Ol Disasta Long Saed Blong Weta—?Oli Stap Kam Plante Moa Naoia?

“Yumi mas save se ol bigfala samting we oli stap kamaot from we weta i jenis, bambae oli mekem plante moa trabol long yumi long fiuja. Hemia i min se ol niufala samting long saed blong weta bambae oli kamaot, mo yumi save lusum plante moa samting wetem laef blong yumi tu. . . . Blong protektem yumi, yumi mas tinghevi long advaes ya blong rere from ol bigfala jenis ya.”—“Wol Blong Yumi​—⁠ripot Blong Yia 2003: Ol Disasta Long Saed Blong Weta.”

LONG sam ples long Yurop, long hot taem blong yia 2003, ol man oli harem nogud tumas. Long Beljiom, Briten, Franis, Itali, Netelan, Potugal, mo Spen, samwe long 30,000 man oli ded from we ples i hot tumas. Long Banglades, India, mo Pakistan, jes bifo long taem blong ren, 1,500 man oli ded from we ples i hot tumas. Long Ostrelia, ples i hot mo i drae bitim mak, mekem se faea i spolem tri milian hekta bus.

Grup we i stadi long weta, World Meteorological Organization, i talem se: “Long yia 2003, long Atlantik, i gat 16 hariken we mifala i givim nem long olgeta. Namba ya i hae moa i bitim ol yia 1944 kasem 1996, we i gat 9.8 hariken evri yia. Be bigfala namba ya i laenap wetem weta blong yumi afta long yia 1995. Stat long yia ya, namba blong ol hariken long ol hot ples oli kam plante moa evri yia.” Samting ya i gohed long yia 2004, taem ol bigfala hariken oli spolemgud Karibin mo Galf blong Meksiko. Samwe long 2,000 man oli ded, mo ol hariken oli brumgud ol ples ya.

Long 2003, wan hariken i kilim Sri Lanka, nao bigfala wota i ron mo 250 man oli ded from. Long 2004, i gat 23 hariken we oli stat long wes Pasifik. Namba ya i hae moa i bitim olgeta taem bifo. Ten long ol hariken ya oli kilim Japan, oli spolemgud ples ya, mo 170 man oli ded. Long Saot Esia, antap moa long Banglades, bigfala ren i mekem trabol long 30 milian man. Plante milian oli lusum haos blong olgeta, tri milian bakegen oli mas aot long haos blong olgeta, mo bitim 1,300 man oli ded.

Long 2003, graon i seksek bigwan long plante ples. Long Mei 21, long Algiers, Algeria, etkwek i givim kil long 10,000 man, mo i spolem haos blong 200,000 man. Long Iran, eit kilometa saot blong taon ya Bam, graon i mufmuv bigwan long Disemba 26, long haf pas faef long moning. Oli makem paoa blong etkwek ya se 6.5. Hem i spolem bighaf (70 pesen) blong taon ya, 40,000 man oli ded, mo i spolem haos blong 100,000 man. Disasta ya i kilim moa man i ded i bitim ol narafala disasta long yia ya. Mo hem i brekemdaon wan bigfala strong haos long Bam we oli wokem 2,000 yia finis, nem blong haos ya, Arg-e-Bam, nao taon ya i no moa save winim mane long ol turis we oli kam blong luk haos ya.

Wan yia biaen, long Indonesia, graon i seksek bigwan long wes kos blong not Sumatra. Oli makem paoa blong etkwek ya se 9. Hem i mekem ol taedol wef oli girap we oli bigwan moa i bitim ol narawan long histri blong ples ya. Ol bigfala wef ya oli tekemaot laef blong bitim 200,000 man, oli givim kil long plante narafala, oli spolem haos blong plante moa bakegen, mo samfala, oli karekil mo oli lusum haos blong olgeta tu. Ol taedol wef ya oli kamso long is kos blong Afrika tu, hemia 4,500 kilometa long wes blong ples ya we i stamba blong etkwek.

?Bambae i Gat Plante Moa Disasta Long Fiuja?

?Olsem wanem? ?Ol ripot ya oli soemaot ol samting we bambae oli kamaot bakegen long fiuja? Plante saentis oli talem se ol disasta long saed blong weta oli stap kamaot from we man i stap putum tumas doti smok long win, nao weta i jenis long fulwol, i kam moa nogud. Sipos tingting ya i tru, bambae i mas gat plante disasta long ol yia we oli kam. Antap long hemia, plante moa man oli stap muv i go long ol ples we ol disasta oli kamaot plante. Samfala oli jusum blong muv i go long ol ples olsem, be samfala oli no gat jus, oli mas go stap long ol ples ya.

Ol namba ya oli soemaot se klosap olgeta man (95 pesen) we oli ded long ol disasta, oli stap long ol pua kantri. Long ol rij kantri, i no gat plante man we oli ded long ol disasta, be 75 pesen blong ol samting we oli lus long ol disasta ya, oli lus long ol rij kantri. Sam insurens kampani oli ting se maet oli mas klosem doa blong olgeta from we ol disasta oli mekem se oli stap lusum tumas mane.

Long nekis haf blong magasin ya, bambae yumi luk ol samting long saed blong wol mo weta we i mekem ol disasta ya oli kamaot, mo ol samting we ol man oli stap mekem we maet oli givhan blong mekem ol disasta ya oli kam bigwan moa. Mo tu, bambae yumi tokbaot sipos ol man oli wantem mo oli gat paoa blong mekem ol jenis ya we oli mas mekem, blong wol ya i save kam wan sef hom blong olgeta we oli kamaot biaen long yumi.

[Tok blong pija long pej 3]

FRANIS 2003 Long Yurop, 30,000 man oli ded long hot taem; Long Spen, tempraja i go antap kasem 44.8 digri Celsius

[Credit Line]

Alfred/EPA/Sipa Press

[Tok blong pija long pej 4]

IRAN 2003 Long Bam, 40,000 man oli ded taem graon i seksek; long ples we oli berem plante dedbodi wantaem, ol woman oli krae from sam famle blong olgeta we oli ded

[Credit Line]

Background and women: © Tim Dirven/Panos Pictures