Ol Sik We Ol Bebet Oli Karem Oli Stap Kam Antap

LONG LATIN AMERIKA, wan mama i putum smol boe blong hem long bed mo i talem gudnaet long hem. Be antap long siling, i gat wan smosmol bebet we i no kasem 3 sentimita nating, skin blong hem i blak mo i glis, nem blong hem, bebet blong kisim man. Long tudak, bebet ya i pas long wan smol hol long siling, i foldaon stret long fes blong smol boe. Boe ya i no harem nating we bebet ya i stikim hem mo i stap dring blad. Mo long semtaem, bebet ya i stap putum ol doti we i kamaot long bodi blong hem i go long fes blong smol boe ya. Boe ya we i slip ded, i leftemap han blong hem blong skrasem fes blong hem. Hem i no save se hem i stap pusum ol doti we i karem sik i go insaed long bodi blong hem, tru long smol hol we bebet ya i mekem long skin blong hem.

Smol bebet ya i givim sik blong Chagas long boe ya. Wan no tu wik biaen, boe ya i fiva strong mo bodi blong hem i solap. Maet hem i no ded, be sik ya i save stap insaed long bodi blong hem, i save go long hat, ol nev mo ol sel blong bodi. Maet 10 no 20 yia i pas, nao hem i jes kasem ol soa long bel mo bren blong hem. Biaen, bambae hem i ded from we hat blong hem i no moa save wok.

Stori ya i no stap tokbaot wan trufala boe, be i blong soem nomo olsem wanem sik ya Chagas i save kasem man. Long Latin Amerika, plante milian man oli stap long denja blong bebet ya we kis blong hem i save givim ded.

Oli Gat Plante Leg, Be Oli Fren Blong Man

Buk ya Encyclopædia Britannica i talem se: “Bighaf blong ol fiva we ol man oli kasem, oli kamaot from ol sik we ol bebet oli givim.” Ol man oli yusum tok ya “bebet” blong minim ol smosmol anamol we oli gat sikis leg, olsem ol flae, ol laos, ol moskito, mo bebet ya we wing blong hem i strong olsem sel blong hem. Be oli yusum tok ya tu blong talem ol smosmol anamol we oli gat eit leg, olsem sam bebet we oli kakae ol flaoa, mo wan kaen laos we i dring blad blong anamol nem blong hem tick. Ol sayentis oli singaot olgeta bebet ya evriwan se ol arthropod, mo oli talem se oli plante moa i bitim ol narafala anamol from we i gat bitim wan milian defdefren kaen blong olgeta.

Bighaf blong ol bebet olsem, oli no save givim sik long man. Samfala oli mekem gudfala wok. Plante kakae blong man mo anamol i nidim sam kaen bebet blong maredem ol flaoa, nao oli save karem kakae. Sam bebet oli tantanem ol doti i kam gudfala graon. Plante bebet oli kakae ol tri mo flaoa, mo samfala oli kakae ol narafala bebet.

I gat sam bebet tu we oli stikim man mo anamol mo oli mekem bodi blong olgeta i soa. No maet oli kam fulap tumas raonabaot long man, nao oli mekem hem i kam kros. Sam bebet oli spolem kakae we man i planem. Be ol bebet we oli moa nogud, hemia olgeta we oli karem sik mo givim ded. Wan man we i wok long Senta Blong Winim mo Blokem ol Sik long Yunaeted Stet, nem blong hem Duane Gubler, i talem se: “Long ol yia 1600 go kasem 1900, plante moa man oli sik mo ded from [ol bebet] i bitim olgeta we oli sik mo ded from ol narafala samting.”

Naoia, 1 long evri 6 man long wol oli gat wan sik we bebet i givim. Ol sik ya oli mekem man i safa, mo oli westem plante mane tu, antap moa long ol pua kantri we oli no gat mane. Wan sik nomo i save westem fulap mane, olsem long wes India long 1994, we oli spenem plante bilian dola blong kantri ya mo blong ol narafala kantri blong traem winim wan sik olsem. Wol Helt Ogenaesesen (WHO) i talem se ol pua kantri oli no save kam antap long saed blong mane, gogo oli winim ol sik ya.

?Olsem Wanem Ol Bebet Oli Givim Sik?

I gat tu bigfala rod blong ol bebet oli givim sik. Faswan, se doti i fas long bodi blong olgeta, ale oli karem i go long man. Tingbaot wan man we i karem doti i kam long haos long sus blong hem. Long sem fasin, “ol flae oli save karem plante milian kaen doti long leg blong olgeta, nao sipos oli pasem plante blong ol doti ya wantaem long wan man, oli save mekem hem i sik.” (Encyclopædia Britannica) Maet flae i sidaon long wan sitsit, nao biaen i kam sidaon long kakae no dring blong yumi, ale doti we i stap long leg blong hem i save givim sik long yumi. Long rod ya, ol man oli kasem ol strong sik we oli save ded from, olsem taefoid, sitsitwota, mo kolera. Mo tu, ol flae oli save karem sik ya blong ae we nem blong hem trakoma. Bighaf blong ol blaenman oli blaen from we oli kasem sik ya. Trakoma i save mekem man i blaen taem i spolem fes blong ae. Samwe long 500 milian man long wol oli gat rabis sik ya.

Ol kakros tu oli laekem ples we i doti, mo oli save karem sik long leg blong olgeta mo pasem i go long man. Ol man we oli stadi long bisnes ya, oli ting se plante moa man naoia, antap moa ol pikinini, oli stap kasem sotwin from we oli nogud long ol kakros. Tingbaot wan gel nem blong hem Ashley, we i gat 15 yia blong hem. Plante naet hem i no slip from we hem i sotwin. Nao hem i go luk dokta, mo taem dokta i rere blong jekem jes blong hem blong harem olsem wanem hem i stap pulum win, wan kakros i kamaot long klos blong Ashley, i ronwe.

Ol Sik Insaed Long Ol Bebet

Sam bebet oli givim sik long man long wan narafala rod. Oli karem sik insaed long bodi blong olgeta nao oli pasem i go long man taem oli stikim hem. Smol nomo long ol bebet oli pasem sik long fasin ya. Yumi save tingbaot ol moskito. I gat plante taosen defdefren kaen moskito, be kaen ya Anopheles nomo i save givim malaria. Long olgeta sik we oli save pas i go long narafala man mo givim ded, malaria i namba tu (tibi i namba wan).

Nating se i olsem, ol narafala moskito tu oli save pasem plante sik oli go long ol man. WHO i mekem ripot ya se: “Long olgeta bebet we oli givim sik, moskito i moa nogud. Hem i save givim malaria, dengi, mo yala fiva. Evri yia, plante handred milian man oli kasem trifala sik ya, mo plante milian man oli ded from.” Klosap stret haf blong ol man long wol (40 pesen) oli stap long ples we oli save kasem malaria, mo i sem mak long saed blong dengi. Long plante ples, ol man oli save kasem tufala sik ya tugeta.

I no ol moskito nomo we oli save karem sik insaed long bodi blong olgeta. Flae ya tsetse i save pasem sik ya we i mekem se man i wantem slip olwe nomo. Sik ya i stap kasem plante handred taosen man. Long sam ples, sik ya i mekem olgeta man long vilej oli ronwe long gudfala graon blong olgeta blong go stap long narafala ples. Blak flae i save pasem sik we i kamaot long reva mo i mekem man i blaen. Samwe long 400,000 man Afrika oli blaen from sik ya. Flae blong sanbij i save karem sik ya leishmaniasis. Sik ya, i gat plante kaen blong hem we oli mekem plante milian man long wol oli handikap, nating se oli olfala no oli yangfala. Hem i save spolem wan haf blong bodi blong man, mo plante man oli ded from sik ya. Mo tu, laos blong anamol we yumi save faenem long klosap evri ples, i save karem wan wom long bodi blong hem mo pasem i go long man. Mo hem i save givim tufala sik ya encephalitis mo tularemia tu, wetem sik ya plague we man i fiva strong mo bodi blong hem i solap, olsem i bin hapen long plante man long ol yia 1300, long taem blong sik ya Blak Ded. Bitim 1 long evri 3 man long Yurop i lus long sikis yia from sik ya Blak Ded.

Ol laos we oli kakae man, no oli spolem ol flaoa, no oli dring blad blong anamol, oli save givim plante kaen sik we oli mekem skin i skras, hed i soa mo man i fiva, wetem sam narafala sik tu. Long sam kantri blong wol we oli no hot tumas, ol laos we oli dring blad blong anamol oli givim nogud sik ya Lyme. Sik ya i bigwan moa long Yunaeted Stet mo Yurop i bitim ol narafala sik we bebet i karem. Wan stadi we ol man Swiden oli mekem, i soem se ol laos we oli dring blad blong anamol oli save fas long ol pijin we oli flae i go long narafala ples evri yia, nao oli save karem ol sik i go plante taosen kilometa, long ol niufala ples. Britannica i talem se: “Ol tick we oli dring blad blong anamol oli givim moa sik long ol man i bitim ol narafala arthropod (moskito nomo i givim moa).” !Yes, wan tick i save karem tri sik long bodi blong hem mo i save givim trifala wantaem long man!

“Spel” Long Ol Sik Ya

Long 1877, ol sayentis oli jes faenemaot se ol bebet oli save givim sik long man. Afta long taem ya, ol man oli mekem plante bigfala wok blong traem kilim ol bebet. Long 1939, oli stat yusum meresin ya DDT blong sprei from ol bebet, mo long ol yia 1960, ol man oli ting se ol sik we ol bebet oli save givim, i no moa wan bigfala trabol long ol kantri afsaed long Afrika. Nao oli no moa mekem plante samting blong kilim ol bebet, oli jes givim meresin long man we i kasem sik from olgeta. Mo tu, oli no moa stadi tumas long ol bebet mo ples we oli laef long hem. Long taem ya, oli wokem plante niufala meresin, mo i bin luk olsem se ol sayentis oli faenem wan “majik bolet” blong winim enikaen sik. Yes, wol i “spel” long ol sik we oli save pas i go long plante man. Be spel ya i finis hareap. Nekis stori bambae i tokbaot from wanem samting ya i hapen.

[Tok blong makem poen long pej 3]

Tede, 1 long evri 6 man oli gat wan sik we bebet i givim

[Tok blong pija long pej 3]

Bebet blong kisim man

[Tok blong pija long pej 4]

Ol flae oli save karem sik long leg blong olgeta

[Tok blong pija long pej 5]

Plante bebet oli karem sik insaed long bodi blong olgeta

Ol blak flae oli save givim sik blong reva we i mekem man i blaen

Ol moskito oli karem sik ya malaria, dengi, mo yala fiva

Ol laos oli save givim sik ya we skin i skras, man i fiva mo hed i soa

Ol fli oli save givim sik ya encephalitis mo plante narafala sik

Flae ya tsetse i save givim sik we man i wantem slip olwe nomo

[Credit Lines]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Foto Credit Line blong pija long pej 4]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org