Maimonides—Man Ya We i Mekem Ol Bilif Blong Skul Blong Ol Man Jyu i Kam Klia
“STAT long Moses, go kasem Moses, i no gat wan man we i olsem Moses.” Plante man Jyu oli save ol tok ya we mining blong hem i haed. Tok ya i soemaot se oli tinghae long wan man Jyu, we i laef long ol yia 1100, nem blong hem Moses Ben Maimon. Hem i lukaot bigfala waes, i raetemdaon ol stampa loa blong ol man Jyu, mo i mekem plante toktok long saed blong Talmud mo Baebol. Samfala oli save hem long ol nara nem olsem Maimonides no Rambam.a Plante man tede, oli no save long man ya Maimonides. Be ol tok we hem i bin raetem i gat bigfala paoa long tingting blong ol man Jyu, Muslim, mo ol man blong jyos long taem blong hem. Wetem strong tingting we hem i gat blong folem ol stampa loa mo rul, hem i mekem bilif blong skul blong ol man Jyu i kam klia. ?Hu ya Maimonides, mo from wanem plante man Jyu oli tingbaot hem olsem “namba tu Moses”?
?Hu Ya Maimonides?
Maimonides i bon long Kórdoba, Spen, long yia 1135. Taem hem i smol nomo, papa blong hem, Maimon, i tijim hem long plante save long saed blong jyos. Ol man oli save papa blong hem olsem wan man we i skulgud, mo plante famle blong hem oli tija blong loa blong ol man Jyu. Long yia 1148, ol man Muslim oli tekem taon ya Kórdoba i blong olgeta, ale ol man Jyu ol mas jusum se bambae oli joen long skul blong Islam no bambae oli ronwe nomo long taon ya. Hemia stat blong wan longfala taem we famle Maimonides i muf i go long plante defren ples. Long yia 1160, oli laef long Fes, Moroko. Long ples ya, hem i kasem trening olsem wan dokta. Long yia 1165, famle blong hem i mas ronwe i go long kantri blong Palestaen.
Be, laef long Isrel i nogud. Smol namba blong ol man Jyu we oli stap long ples ya, oli fesem denja from ol ami blong Krisendom mo Muslim tu. I no sikis manis we famle blong Maimonides i stap long “Holi Lan.” Ale, oli aot oli go haed long Fustat, Olfala Taon blong Kaero, long Ijip. Long ples ya nao we ol man oli luksave Maimonides olsem wan man we i save plante samting. Long yia 1177, hem i kam lida blong smol kampani blong ol man Jyu, mo long yia 1185 oli putumap hem olsem dokta long haos blong bigfala lida blong ol man Muslim, Saladin. Maimonides i holem tufala wok ya go kasem we hem i ded long yia 1204. Plante man oli save hem from big save blong hem long saed blong meresin, mekem se king ya we i stap farawe long Engglan, Richard Laeon-Hat, hem tu i traem blong karem Maimonides olsem dokta blong hem.
?Hem i Raetem Wanem Samting?
Maimonides i raetem plante samting. Taem hem i stap ronwe long trabol we ol man Muslim oli mekem, mo hem i stap haed, mo i stap muf i go long ol defren ples, hem i raetemdaon bighaf blong faswan bigfala wok blong hem, hemia buk ya, Commentary on the Mishnah.b Long lanwis blong Arab, buk ya i eksplenem ol tingting mo toktok we i stap long Mishnah. Mo samtaem Maimonides i tokbaot narafala samting long buk ya, olsem taem hem i eksplenem prapa tingting blong hem long saed blong skul blong ol man Jyu. Long wan haf Maimonides i eksplenem hanraet ya Sanhedrin, ale hem i stanemap 13 stampa loa long saed blong skul blong ol man Jyu. Skul blong ol man Jyu i neva bin eksplenem no talemaot klia ol wanwan bilif blong hem. Naoia, ol 13 Stampa Loa long saed blong Bilif, we Maimonides i raetemdaon, oli kam olsem faswan impoten hanraet we biaen ol narafala man oli yusum blong mekem ol kopi blong ol bilif blong ol man Jyu. (Lukluk bokis long pej 23.)
Maimonides i traem mekem stret oda blong olgeta samting i kam klia, nating se oli long saed blong bodi no speret. Hem i sakemaot bilif we i no gat pruf, hem i wantem kasem pruf blong evri samting, folem wanem we hem i ting se i tru mo i laenap wetem stret tingting. Fasin ya we i olsem prapa fasin blong hem, i pulum hem blong raetem bigfala buk blong hem—Mishneh Torah.c
Long taem blong Maimonides, ol man Jyu oli no tingbaot “Tora,” no “Loa” olsem ol tok we Moses nomo i raetemdaon. Be oli tingbaot olsem mining we ol bigfala tija oli putum long Loa ya, long ol handred yia we oli pas. Ol mining ya oli stap long Talmud mo long plante taosen disisen mo buk we ol tija oli raetem long saed blong Talmud. Maimonides i luksave se olgeta save ya we i no stap long stret oda mo i plante tumas, i save mekem tingting blong ol man Jyu i fasfas long saed blong ol disisen we oli mas mekem long evri dei laef blong olgeta. Bighaf blong olgeta oli no naf blong mekem wan dip stadi long ful laef blong olgeta, long ol buk blong ol tija blong ol man Jyu. Mo tu, plante long ol buk ya oli raetem long lanwis Aramaek we i strong tumas. Disisen blong Maimonides, se bambae hem i jekem ol save ya, raetemdaon klia ol disisen we oli save wok long laef blong ol man, mo putum olgeta long stret oda olsem long 14 buk, we olgeta wanwan oli tokbaot ol defren samting. Hem i raetem long wan nambawan fasin, long klia Hibru lanwis we i isi long ol man blong ridim.
Buk ya blong hem, Mishneh Torah, hem i rili givhangud blong lidim ol man. Taswe, sam lida blong ol man Jyu oli fraet se bambae hem i tekem ples fulwan blong buk blong loa ya, Talmud. Be, nating se samfala oli agensem, olgeta tu oli agri se hem i rili wan nambawan buk. Buk ya we i putum ol loa long stret oda, i wan nyufala wok we i defren olgeta. Hem i givim nyufala tingting long saed blong bilif blong ol man Jyu we i no moa stret long laef blong ol man, mo we ol man oli no moa save kasem save long hem.
Biaen, Maimonides i stat raetem wan narafala bigfala buk blong hem—The Guide for the Perplexed. Oli bin tanem plante Grik buk i go long lanwis Arab, taswe ol man Jyu oli stat blong save long ol man olsem Aristotle mo sam narafala man we oli gat big save. Be tingting blong samfala i fasfas, from we oli faenem i had blong mekem mining blong ol tok blong Baebol i laenap wetem save blong ol waes man ya. Long buk ya The Guide for the Perplexed, Maimonides, we i rili tinghae long man ya Aristotle, i traem eksplenem ol stampa tingting blong Baebol mo skul blong ol man Jyu, long wan rod we i laenap wetem ol tingting blong ol man ya blong hae save mo wetem ol stret tingting.—Skelem wetem 1 Korin 2:1-5, 11-16.
Antap long ol bigfala wok ya mo ol narafala buk we Maimonides i raetem long saed blong skul, hem i raetem plante impoten tok long saed blong meresin mo stadi blong ol sta. Wetem plante buk we hem i raetem, i gat sam narafala samting we hem i raetem, we yumi no mas fogetem. Buk ya Encyclopaedia Judaica i talem se: “Ol leta blong Maimonides oli makem wan bigfala taem long histri long saed blong fasin blong raetem ol leta. Hem i faswan man Jyu blong raetem ol leta we bighaf blong ol leta blong hem oli stap yet. . . . Ol leta blong hem oli pulum tingting mo tajem hat blong ol man we hem i raetem leta long olgeta, mo hem i raetem long fasin we i stret long olgeta wanwan.”
?Hem i Tijim Wanem?
Long ol 13 Stampa Loa blong Bilif, we Maimonides i raetem, hem i soemaot klia ol bilif, we sam long olgeta oli kamaot long Baebol. Be, loa namba seven mo naen oli go agensem tok blong Baebol blong bilif long Jisas olsem Mesaea.d Taem yumi tingbaot ol gyaman tijing blong Krisendom, olsem Triniti, mo fasin tu fes we ol skul oli soemaot taem oli mekem fulap blad i ron long ol faet we oli mekem, olsem ol Krused, yumi no sapraes we Maimonides i no wantem faenemaot moa long saed blong Jisas, se hem i tru Mesaea no no gat.—Matyu 7:21-23; 2 Pita 2:1, 2.
Maimonides i raetem se: “?I save gat wan narafala samting blong mekem man i foldaon i bitim ol [Kristin skul]? Olgeta profet oli tokbaot Mesaea olsem man blong pemaot mo sevem Isrel . . . [Be, defren olgeta, ol Kristin skul] oli mekem ol man Jyu oli ded long naef blong faet. Smol haf blong olgeta we oli no ded, ol skul ya oli seraotem mo daonem olgeta, oli jenisim Tora, mo oli mekem bighaf blong olgeta man long wol oli sin mo wosipim wan narafala god, i no Masta.”—Mishneh Torah, “The Laws of Kings and Their Wars,” (Ol Loa Blong Ol King Mo Ol Faet Blong Olgeta), japta 11.
Be nating se plante man oli gat respek long Maimonides, plante man Jyu oli no wantem save long sam samting we hem i tok stret long olgeta. Naoia, plante man oli folem wan skul blong ol man Jyu we oli talem se ol bilif mo fasin blong hem oli haed (Kabbalah). From samting ya, fasin blong talemaot fyuja from ol sta i kam antap long medel blong ol man Jyu. Maimonides i raetem se: “Eni man we i joen long fasin blong talemaot fyuja from ol sta, mo i mekem plan long ol wok blong hem no long wan trep folem taem we olgeta ya we oli luklukgud long heven oli talem, i gud sipos oli wipim man olsem . . . Olgeta fasin olsem oli gyaman mo oli blong trikim man . . . Eni man we i bilif long ol samting ya . . . hem i krangke mo i no gat hed.”—Mishneh Torah, “Laws of Idolatry” (Ol Loa Long Saed Blong Wosip Blong Aedol), japta 11; skelem Levitikas 19:26; Dutronome 18:9-13.
Mo tu, Maimonides i tok strong agensem wan narafala fasin: “[Ol tija blong loa] oli talem long sam man mo sam velej se oli mas givim mane long olgeta. Mo oli mekem ol man oli tingting long krangke fasin, se samting ya i olsem wan stret loa we oli mas folem . . . Fasin ya i rong olgeta. I no gat wan tok long Tora no long eni narafala waes tok [long Talmud], we i sapotem fasin ya.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Defren olgeta long ol tija ya, Maimonides i wok had blong sapotem hem wan olsem wan dokta, mo hem i neva akseptem mane from ol wok blong hem.—Skelem 2 Korin 2:17; 1 Tesalonaeka 2:9.
?Hem i Mekem Wanem Long Skul Blong Ol Man Jyu Mo Ol Narafala Skul?
Wan tija long Hibru Yunivesiti long Jerusalem, Yeshaiahu Leibowitz, i talem se: “Long olgeta yia we skul blong ol man Jyu i stap finis, Maimonides i gat moa paoa long laef blong ol man bitim eni narafala man, i stat long taem blong ol olfala man Hibru mo ol Profet i kam kasem taem blong yumi.” Encyclopaedia Judaica i talem se: “Paoa we Maimonides i gat long fyuja blong skul blong ol man Jyu i bigwan tumas. . . . C. Tchernowitz . . . i gohed moa i se, sipos i no bin gat Maimonides, bambae skul blong ol man Jyu hem i seraot long plante haf mo defren bilif . . . Bigfala wok blong hem, se hem i joenem ol defren tingting.”
Maimonides i putum ol tingting blong ol man Jyu long stret oda, folem prapa tingting blong hem long wanem oda i stret mo wanem tingting oli stretgud. Taem hem i mekem olsem, hem i mekem ol bilif blong skul blong ol man Jyu oli kam klia. Ol bigman blong stadi mo ol narafala man tu, oli faenem se nyufala fasin ya i givhangud long laef blong olgeta, mo oli laekem. Ol man we oli agensem Maimonides tu, biaen oli agri long plante tok blong hem. Olgeta samting we hem i raetem, oli blong mekem ol man Jyu oli fri long fasin blong dipen long ol defren tingting blong ol man, we oli plante tumas. Nating se i olsem, i no longtaem biaen, ol man oli stat raetem ol longfala tok long saed blong wok blong hem tu.
Encyclopaedia Judaica i talem se: “Maimonides hem i . . . impoten man long olgeta man Jyu we oli gat bigfala waes long ol yia bitwin 500 K.T. mo 1500 K.T. Mo buk blong hem, Guide of the Perplexed, hem i moa impoten long ol narafala buk we ol man Jyu we oli gat hae save oli raetem.” Hem i raetem buk ya The Guide for the Perplexed long lanwis Arab. Biaen, taem Maimonides i laef yet, oli tanem i go long lanwis Hibru. Mo smoltaem biaen, oli tanem i go long Latin lanwis. Taswe, plante man long olgeta ples blong Yurop oli save stadi long buk ya. From samting ya, spesel wok ya we Maimonides i mekem blong joenem ol tingting blong Aristotle wetem tingting blong ol man Jyu, kwiktaem nomo ol bigfala skul blong Krisendom oli akseptem. Ol bigman long ol skul long Krisendom we oli stap stadi dip long taem ya, olsem Albertus Magnus mo Thomas Aquinas, plante taem oli tokbaot ol tingting mo tok blong Maimonides. Ol bigman blong Islam we oli gat hae save, olgeta tu oli bilif long ol tingting blong hem. Biaen, ol waes tok blong Maimonides i pulum sam man Jyu we oli stap lukaot moa waes, olsem Baruch Spinoza, blong oli seraot long ol bilif we oli stap longtaem finis long skul blong ol man Jyu.
Maet yumi save tingbaot Maimonides olsem wan man blong bigfala save, we i laef bifo long taem ya we save blong ol man i kam antap, hemia long ol yia bitwin 1300 mo 1600. Strong tingting blong hem se bilif i mas laenap wetem ol samting we oli stret, i wan impoten rul yet. Rul ya i pulum hem blong no fraet blong tok strong agensem ol gyaman bilif blong ol skul. Be, nogud eksampel blong Krisendom mo ol waes tok blong Aristotle we oli gat paoa long hem, samtaem oli pulum hem blong bilif long sam samting we oli no laenap fulwan wetem ol trutok blong Baebol. Nating se sam man nomo oli agri long tok ya we oli raetem long gref blong Maimonides—“Stat long Moses go kasem Moses, i no gat wan man we i olsem Moses”—be yumi mas agri se man ya i mekem rod mo ol bilif blong skul blong ol man Jyu, oli kam klia.
[Ol futnot]
a “Rambam” i wan Hibru tok we oli mekem taem oli joenem ol faswan leta blong ol defren wod ya “Rabbi Moses Ben Maimon.”
b Mishnah i wan buk we i joenem ol store we sam tija blong ol man Jyu oli raetem, we oli stanap long samting we ol man Jyu oli tingbaot olsem loa we ol man oli bin talemaot nomo. Oli raetemdaon ol loa ya long en blong ol yia 100 mo stat long yia 200 K.T., mo samting ya i kam faswan haf blong Talmud. Blong kasem moa save, lukluk buklet ya Will There Ever Be a World Without War?, pej 10, we Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc i wokem.
c Nem ya Mishneh Torah i wan Hibru tok we i kamaot long Dutronome 17:18, hem i minim wan kopi blong Loa ya, no wan fasin blong talem bakegen.
d Sipos yu wantem kasem moa save long saed blong Jisas olsem Mesaea we ol profet tok oli talemaot, lukluk buklet ya Will There Ever Be a World Without War? long pej 24 kasem 30, we Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. i wokem.
[Bokis blong pija long pej 23]
OL 13 LOA BLONG MAIMONIDES LONG SAED BLONG BILIFe
1. God hem i Man blong Wokem olgeta samting mo hem i rul antap long olgeta samting. Hem nomo i mekem, i stap mekem, mo bambae i mekem olgeta samting.
2. God hem i wan. I no gat eni kaen fasin joen we i olsem fasin blong Hem.
3. God i no gat wan bodi. Ol tingting long saed blong bodi oli no laenap long Hem.
4. God hem i faswan mo laswan.
5. I stret blong prea long God nomo. Man i no mas prea long eni narafala man no narafala samting.
6. Olgeta tok blong ol profet oli tru.
7. Ol profet tok blong Moses oli tru olgeta. Hem i nambawan long ol profet, bifo mo afta hem.
8. Fulwan buk blong Tora we yumi gat tede, hem i sem buk we Moses i kasem.
9. Tora i no save jenis, mo neva bambae God i givim wan narawan bakegen.
10. God i save olgeta wok mo tingting blong man.
11. God i givim pei long olgeta we oli folem ol Loa blong Hem, mo i panisim olgeta we oli no obei long Hem.
12. Mesaea bambae i kam.
13. Ol dedman bambae oli laef bakegen long ded.
[Futnot]
e Maimonides i tokbaot olgeta loa ya long buk blong hem Commentary on the Mishnah, (Sanhedrin 10:1). Biaen, skul blong ol man Jyu i agri long olgeta olsem prapa bilif blong olgeta. Ol tok antap i smol moa long ol tok we i stap long buk blong prea blong ol man Jyu.
[Foto Credit line blong pija long pej 21]
Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations