!Oli No Agri Blong Jenisim Bilif Blong Olgeta!

HAN blong Jeova i stap wetem ol man blong Jisas Kraes bifo. (Ol Wok 11:21) Wetem help blong God, oli gohed long rod ya we i stret, oli no agri blong jenisim tingting blong olgeta. Oli kasem trabol long ol enemi mo tu ol man oli stap ronem mo kilim olgeta, hemia i wan trufala histri we ol man oli savegud.

Ol man oli savegud long fasin ya we ol faswan trufala man blong Kraes oli stap holemstrong long bilif blong olgeta. Nating se oli save ded from, oli no wantem agri mo jenisim bilif blong olgeta. ?Be from wanem ol man oli stap spolem olgeta olsem?

Oli Agensem Olgeta, Be From Nating Nomo

Olsem Jisas, ol trufala Kristin oli no serem ol tingting mo ol bilif blong wol ya. (1 Jon 4:​4-6) Mo tu, man ya blong histri​—Edmond de Pressensé, i tokbaot olsem wanem Kristianiti i gru, i se “hem i gru kwiktaem mo i klia nomo blong luksave, mekem se wan nogud samting bitwin [paoa blong gavman blong Rom] mo ol Kristin i mas hapen nomo.”

Long wan taem Jisas i yusum wan profet tok long Ol Sam blong tokbaot hem wan, i se: “Oli no laekem mi, oli agens long mi, be from nating nomo.” (Jon 15:25; Ol Sam 69:4) Bifo we hem i talem samting ya long ol disaepol blong hem, hem i givim woning long olgeta i se: “I no gat man blong wok we i hae moa long masta blong hem. From we ol man blong wol oli stap ronem mi, i klia gud we bambae oli save ronem yufala.” (Jon 15:20) Bambae i no isi blong folem trak blong leg blong Jisas. Wan risen se, ol lida blong skul long medel blong ol man Jyu bambae oli tingbaot ol disaepol blong Jisas we oli man Jyu olsem ol man we oli lego mo agensem skul blong ol man Jyu. Be, taem oli askem strong long ol man blong Jisas blong oli no moa tokbaot Jisas, ol man blong Jisas oli no wantem obei mo olsemia nao oli no agri blong jenisim bilif blong olgeta.​—Ol Wok 4:​17-20; 5:​27-32.

Long wan tok we i go long Kaonsel blong ol man Jyu jes afta long Pentekos 33 K.T., ol man oli mekem gyaman toktok agensem disaepol Steven se hem “i tok nogud long Moses, mo long God tu.” Nating se ol toktok ya oli no tru, oli stonem Steven i ded. From samting ya ol man “oli stap ronem tumas ol memba blong jyos long Jerusalem,” mo “oli go stap long ol ples olbaot long Judia mo Sameria, ol aposol nomo oli stap long Jerusalem.” (Ol Wok 6:​11, 13; 8:1) Plante oli go long kalabus.

Buk ya Christianity and the Roman Empire i talem se ol man Jyu oli stap ronem ol man blong Jisas “we oli no sore nating long olgeta.” !I tru, plante taem gavman blong Rom i mas mekem sam samting blong protektem ol Kristin! Eksampel, ol soldia blong Rom oli sevem aposol Pol long ol man Jyu we oli wantem kilim hem i ded. (Ol Wok 21:​26-36) Be, ol Kristin mo ol man Rom oli no frengud tumas.

Rom i Mekem i Strong Moa

Kolosap naen yia afta long ded blong Steven, Herod Agripa I, rula blong ol man Rom, i kilim ded aposol Jemes blong mekem ol man Jyu oli laekem hem. (Ol Wok 12:​1-3) Long taem ya, bilif long saed blong Kraes i go kasem Rom finis. (Ol Wok 2:10) Long 64 K.T., faea i bonem bighaf blong taon ya. Nero i blemem trabol ya long ol Kristin from hem i traem blokem toktok we i stap goraon se hem nao i mekem bigfala faea ya i kamaot mo biaen oli mekem nogud bitim mak long ol Kristin. ?I tru se hem i bonem taon ya blong hem i save bildim bakegen wan we i naes moa long hem mo putum wan narafala nem bakegen blong taon ya se Neropolis we i karem nem blong hem wan? ?No, i tru se woman blong hem Poppaea, wan woman we i joen long wosip blong ol man Jyu mo i no laekem nating ol Kristin, i pulum Nero blong blemem ol Kristin? Ol man we oli stap stadi long samting ya oli no sua, be trabol we i kamaot from i mekem ol man oli fraet.

Tacitus wan man blong histri long Rom, i talem se: “Oli mekem ol nogud pleplei tu blong kilim ol Kristin oli ded; Oli putum skin blong ol anamol raon long ol Kristin ale ol dog oli kam kakae olgeta oli terem bodi blong olgeta long ol pispis; Oli nilim olgeta long ol kros; oli mekem se faea i save bonem olgeta, taem ples i kam tudak ale oli save bonem olgeta olsem ol laet,” ol man olsem ol toslaet blong saenem ol garen blong king. Tacitus, we hem i no wan fren blong ol Kristin, i gohed i se: “Nating se oli brekem loa, mo i stret blong oli kasem sam panis olsem wan woning long ol narafala, be fasin blong kilim olgeta i ded, i no from ol Kristin oli save mekem trabol long ol man, be from raf fasin blong wan man nomo, [Nero], i mekem se ol narafala man oli sore long olgeta.”

Ol Fasin We Oli Defren Oli Klia Nomo

Nating se i sapotem plan blong Nero blong blemem ol Kristin from faea we i spolem Rom, hem i neva blokem olgeta no i putum tabu long Kristianiti olsem wan skul long Rom. ?Nao from wanem ol man Rom oli gohed blong ronem mo kilim ol Kristin? Man ya blong histri, Will Durant i talem se from “ona we oli givim long God mo ol gudfala fasin blong olgeta, smol grup ya blong ol Kristin oli mekem tingting blong ol hiten man ya we oli laekem tumas ol rabis fasin i trabol.” Fasin blong ol Kristin i defren olgeta long ol man Rom we, long ol pleplei blong olgeta blong faetem narafala man no wael anamol, oli kilim plante man i ded. Ol man Rom oli no save mestem wan jans blong oli finisim ol Kristin, olsemia nao, ol Kristin oli no moa mekem tingting blong olgeta i trabol.

Rom olsem wan wol paoa, i luk olsem se hem i no save foldaon. Ol man Rom oli bilif se wan long ol risen from wanem oli strong long saed blong faet hemia from fasin blong olgeta blong wosip long olgeta god. Taswe oli faenem i had blong kasem save from wanem ol Kristin oli wosip long wan god nomo mo oli no wantem ol narafala god, olsem fasin blong wosip long empera tu. Yumi no sapraes se Rom i lukluk fasin blong ol Kristin olsem wan samting we i save spolem fandesen blong gavman ya.

Praes We Oli Mas Pem Blong Talemaot Gud Nyus

Kolosap long en blong faswan handred yia K.T., oli putum aposol Jon i stap kalabus long aelan blong Patmos from hem ‘i stap tokbaot God mo i stap givim wetnes long saed blong Jisas.’ (Revelesen 1:9) Ol man oli bilif se Empera Domitian blong Rom nao i mekem samting ya. Be, nating se i gat trabol i stap kasem ol man blong Jisas, long en blong wan handred yia, Kristianiti i kasem olgeta ples we Rom i rul long olgeta. ?Olsem wanem samting ya i kamaot? Wan buk A History of the Early Church i talem se Kristianiti i “joengud from minista wok blong hem.” Olsem Jon, ol Kristin bifo we ol man oli stap ronem mo kilim olgeta oli no agri blong jenisim bilif blong olgeta be oli gohed strong blong tokbaot God mo wetnes long saed blong Jisas.​—Ol Wok 20:​20, 21; 2 Timote 4:2.

Fasin ya blong ronem mo kilim ol Kristin i jenis long 112 K.T., tu yia afta Empera Trajan i putumap Pliny i hed gavman blong Bitinia (naoia hem i not-wes Teki). Long ples ya bifo wok blong gavman i no strong tumas, mekem se ol samting oli olbaot. Kolosap i no moa gat ol man insaed long ol tempel, mo oli no moa salem plante kakae blong ol anamol we oli stap yusum long sakrifaes. Ol bisnes man oli blemem fasin blong wosip blong ol Kristin we i no yusum plante samting, oli no yusum anamol sakrifaes mo ol aedol.

Pliny i wok strong blong stanemap bakegen hiten wosip, mo hem i mekem se ol Kristin we oli no wantem givim waen mo bonem insens fored long pija blong empera we oli katem long ston, oli mas ded. Biaen ol haeman blong Rom oli talemaot stret se ol Kristin “oli gat gudfala fasin, be oli no laekem nating olfala fasin blong wosip,” olsem Profesa Henry Chadwick i talem. Nating se man we i kam Kristin i save ded from yet, ol trufala man blong Jisas oli no gat tingting blong agri mo jenisim bilif blong olgeta.

Fasin blong no laekem nating ol Kristin i kamaot tu from “ol famle we oli hiten oli kros taem wan memba blong famle i kam wan Kristin,” olsem Profesa W. M. Ramsay i talem. Dokta J. W. C. Wand, i talem se, “i had blong joengud wetem ol narafala man taem wan man we i stap laef kolosap long narafala i no wantem joen long ol isi kastom from we oli stanap long fasin ya blong ona long ol hiten god.” From samting ya yumi no sapraes se plante man oli bin stap tingbaot ol Kristin bifo se oli man blong no laekem ol narafala man no oli man we oli no bilif long God.

Ol Man Oli Strong Moa Blong Ronem Olgeta From We Oli Gru Moa

Long taon ya Smana (naoia Ismia) Polycarp, we ripot i talem se aposol Jon i tijim hem, i kam wan elda we ol man oli respektem hem. Long 155 K.T. oli bonem hem long pos from bilif blong hem. Hed gavman long eria ya blong Rom, Statius Quadratus, hem nao i singaot ol man oli kam hivap wanples. Stad ya i fulapgud long ol hiten man we oli kros mo oli no laekem nating olfala Polycarp we i gat 86 yia, from oli talem se hem i stap spolem tingting blong ol man blong oli no wosip long ol god blong olgeta, mo ol man Jyu oli rere nomo blong karem faeawud blong bonem Polycarp, nating se oli mas mekem samting ya long wan spesel Sabat.

Biaen fasin ya blong ronem mo kilim ol Kristin i kavremap olgeta ples we Rom i rul long hem. Aninit long rul blong Empera Marcus Aurelius, oli kilim plante moa Kristin. Sipos ol Kristin ya oli man Rom, ale oli kilim olgeta wetem naef blong faet; sipos oli no man Rom, oli letem ol anamol oli kakae olgeta fored long ol man blong oli lukluk olsem sinema. ?Wanem rong oli mekem? No gat, jes from we oli Kristin mo oli no agri blong jenisim bilif blong olgeta.

Tede taon blong ol Franis man long Lion i kamaot from taon ya Lakdunam we bifo hem i stap aninit long Rom, wan impoten gavman senta mo ples ya nomo bitwin Rom mo Raen Reva we ol soldia oli stap long hem. Long 177 K.T., long ples ya i gat wan strong grup blong ol Kristin we ol hiten man raonabaot oli girap agensem olgeta. Samting ya i stat taem oli no moa letem ol Kristin oli go long ol pablik ples. Hif blong ol man oli traem mekem wan faet, biaen fasin ya blong ronem mo kilim ol Kristin i kam bigwan tumas mekem se oli fraet blong goaot long haos blong olgeta. Hed gavman blong Rom i givim oda se oli mas faenem ol Kristin mo kilim olgeta i ded.

Pei We Oli Kasem

Taem ol aposol blong Jisas oli ded mo tingting we i stap blokem apostasi i no moa stap, ale apostasi i stat blong kamaot long medel blong ol man ya we oli stap talem se oli Kristin. (2 Tesalonaeka 2:7) Kolosap long en blong ol yia tri handred K.T., Kristianiti we i lego finis trufala Kristianiti i kam haf long skul blong Rom. Long taem ya, Kristianiti ya i i rere blong jenis mo joen wetem wol​—samting we Jisas mo ol disaepol blong hem bifo oli neva mekem. (Jon 17:16) Be, bifo long taem ya, ol wanwan buk blong Baebol oli finis mo Baebol i kam fulwan, wetem ol histri blong Kristin bilif.

?Olsem wanem, ol trabol mo ded blong ol taosen faswan Kristin i blong nating nomo? !No gat! From we oli no gat tingting blong agri mo jenisim bilif blong olgeta, taswe ‘oli stanap strong gogo oli ded, nao oli kasem laef ya blong flasem olgeta, olsem we ol man oli putum hat long man we i win long resis blong flasem hem.’ (Revelesen 2:10) Ol man blong Jeova oli stap kasem ol trabol yet we ol man oli stap ronem olgeta, be bilif mo fasin blong holemstrong long bilif we ol man ya blong bilif bifo oli soem, hem i stap olsem wan samting blong leftemap tingting blong olgeta bigwan. Taswe, ol Kristin tede oli no stap gat tingting blong agri mo jenisim bilif.

[Tok Blong Pija Long Pej 8, 9]

Nero

Pija blong Rom

Wan olta we oli yusum blong mekem wosip long Sisa

[Credit Line]

Nero: Courtesy of The British Museum

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Tok Blong Pija Long Pej 10]

Marcus Aurelius

[Credit Line]

The Bettmann Archive