Sam Nius Blong Wol
Pulum Taem Tumas i Save Spolem Helt
“Fasin blong pulum taem tumas i save givim sik.” Oli faenemaot samting ya long wan stadi we niuspepa ya Vancouver Sun i tokbaot. Long wan miting blong American Psychological Society long Toronto, Kanada, oli tokbaot wan stadi we oli mekem long 200 studen blong yunivesiti long Kanada. “Oli faenem se olgeta we oli pulum taem tumas oli kasem moa sik i bitim ol narafala, from we oli wari mo bodi blong olgeta i taet. . . . Ol yangfala we oli pulum taem mo oli no wantem stadi, bodi blong olgeta i kam taet bitim mak taem ol eksam oli kam klosap. Glad fasin blong olgeta i lus, mo plante taem, hed blong olgeta i soa, baksaed i soa, nus i ron, oli no slipgud, mo bodi blong olgeta i nogud long sam samting. Oli kof moa, oli kasem moa soa long bodi blong olgeta, mo hed i soa we i mekem olgeta oli traot.”
!Fis We i Save Klaem Long Ston!
Sam sayentis blong Brasil we oli stap stadi long ol fis, oli faenem wan fis long Saot Amerika we i save mekem wan wok we i strong tumas. Nem blong fis ya, darter. Hem i save klaem i go antap long ol klif we oli stap aninit long ol wotafol. Ol klif ya we oli wetwet mo oli glis, oli hae olsem wan haos we i gat faef stori blong hem. Buk ya Natural History i tokbaot samting ya i se: “Ol man ya oli lukluk fis ya we i longfala olsem 4 sentimeta nomo, i klaem i go antap long wotafol long ol reva long Espírito Santo, is Brasil.” Ol fis ya oli yusum tu bigfala fin blong olgeta blong holem ston long botom blong wotafol, ale sloslo, oli muvum bodi blong olgeta i go antap gogo oli kasem top blong wotafol we i hae olsem 15 meta. “Oli mufmuvum bodi blong olgeta saedsaed,” mo sam samtaem oli spel smol. Ripot ya i talem se: “Ol sayentis oli ting se fasin blong fis ya blong klaem olsem, i mekem se i gat plante long ol kaen fis ya long ol hae ples.” Be i no wan fis nomo we i save klaem i go antap long ol hae ston. I gat wan fis long ol hot ples, nem blong hem gobi, we hem tu i save mekem olsemia, mo long Esia i gat fis ya los.
Tomato We i Gru Long Solwota
Washingtonpost.com. i talem se: “Ol sayentis oli jenisim gene long wan kaen tomato nao oli wokem faswan tomato long wol we i save gru long solwota. Niufala save ya i save givhan blong winim wan bigfala trabol we ol man blong wokem garen oli fesem. Oli wokem tomato ya wetem wan gene we oli tekemaot long wan kaen kabis. Gene ya i mekem se tomato i save “hivimap ol sol i go wanples, nao i save gru long graon we ol narafala kakae oli no save gru long hem nating.” Ripot ya i talem se, “tomato ya we oli jenisim gene long hem, i save gru long graon we oli wasem wetem wota we i gat 50 taem moa sol long hem i bitim swit wota.” Mo tu, oli wantem planem ol ligim ya we oli save gru long solwota, long graon we ren i no stap wasem oltaem. Ripot ya i talem se, “maet oli save mekem we niufala tomato ya (no ol narafala kakae we oli save jenisim blong mekem i gru long solwota) i save jenisim graon we i gat tumas sol long hem. Maet hem i save pulumaot ol sol mo mekem graon ya i kam gudfala graon.”
Pikinini We i Wantem Kilim Hem Wan i Ded
Niuspepa blong London The Guardian, i talem se long yia 1990 kasem 1991, 346 pikinini blong Inglan we oli wantem kilim olgeta wan i ded, oli singaot ChildLine long telefon blong askem help. Be long yia 1998 kasem 1999, i gat 701 we oli mekem olsemia. “Tingting blong olgeta i foldaon bitim mak, maet from we sam yangfala long skul oli raorao long olgeta, wan famle i stap kilim olgeta no mekem nogud long saed blong seks wetem olgeta, wan famle no fren i ded, no oli wari long ol eksam blong olgeta.” ChildLine i talem se, “plante man oli ting se ol pikinini ya oli traem kilim olgeta i ded jes blong pulum narafala blong lukluk mo toktok long olgeta. Be tingting ya i no stret. Sipos yumi ting se ol pikinini we oli tokbaot blong kilim olgeta i ded bambae oli neva mekem, yumi rong. Plante pikinini we oli toktok i kam long ChildLine oli talem se oli harem nogud moa from we papa mama blong olgeta no narafala we i lukaot long olgeta i no kea long olgeta.” Afta we wan pikinini i traem blong kilim hem wan i ded, “maet famle blong hem we i glad nomo se hem i laef i stap . . . oli save ting se trabol ya i finis nao. Be oli sek we hem i traem bakegen namba tu taem.” Plante oli traem bakegen sam manis nomo afta long faswan taem. I gat plante moa gel oli traem kilim olgeta wan i ded, namba blong olgeta i fo taem antap long namba blong ol boe. Be i gat plante moa boe we oli rili kilim olgeta wan i ded. Plante yangfala we oli singaot ChildLine long telefon, oli gat 13 kasem 18 yia, be samfala oli gat 6 yia nomo.
Trikim Ol Moskito
Wan kampani long Singapo i wokem wan samting blong kilim moskito, we i no nidim posen. Hemia wan blak bokis we oli wokem long plastik, hem i hae olsem 38 sentimeta, i “hot mo i gat kabon daeoksaed insaed long hem olsem bodi blong man i gat.” Niuspepa ya blong London, The Economist i mekem ripot ya. Ol moskito oli stap kakae man from we bodi blong man i hot mo i gat kabon daeoksaed i stap kamaot long bodi taem man i pulum win. Bokis ya i “trikim ol moskito, i mekem oli ting se wan kakae i stap rere blong olgeta.” Lektrik i mekem bokis ya i stap hot, mo wan smol botel we i stap insaed long hem i letem kabon daeoksaed i kamaot sloslo. Ol strong laet oli pulum moskito i kam insaed long bokis ya tru long wan smol hol. Nao wan fan i mekem win long olgeta, i pusum olgeta oli foldaon long wan wota, mo oli draon long ples ya. Bokis ya i save kasem 1,200 moskito long wan naet. Oli save jenisim sam samting blong mekem se bokis ya i pulum moskito ya Anopheles we i kakae man long naet mo i karem sik ya malaria, mo moskito ya Aedes we i kakae man long dei mo i karem sik ya yala fiva mo denggi. Wan gudfala samting bakegen se bokis ya i no stap spolem ol gudfala bebet olsem ol bataflae.
Ol Man Oli Mas Kakae Fis
Olgeta we oli stadi long Karolinska Institut long Stockholm, oli faenemaot se plante moa man (tu no tri taem moa) we oli no kakae fis oltaem, oli kasem kansa long prostrate (wan smol bag klosap long pispis blong man), i bitim olgeta we oli kakae plante fis we oli gat oel long hem, olsem saman, hering, mo tuna. Oli bin mekem wan stadi blong 30 yia long 6,272 man. Oli bin skelem ol narafala samting tu olsem sigaret, we oli save mekem trabol long helt blong man. Ol man ya blong stadi, oli faenem se “tri kaen oel [we oli stap long ol fis we oli gat plante oel long olgeta] oli blokem kansa blong prostrate.” Ripot ya i talem se trifala oel ya “oli save blokem hatatak tu.” Taswe, oli givim advaes ya se yumi mas kakae fis “wan no tu taem evri wik.”
Makas Blong Raes i Sevem Ol Tri
Long ol faktri blong wokem brikis long not Peru, oli stat yusum makas blong raes olsem faeawud. Samting ya i mekem se oli no moa katemdaon plante karob tri. Tri ya, klosap i lus olgeta naoia. Ripot ya i kamaot long niuspepa blong Peru, El Comercio. From we 21 faktri blong mekem brikis oli yusum makas blong raes olsem faeawud, naoia i no moa gat plante posen smok i stap go long win. Mo tu, oli pentem ol wol blong ol oven wetem wan pen we oli wokem long sanbij, red graon, mo molas, nao samting ya i mekem ples i stap hot blong longtaem, ale ol oven oli wok moagud (15 pesen moa). Mo tu, oli stap traem wan narafala samting. Oli stap putum asis blong makas blong raes insaed long ol brikis. Oli ting se maet samting ya i mekem ol brikis oli moa strong. Niuspepa ya, El Comercio i talem se: “Taem oli yusum makas blong raes, i no gat posen smok i go long win, mo i no nid blong faenem wan ples blong sakem ol makas ya.”
Sik Long Tingting Blong Pikinini
Niuspepa blong Montreal, Kanada, The Gazette, i talem se: “Ol sensas oli soemaot se wan long evri faef pikinini bambae i sik long tingting blong hem bifo we hem i gat 11 yia. Blong harem gud long tingting, man i mas joen gud wetem ol narafala, mo i mas harem gud long saed blong bodi, spirit, mo filing tu.” Woman ya Sandy Bray, blong Mental Health Association long Kanada, i hed blong wan grup we i tijim ol man long saed ya. Hem i talem se yumi mas tinghevi long helt blong tingting blong yumi olsem we yumi tinghevi long helt blong bodi blong yumi. Bray i talem se: “Sipos yumi no ting se i impoten blong lukaot long helt blong tingting, ale long taem ya nao tingting blong yumi bambae i foldaon, yumi wari, mo yumi harem nogud.” Hem i pulum ol papa mama blong traehad moa blong mekem ol pikinini blong olgeta oli harem gud long tingting blong olgeta. Oli save makemaot taem blong famle i storian tugeta mo mekem sam samting tugeta, mo oli save kakae wanples. Sam narafala advaes blong givhan long tingting blong yumi, se yumi no mas mestem slip blong yumi, yumi mas kakaegud, wokbaot plante, tektaem blong mekem ol samting we yumi laekem, spenem taem wetem ol fren, laf plante, givhan long narafala, talem ol gudfala toktok long narafala mo talem tangkiu from ol gudfala toktok we narafala i talem long yumi, lesingud long ol narafala, mo no mekem i strong tumas long yumi wan taem yumi mestem.
Bigfala Trabol From We Oli Pulum Plante Tumas Fis
Niuspepa ya blong London The Times, i talem se: “Wan stadi i soemaot se ol man blong pulum fis oli stap spolem plante tumas fis, mekem se wan bigfala trabol i kasem ol samting we oli stap laef long solwota, i bitim ol narafala trabol bifo. Oli kilimaot plante taosen kaen fis.” Stadi ya i talem tu se: “Ol man oli savegud wok ya blong kasem ol bigfala fis mo sel blong solwota. Be oli mekem gogo oli jenisim prapa fasin blong ol samting long solwota mo spolem ol stamba kakae blong olgeta, mo naoia oli jenisim solwota blong olwe.” Ripot ya i tokbaot yia 1607 long is kos blong Amerika, taem Kapten John Smith i kasem Chesapeake Bei long sip blong hem. Wan man long sip i mestem, i letem wan masket i foldaon long solwota. “Be oli save luk masket ya i klia nomo, nating se solwota i dip olsem 9 meta.” Ol man we oli stadi long bisnes ya oli talem se solwota ya i klia from we “ol osta oli kavremap ol rif, mo oli klinim olgeta wota long bei ya evri tri dei. Samting ya i mekem se ol bebet mo nalumlum i no save gru bitim mak.” Long taem ya, i gat “fulap grei welfis, dolfin, manati, ota blong reva, totel, krokodael, mo bigfala fis ya stejion” long bei ya. Be naoia, “smol nomo” blong ol anamol ya oli stap.