i stap long hem, olsem ol olfala wil, ol emti tin, ol emti botel, mo ol sel kokonas. Sipos yu berem ol samting ya, bambae moskito i no gat ples blong putum eg blong hem. Mo tu, i gat advaes we i talem se sipos yu gat baket no wan bot, yu mas tanem olgeta. Mo yu mas tekemaot wota we i stap long ol tren wota antap long ruf. Hemia ya tu i blokem moskito blong i no putum eg. From risen ya, i gud blong save se long stat blong 1997 mo 1998, taem ol pikinini oli stat skul, dipatmen blong helt long Filipin i no moa letem man i putum ol flaoa pot insaed long ol klasrum.
Sipos wan long famle blong yu i kasem denggi, lukaot gud se ol narafala moskito oli no stikim hem, blong pasem denggi i go long narafala. Haos we i gat net long windo blong hem no we i gat ea kondisen, moskito i no save go insaed.
?Olsem wanem long stik meresin? Naoia, i no gat wan stik meresin yet we i naf winim denggi fulwan. Sam man oli stap stadi finis long saed ya, blong traem mekem wan stik meresin we i save winim sik ya. Be hemia i no wan isi samting, from we blong faenem wan stret meresin, oli mas faet agensem fo defren kaen denggi. Sipos ol dokta oli givim stik meresin blong winim wan denggi nomo, samting ya i save mekem se man i gat moa denja blong kasem DHF. Ol man blong mekem stadi long saed ya oli hop se bambae oli save faenem wan stik meresin we i naf blong winim sik ya long ol faef no ten yia we oli stap kam.
Sam man blong mekem dip stadi long saed ya oli bin traem blong lukaot wan narafala rod blong winim sik ya. Oli gat tingting blong blokem jem blong denggi blong i no bon long spet blong moskito. Sipos plan ya i wok, bambae hem i mekem se ol moskito oli pasem wan samting we i blokem denggi long pikinini blong olgeta. Nating se oli bin win long sam rod, wanem gudfala frut bambae i kamaot from rod ya.
Naoia, i no gat wan stret meresin blong finisim denggi fiva fulwan. Be, sipos yu folem ol gudfala advaes blong blokem sik ya, samting ya bambae i halpem yu mo olgeta we yu laekem tumas, blong blokem denggi fiva—wan fiva we wan moskito i givim.
[Bokis blong pija long pej 24]
?Wanem Ol Saen? Ol saen blong denggi fiva mo denggi hemorejik fiva (DHF)
• Strongfala fiva
• Hed i soa bigwana
• Ae i soa
• Ol joen mo masel oli soa
• Nek i solap
• Skin i skras mo i red
• Bodi i taed
Ol saen we oli makemaot DHF
• Man i foldaon wantaem nomo
• String Blong Blad i Lik
• Blad i ron long sam narafala ples long bodi
• Skin i kolkol, i swet
• Man i les no i taed oltaem
• Sam narakaen samting oli hapen long bodi, tingting no fasin blong man, mo hat i pam sloslou (denggi shok saendrom)
Yu mas go luk dokta kwiktaem sipos yu luk sam long ol saen ya long yu. Sik ya i denja moa long ol pikinini.
[Futnot]
a Ol dokta oli talem se i nogud blong tekem aspirin long taem olsem, from we meresin ya i save mekem yu lusum plante moa blad.
[Bokis blong pija long pej 25]
Sam Advaes Blong Ol Man We Oli Go Long Narafala Kantri
Wan wantaem, ol man we oli go long ol kantri we oli hot, oli kasem denggi. Be, i no plante taem we oli save kasem denggi hemorejik fiva from we sik ya i kamaot nomo taem wan narafala moskito we i gat denggi i stikim man namba tu taem. Hemia sam gudfala advaes long man we i mas go long kantri we i gat sik ya:
• Werem ol sot we oli gat longhan mo ol longfala traoses
• Yusum krim no spre blong ronem ol moskito
• Stap longwe long ol eria we fulap man oli laef wanples
• Stap long ol haos we yu save sarem windo mo kipim ol moskito oli stap afsaed
• Sipos yu kasem fiva afta we yu gobak hom, talem long dokta blong yu, wanem kantri we yu bin go long hem i no longtaem
[Map/Foto blong pija long pej 25]
Ol kantri we oli kasem dinggi fiva i no longtaem
Ol kantri we dinggi fiva i save kam bigwan moa yet
Ol ples we “Aedes aegypti,” wan moskito blong dinggi, i stap long hem
[Credit Lines]
Source: Centers for Disease Control and Prevention, 1997
© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC
[Tok blong pija long pej 26]
Ol ples we moskito i yusum blong karem pikinini (1) ol olfala wil, (2) ol tren wota blong ruf, (3) ol flaoa pot, (4) ol baket mo besin, (5) ol olfala tin, (6) mo dram
[Foto Credit Line blong pija long pej 23]
© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC