Ol Faswan Kristin Mo Wol Ya
KOLOSAP tu taosen yia bifo, wan samting we i nambawan bitim ol narafala samting i kamaot long Medel Is. God i sanem Pikinini blong hem, wan nomo we hem i gat i aot long ples blong hem long heven mo i kam stap smoltaem long wol ya blong ol man. ?Plante long olgeta man oli soemaot wanem fasin long hem? Aposol Jon i ansa i se: “Hem [Jisas] i stap long wol ya, we bifo, hem i bin wok blong God blong mekem, be ol man blong wol ya oli no save hem. Hem i kamtru long stret ples blong hem, [Isrel] be ol man ples blong hem oli no glad long hem, oli no wantem luk hem.”—Jon 1:10, 11.
Ol man blong wol ya oli no akseptem Jisas, Pikinini blong God. ?From wanem oli mekem olsem? Jisas i eksplenem wan risen taem hem i talem se: “Ol man long wol ya . . . oli stap agens long mi, from we mi mi stap soemaot long olgeta we fasin blong olgeta i no stret.” (Jon 7:7) Biaen, ol man blong sem wol ya—ol lida blong skul blong ol man Isrel, mo wan man Edom we hem i king, mo wan man Rom we hem i man blong politik, oli soemaot tingting blong ol man blong wol ya—oli kilim Jisas i ded. (Luk 22:66–23:25; Ol Wok 3:14, 15; 4:24-28) ?Olsem wanem long ol man blong Jisas? ?Bambae ol man blong wol oli rere moa blong akseptem olgeta? No gat. Smoltaem bifo long ded blong Jisas, hem i givim woning long ol man blong hem se: “Sipos yufala i man blong wol ya, bambae ol man blong wol ya oli save laekem yufala, from we yufala i haf saed blong olgeta, be yufala i no man blong wol ya. Mi mi jusumaot yufala finis, mo mi tekemaot yufala long ol man blong wol. Taswe ol man blong wol oli no laekem yufala, oli agens long yufala.”—Jon 15:19.
Long Taem Blong Ol Aposol
Ol tok blong Jisas oli tru nomo. Sam wik nomo afta long ded blong hem, oli holemtaet ol aposol blong hem, oli tok nogud long olgeta se bambae oli panisim olgeta, mo oli wipim olgeta. (Ol Wok 4:1-3; 5:17, 18, 40) Smoltaem biaen long taem ya, oli pulum Steven we hem i strong long wok ya i kam fored long Sanhedrin blong ol man Jyu mo afta oli stonem hem i ded. (Ol Wok 6:8-12; 7:54, 57, 58) Biaen, King Herod Agripa 1 i kilim i ded aposol Jemes. (Ol Wok 12:1, 2) Long ol misinari trep blong Pol, ol man Jyu we oli stap afsaed long Palestaen (Diaspora) oli pulum ol man blong ronem mo oli mekem nogud long Pol.—Ol Wok 13:50; 14:2, 19.
?Ol faswan Kristin oli mekem wanem taem ol man oli agensem olgeta olsem? Bifo, taem ol lida blong skul oli blokem ol aposol blong no moa talemaot nem blong Jisas, ol aposol oli talem se: “Mifala i mas obei long God, mifala i no save obei long ol man nomo.” (Ol Wok 4:19, 20; 5:29) Oltaem oli gat tingting ya taem ol man oli agensem olgeta. Nating se i olsem, aposol Pol i givim advaes long ol Kristin long Rom blong “oli mas ona long [ol haeman blong] gavman.” Hem i givim advaes ya tu long olgeta se: “Oltaem, long saed blong yufala, yufala i mas traehad tumas blong yufala i gat pis wetem olgeta man.” (Rom 12:18; 13:1) Taswe, ol faswan Kristin oli mas gat stret tingting mo i no isi blong folem. Oli obei long God olsem faswan Rula blong olgeta. Long sem taem, oli mas ona long ol hedgavman mo oli mas traem blong gat pis wetem olgeta man.
Ol Kristin Long Taem We Rom i Holem Wol Paoa
Long faswan handred yia long Nesen blong Rom, ol Kristin oli haremgud long Pax Romana, no Pis blong Rom, we ol ami blong Rom oli holem i stap. Strong rul blong loa mo oda, ol gudfala rod, mo gudfala rod blong pas long solwora blong go long narafala ples i mekem se Kristin skul i go moa. I tru se ol faswan Kristin oli luksave kaon blong olgeta long ol man raonabaot long olgeta taswe oli folem tok blong Jisas se, “Samting we i blong Sisa, yufala i givimbak long Sisa.” (Mak 12:17) Justin Martyr i raet i go long hedgavman blong Rom, Antoninus Pius (138-161 K.T.), mo i talem se ol Kristin, “oli hareap moa long ol narafala man,” blong pem takis blong olgeta. (First Apology, japta 17) Long 197 K.T., Tertullian i talem long ol rula blong Rom se ol man blong olgeta blong tekem takis oli gat “wan kaon blong talem tangkyu long ol Kristin” from stret tingting we oli gat blong pem takis blong olgeta. (Apology, japta 42) Hemia nao wan rod blong folem advaes blong Pol se oli mas ona long ol haeman blong gavman.
Antap moa, long olgeta Kristin rul we oli mas folem, ol faswan Kristin oli traem blong gat pis wetem ol man we oli stap raonabaot long olgeta. Be samting ya i no isi. Ol man raonabaot long olgeta oli joen fulwan long ol fasin nogud mo oli gat plante fasin blong wosip long aedol blong ol man Rom mo Gris, we smoltaem bifo oli bin joenem wetem fasin blong wosip long hedgavman. Hiten skul blong Rom i kam bigfala skul blong Nesen ya, ale man we i no wantem joen long ol fasin ya, oli luk hem olsem man we i agensem Nesen ya. ?Samting ya i mekem wanem long ol Kristin?
E. G. Hardy, wan tija long yunivesiti Oksford, i raetem se: “Tertullian i talemaot plante samting we wan Kristin we i stap folem stret fasin i no save mekem, from we oli no joen long fasin blong wosip long aedol. Eksampel: strong promes long nem blong God taem oli mekem wan kontrak; putum laet long ol doa long taem blong ol lafet mo samfala samting bakegen; ol lafet blong ol Hiten skul; ol pleplei mo fasin blong mekem pleplei long stad; wok blong tijim ol save blong ol buk [blong ol hiten man blong bifo]; joen long ami; stap long wan hae ples long gavman.”
—Christianity and the Roman Government.
Yes, i had blong stap insaed long nesen blong Rom be yu no lego Kristin bilif. Wan Franis man blong raetem buk we hem i blong Katolik jyos, A. Hamman i raetem se: “I no isi blong mekem wan samting we yu no mekem wan fasin blong ona long ol god. Rod blong wan Kristin i mekem se evri dei hem i stap long trabol; hem i stap afsaed long fasin blong laef blong ol man raonabaot long hem . . . Plante taem bakegen hem i fesem ol sem trabol long haos blong hem, long ol rod, long maket . . . Long rod, nating se hem i wan man Rom no wan man blong defren ples, wan Kristin i no mas kavremap hed blong hem taem hem i wokbaot fored long wan haos prea no wan aedol. ?Hem i save mekem wanem blong no joen long fasin ya we i no mekem ol narawan oli kros, mo olsem wanem hem i save obei we hem i no mekem fasin ya blong wosip? Sipos hem i stap long wan bisnes mo i nidim blong askem sam mane, hem i mas talem strong promes long nem blong ol god fored long man ya we i givim mane long hem . . . Sipos hem i agri blong stap long wan hae ples long gavman, oli mas askem hem blong mekem wan sakrifaes. ?Sipos hem i joen long ami, olsem wanem hem i save stap longwe long fasin ya blong mekem promes long nem blong ol god mo blong joen long ol wok blong ami?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Evri Dei Laef Long Medel Blong Ol Faswan Kristin, 95-197 K.T.).
Ol Gudfala Man Ples, Be Ol Man Oli Tok Nogud Long Olgeta
Kolosap 60 no 61 K.T., taem Pol i stap long Rom i stap wet blong pas long kot fored long Hedgavman ya Nero, ol lida blong ol man Jyu oli tokbaot ol faswan Kristin se: “Mifala i save we olbaot long evri ples, ol man oli stap tok nogud long kampani ya blong yu.” (Ol Wok 28:22) Ol buk blong histri oli soemaot se ol man oli tok agens long ol Kristin—be tok blong olgeta i no tru. Long buk blong E. W. Barnes The Rise of Christianity, hem i talem se: “Long ol trufala store we oli raetem long saed blong ol Kristin bifo, oli soemaot se ol man long Kristin skul oli gat gudfala fasin mo fasin blong obei long loa blong gavman. Ol memba blong hem oli wantem stap olsem ol gudfala man ples mo blong ona oltaem. Oli stap longwe long ol gyaman mo ol rabis fasin blong ol hiten man. Long laef blong olgeta wanwan oli traehad blong gat pis wetem ol man raonabaot long olgeta mo blong kam ol fren we man i save trastem olgeta. Oli lan blong bos long tingting blong olgeta, oli wok strong mo oli klin. Oli stap long medel blong plante kruked fasin mo rabis fasin long saed blong seks, be sipos oli holemstrong long ol rul blong olgeta, oli mekem i stret mo oli stap tru oltaem. Oli folemgud ol rul long saed blong seks: oli gat respek long fasin joen blong mared mo famle laef i klin. Wan man i save ting se, wetem ol gudfala fasin olsem, oli no save kam ol man ples we oli save mekem trabol. Nating se i olsem be longtaem i kam ol man oli ting nating long olgeta (ol Kristin), oli tok nogud long olgeta mo ol man oli no laekem olgeta.”
I sem mak long ol man long taem blong Jisas we oli no kasem save long hem (Jisas), oli no kasem save long ol Kristin tu mo oli agensem olgeta. From we ol Kristin oli no agri blong mekem wosip long hedgavman mo ol hiten god, ol man oli talem se ol Kristin ya oli no bilif long God. Sipos wan bigfala trabol i kamaot, oli talem se ol Kristin ya oli mekem ol god oli kros. From we oli no wantem joen long ol pleplei we oli nogud no ol pleplei we oli mekem tumas blad i ron, ol man oli tingbaot ol Kristin ya olsem ol man we oli no save joen wanples wetem olgeta, mo tu ‘oli ol man we oli no laekem ol narafala man.’ Ol enemi blong ol Kristin oli talem se Kristin “skul” i stap seraotem ol famle mo se hem i wan denja long ol man we oli stap joen gud. Tertullian i tokbaot ol hiten hasban we oli laekem moa sipos waef blong olgeta i slip wetem narafala man bitim we hem i joen long Kristin skul.
Oli toktok agens long ol Kristin from ol Kristin oli agensem fasin blong kilim pikinini taem i stap yet long bel blong mama, we plante oli stap mekem long taem ya. Be yet, ol enemi blong olgeta oli talem se ol Kristin oli stap kilim ol pikinini. Oli talem se ol Kristin oli stap dring blad blong ol pikinini we oli kilim blong mekem sakrifaes long ol miting blong olgeta. Long semtaem, ol enemi blong ol Kristin oli traem fosem olgeta blong kakae sosej we oli putum blad insaed long hem, oli save se samting ya i agensem voes blong hat mo tingting blong ol Kristin. Taswe ol man ya blong agens oli traem fosem olgeta blong mekem sem samting we oli agensem olgeta from.—Tertullian, Apology, japta 9.
Oli Agensem From Hem i Wan Nyufala Skul
Man ya blong raetem ol store blong histri, Kenneth Scott i raetem se: “Be i gat wan narafala samting we i mekem ol man oli jikim Kristin skul from se, hem i jes kamaot i no longtaem mo from samting ya hem i defren long ol narafala skul we oli stap longtaem finis (skul blong ol man Jyu mo ol hiten skul blong ol man Gris mo Rom).” (A History of the Expansion of Christianity, Volyum 1, pej 131) Afta long yia 100 K. T., man Rom ya, Suetonius we hem i wan man blong raetem store blong histri i kolem Kristin skul se “wan nyufala gyaman bilif we i blong mekem trabol.” Tertullian i talem se ol man oli agensem nem ya Kristin mo se skul blong ol Kristin ol man oli no laekem nating. Robert M. Grant i raet blong tokbaot tingting we ol haeman long Nesen blong Rom oli gat long ol Kristin long yia 100, taem hem i raetem se: “Stampa tingting se i no nidim Kristin skul, hem i wan jyos we i save mekem trabol long ol man.”—Early Christianity and Society.
Oli Talem Se Ol Kristin Oli Fosem Ol Man Blong Jenisim Skul Blong Olgeta
Long buk blong Jean Bernardi we hem i wan tija blong Sobon yunivesiti, Les premiers siècles de l’Eglise (Ol Faswan Handred Yia Blong Jyos), i raetem se: “[Ol Kristin] oli mas go toktok long evri ples mo long evriwan. Long ol big rod mo long ol taon, long ol man long pablik ples mo long ol man long haos. Long ol man we oli akseptem olgeta no long ol man we oli no akseptem olgeta. Long ol pua man, mo long ol rij man we fasin blong hivimap ol sas samting i stap holemtaet olgeta. Long ol man we oli no gat nem mo long ol haeman long olgeta ples long Rom . . . Oli mas wokbaot, pas long ol sip, mo go long ol las ples long wol.”
?Oli mekem samting ya? Yes oli mekem. Tija ya Léon Homo, i talem se olgeta man oli gat wan tingting agens long ol Kristin from “strong wok blong olgeta blong jenisim bilif blong man.” Tija ya Latourette i talem se taem ol man Jyu oli lusum fasin traehad blong olgeta blong jenisim bilif blong man, be “i defren olgeta, ol Kristin oli wok strong olsem misinari mo ol narafala man oli kros long olgeta from.”
Long yia 100 K. T., Celsus, wan man Rom we i gat save long waes blong man, i toktok agens long ol fasin blong ol Kristin blong prij. Hem i talem se Kristin skul i blong olgeta we oli no skulgud mo se hem i save ‘winim nomo olgeta we oli krangke, ol slef, ol woman, mo ol smol pikinini.’ Hem i talem se ol Kristin oli stap talem “long ol man we oli no waes blong jenisim bilif blong olgeta,” mekem olgeta “oli bilif we bilif ya i no stanap long wan samting.” Hem i talem se ol Kristin oli talem long ol nyufala disaepol blong olgeta se: “Yufala i no mas askem kwestin; jes bilif.” Be, Origen i soemaot se, Celsus hem wan i talem se “i no ol man ya nomo we oli no skulgud mo ol man ya we oli no gat nem we oli folem tijing blong Jisas blong joen long skul blong Hem.”
Oli No Joen Wetem Ol Narafala Jyos
Mo tu ol man oli toktok agens long ol faswan Kristin from ol Kristin ya oli talem se oli stap karem trutok blong wan trufala God ya. Oli no akseptem ol defren tijing blong ol man, no oli joen long defren skul. Latourette i raetem se: “I defren long plante jyos long taem ya, olgeta [ol Kristin] oli no joen wetem ol narafala jyos. . . . I defren long fasin blong ol narafala skul we oli akseptem tijing blong olgeta skul, ol Kristin oli talemaot se olgeta nomo oli gat trutok.”
Long yia 202 K.T., Hedgavman ya Septimius Severus i stanemap wan loa we i blokem ol Kristin blong jenisim tingting blong ol man. Be, samting ya i no stopem olgeta blong talemaot bilif blong olgeta. Latourette i tokbaot samting we i kamaot se: “Long fasin ya we faswan Kristin skul i no agri blong agensem tijing blong hem from ol hiten bilif mo from plante kastom mo sam kaen fasin long grup blong ol man long ol taem ya, [faswan Kristin skul] i stanemap wan fasin blong joen wanples mo wan ogenaesesen we i mekem se ol man raonabaot oli agensem olgeta from. Fasin ya blong winim ol hadtaem blong joen wetem Kristin skul i givim wan strong bilif long olgeta, i givim paoa blong stanap agens long fasin we man i save ronem mo mekem nogud long olgeta mo i pusum olgeta blong traehad blong jenisim ol man.”
Taswe, ol store blong histri i klia nomo. Kolosap oltaem ol faswan Kristin, oli stap traehad blong kam ol gudfala man ples mo blong gat pis wetem olgeta man, be oli no agri blong kam “man blong wol ya.” (Jon 15:19) Oli gat respek long ol haeman. Be taem Sisa i blokem olgeta blong oli no moa prij, oli no save stop oli mas gohed blong prij. Oli mas traehad blong gat pis wetem olgeta man be oli no wantem mekem wan samting we i save spolem gudfala fasin blong olgeta mo oli no wantem joen long hiten fasin blong wosip long aedol. From ol samting ya, ol man oli no glad long olgeta, oli tok nogud long olgeta, oli agensem olgeta, mo oli kilim mo mekem i nogud long olgeta, ol samting we Kraes i bin talem se bambae oli kasem.—Jon 16:33.
?Fasin blong olgeta blong no joen long wol i gohed? ?No taem ol yia oli stap pas, ol man we oli talem se oli stap folem Kristin skul oli jenisim tingting blong olgeta long samting ya?
[Tok Makem Poen Long Pej 4]
“Rod blong wan Kristin i mekem se evri dei hem i stap long trabol; hem i stap afsaed long fasin blong laef blong ol man raonabaot long hem”
[Tok Makem Poen Long Pej 6]
“Ol man oli jikim Kristin skul from se hem i jes kamaot i no longtaem mo from samting ya hem i defren long ol narafala skul we oli stap longtaem finis”
[Tok Blong Pija Long Pej 3]
From ol Kristin oli no wantem mekem wosip long hedgavman blong Rom mo long ol hiten god, ol man oli talem se ol Kristin ya oli agensem god
[Credit Line]
Museo della Ciciltà Romana, Roma
[Tok Blong Pija Long Pej 7]
Ol man oli save gud ol Kristin blong faswan handred yia olsem oli strong blong talemaot mesej blong Kingdom
[Foto Credit Line long pej 2]
Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.