Fasin Blong No Laekem Narafala i Finis Long Ful Wol

SAMWE tu taosen yia bifo, i gat wan smol grup blong man we ol man oli no laekem olgeta nating. Man ya Tertullian i eksplenem tingting blong ol man Rom long ol faswan Kristin ya, se: “Sipos skae i no givim ren, sipos graon i seksek, sipos i no gat kakae no i gat plante sik, kwiktaem nomo evri man i talem se, ‘!Sakem ol Kristin oli go long ol laeon blong oli kakae olgeta!’ ”

Nating se ol faswan Kristin oli kasem plante trabol from we ol man oli no laekem olgeta, be oli neva traem givimbak sem nogud fasin long ol man ya. Long Bigfala Tok blong Jisas Kraes antap long Hil, hem i se: “Yufala i harem finis we ol tija oli bin talem bifo, se ‘Yu mas laekem ol man we oli stap raonabaot long yu, be yu mas agensem ol enemi blong yu.’ Be mi mi talem long yufala, se ‘Yufala i mas laekem ol enemi blong yufala, mo yufala i mas prea from olgeta we oli stap ronem yufala.’ ”​—Matyu 5:​43, 44.

From kastom blong ol man Jyu, oli stap talem se fasin blong ‘agensem ol enemi,’ hemia stret samting blong mekem. Be, Jisas i talem se yumi mas laekem ol enemi blong yumi, i no jes ol fren blong yumi. Samting ya i hadwok blong mekem, be i gat rod blong mekem. Blong laekem wan enemi, i no minim blong laekem ol fasin mo wok blong hem. Grik tok we vas ya long Matyu i yusum, i kamaot long a·gaʹpe, we i minim wan kaen lav we i stanap long fasin blong mekem i gud long narafala. Wan man we i soemaot a·gaʹpe, lav we i stanap long stret fasin, i mekem i gud long ol man, mo long ol enemi blong hem tu, we oli no laekem hem nating mo oli mekem nogud long hem. ?From wanem? From we hemia nao rod blong folem Kraes, mo hemia rod blong winim fasin ya blong no laekem narafala. Wan man Gris we hem i gat bigfala save, i talem se: “[A·gaʹpe] i save mekem yumi naf blong winim filing blong kros no filing blong agensem narafala.” ?Be samting ya i save wok long wol blong yumi tede, we i fulap long fasin blong no laekem narafala?

I tru se, sam nomo long olgeta man we oli talem se oli Kristin, oli stap folem eksampel blong Kraes. Ol rabis samting we oli jes kamaot long Rwanda, ol grup blong man blong ol defren laen we ol memba blong olgeta oli talem se oli Kristin, oli mekem ol samting ya. Pilar Díez Espelosín, wan sista blong Katolik jyos we i wok long Rwanda blong 20 yia finis, i talem wan store. Wan man i kam long jyos blong hem wetem wan bigfala spia, we i klia se hem i yusum finis. Sista blong Katolik i askem hem se: “?Wanem fasin ya we yu stap mekem, blong goraon olsem blong kilim i ded ol man? ?Yu no stap tingbaot Kraes?” Man ya i talem se hem i stap tingbaot Kraes, ale, hem i go insaed long jyos, i nildaon, mo i prea. Be taem hem i finis, hem i goaot bakegen blong kilim i ded sam narafala man. Sista blong Katolik i talem se, “Samting ya i soemaot se mifala i no stap tijimgud ol man long saed blong gospel.” Be, nogud fasin blong ol man ya i no minim se tok blong Jisas i no stret. Ol man we oli mekem ol tru Kristin fasin long laef blong olgeta, oli save winim fasin ya blong no laekem narafala.

Winim Fasin Ya Blong No Laekem Narafala, Insaed Long Wan Nogud Kalabus

Max Liebster i wan man Jyu we i laef tru long taem ya we ol Nasi oli spolem ol man. Nating se nem blong hem i minim “man we ol narafala oli laekem,” be hem i bin luk plante tumas fasin blong no laekem narafala, raonabaot long hem. Hem i eksplenem wanem samting hem i lanem long Jemani long taem blong rul blong ol Nasi, long saed blong fasin blong laekem mo no laekem narafala.

“Mi mi gruap kolosap long Manaem, long Jemani, long ol yia biaen long 1930. Hitler i talem se ol man Jyu oli ol rijman we oli stap stilim ol samting blong ol man Jemani. Be, samting we i tru, se papa blong mi i jes wan man blong wokem sus nomo, hem i no rij. Nating se i olsem, strong tok blong ol Nasi i mekem se ol man raonabaot long mifala oli stat blong agensem mifala. Taem mi mi wan yangfala boe, wan man blong velej i holem mi mo i waepem blad blong pig long fes blong mi. Nogud fasin ya we hem i mekem blong jikim mi, hemia stat nomo blong ol samting we oli hapen biaen. Long 1939, polis blong ol Nasi oli holem mi mo oli karemaot olgeta samting we mi mi gat.

“Stat long Janewari 1940 go kasem Mei 1945, mi traehad blong laef tru long ol hadtaem long faef defren bigfala kalabus blong Nasi: Saksenhaosen, Niuengam, Oswits, Buna, mo Bukenval. Papa blong mi, we hem tu i stap kalabus long Saksenhaosen, i ded long koltaem blong yia 1940. Mi nao mi karem dedbodi blong hem i go long ples we oli stap bonem ol dedbodi. Long ples ya, i gat wan bigfala hif blong dedbodi, we oli stap wet blong oli bonem olgeta. I gat eit memba blong famle blong mi we oli ded long ol kalabus ya.

“Olgeta man we oli stap long kalabus, oli no laekem ol kapos bitim we oli no laekem ol SS polis. Ol kapos, hemia sam man we oli stap long kalabus, we oli givhan long ol SS, blong kasem sam gudfala samting from. Oli putumap olgeta blong lukaot long wok blong givimaot kakae, mo blong wipim ol man we oli stap long kalabus. Plante taem, oli mekem i no stret nating long ol man, mo samtaem oli jajem ol narafala long prapa tingting blong olgeta nomo. Mi gat plante risen blong no laekem nating ol SS polis mo ol kapos tu. Be taem mi stap long kalabus, mi lanem se lav i gat moa paoa i bitim fasin blong no laekem narafala.

“Sam long ol man long ol kalabus ya, oli ol Wetnes blong Jeova. Fasin blong olgeta blong stanap strong, i mekem mi mi luksave se bilif blong olgeta i stanap long Baebol​—mo mi mi kam wan Wetnes tu. Ernst Wauer, wan Wetnes we mi mitim long kalabus blong Niuengam, i talem long mi blong traem kasem semfala tingting olsem Kraes. Baebol i talem se, ‘taem ol man oli tok nogud long hem, hem i no tok nogud bakegen long olgeta. Taem oli mekem hem i harem nogud tumas long bodi blong hem, hem i no talem se bambae i givimbak fasin ya long olgeta. Hem i putum tingting blong hem i stap strong long God, we i stap jajem ol man long stret fasin.’ (1 Pita 2:​23) Ale, mi traem blong mekem i sem mak, mo blong livim fasin blong givimbak i stap long God nomo, we hem i Jaj blong olgeta man.

“Ol yia we mi spenem long ol kalabus ya, oli tijim mi se plante man oli mekem ol rabis samting from we oli no gat save. I no olgeta SS polis we oli nogud​—i gat wan long olgeta we i sevem laef blong mi. Wan taem, mi sik bigwan from sitsitwora. Mi no moa gat paoa blong wokbaot, stat long ples we mi wok long hem i gobak long kamp. Oli gat tingting blong sanem mi blong ded long nekis moning, long rum we i fulap long gas long Oswits. Be wan SS polis, we hem i blong ples blong mi long Jemani, i sevem mi. Hem i mekem rod blong mi save wok long ples we ol SS oli stap go kakae long hem. Long ples ya, mi gat jans blong spel smol mo kamgud bakegen. Wan dei, hem i talem long mi se: ‘Max, mi harem se mi stap long wan tren we i stap ron long ful spid, be i no gat wan man we i draeva blong hem. Sipos mi jyamaot, bambae mi ded. !Be sipos mi stap insaed, bambae mi akseden tu!’

“Ol man ya oli nidim lav olsem we mi tu mi nidim. Blong talem stret, lav mo fasin sore, wetem bilif blong mi long God, ol samting ya nao oli givhan long mi blong stanap strong tru long nogud taem ya, mo tru long ol tok we i kamaot evri dei se bambae oli kilim mi mi ded. Mi no save talem se mi laef tru long trabol ya we mi no gat wan mak long mi. Be ol mak we oli stap long filing blong mi, oli no plante.”

Lav mo kaen fasin we Max i stap soemaot yet, 50 yia biaen long taem ya, oli wan strong pruf se ol tok blong hem oli tru. I gat plante store we oli sem mak olsem hemia blong Max. Hem i gat wan strong risen blong winim fasin blong no laekem narafala man​—hem i wantem folem Kraes. Sam narafala man we Baebol i lidim laef blong olgeta, oli folem sem fasin ya. Simone, wan Wetnes blong Jeova long Franis, i eksplenem olsem wanem hem i lanem trufala mining blong lav we i stanap long fasin blong no tingbaot hem wan fastaem.

“Mama blong mi, Emma, i kam wan Wetnes smoltaem bifo long Seken Bigfala Faet blong Wol. Hem i tijim mi se, plante taem ol man oli mekem nogud samting from we oli no save wanem i stret blong mekem. Hem i eksplenem se, sipos yumi no laekem olgeta olsem we olgeta oli no laekem yumi, ale yumi no ol tru Kristin, from we Jisas i talem se yumi mas laekem ol enemi blong yumi mo yumi mas prea from olgeta we oli stap agensem yumi.​—Matyu 5:44.

“Mi rimemba wan samting we i kamaot, we i rili putum wan traem long bilif ya. Taem we ol Nasi oli tekem Franis, Mama i kasem plante trabol from wan woman we i stap kolosap long haos blong mifala. Hem i ripotem Mama long ol polis blong Nasi. From samting ya, mama blong mi i stap tu yia long ol rabis kalabus blong Jemani. Long ples ya, kolosap hem i ded. Afta we faet i finis, polis blong Franis i wantem se Mama blong mi i saenem wan pepa blong talemaot se woman ya i bin wok wetem ol man Jemani. Be mama blong mi i no wantem. Hem i talem se ‘God i Jaj, mo hem i Man blong Givimbak from ol gudfala fasin mo ol rabis fasin.’ Sam yia biaen, semfala woman i kasem bigfala sik ya kansa, we i no gat rod blong winim. Mama blong mi i no haremgud we woman ya i kasem sik ya. Defren olgeta, hem i spenem plante haoa blong traem givhan long woman ya long ol laswan manis long laef blong hem. Mi neva save fogetem olsem wanem lav ya i winim fasin blong no laekem narafala.”

Tufala eksampel ya oli soemaot paoa blong lav we i stanap long fasin blong mekem i gud long narafala, nating se narafala i no mekem i stret long yumi. Be Baebol i talem se i gat “wan taem blong laekem tumas mo wan taem blong no laekem nating.” (Eklesiastis 3:​1, 8) ?Olsem wanem samting ya i save kamaot?

Wan Taem Blong No Laekem Nating

God i no agensem olgeta fasin blong no laekem wan samting. Long saed blong Jisas Kraes, Baebol i talem se: “Yu yu laekem tumas ol stret fasin, mo yu no wantem ol fasin nogud, yu agensem olgeta.” (Hibrus 1:9) Be, fasin blong no laekem fasin nogud, i defren long fasin blong no laekem man we i mekem rong fasin ya.

Jisas i soem eksampel olsem wanem blong skelem lav mo fasin blong no laekem nating. Hem i no laekem nating fasin tu fes, be hem i traehad blong halpem ol man we oli gat tu fes blong jenisim tingting blong olgeta. (Matyu 23:​27, 28; Luk 7:​36-50) Hem i agensem raf fasin, be hem i prea from olgeta we oli kilim hem i ded. (Matyu 26:​52; Luk 23:34) Ol man blong wol ya oli no laekem hem, nating se hem i no gat poen. Be, hem i givim laef blong hem blong bambae ol man long wol oli save kasem laef. (Jon 6:​33, 51; 15:​18, 25) Hem i soem wan eksampel we i stretgud olgeta, long saed blong lav we i stanap long fasin blong mekem i gud long narafala, mo fasin blong no laekem nating ol samting we God i no laekem.

Samtaem ol nogud fasin we ol man oli mekem agens long yumi, oli save mekem yumi kam kros from we yumi laekem stret fasin. Jisas i harem nogud from ol fasin ya tu. (Luk 19:​45, 46) Be, ol Kristin oli no gat raet blong givimbak folem prapa tingting blong olgeta. Pol i givim advaes long ol Kristin long Rom se, “Sipos i gat man we i mekem i no stret long yufala, bambae yufala i no mekem i no stret long hem bakegen. . . . Oltaem, long saed blong yufala, yufala i mas traehad tumas blong yufala i gat pis wetem olgeta man. Sipos wan man i mekem trabol long yufala, bambae yufala i no traem blong mekem trabol long hem bakegen. . . . Yufala i no letem ol fasin nogud oli winim yufala. Yufala i mas holemstrong ol stret fasin blong yufala, blong winim ol fasin nogud.” (Rom 12:​17-21) Taem yumi wanwan i sakemaot tingting blong agensem narafala mo blong givimbak from wan rong we hem i mekem long yumi, ale, lav i win.

Wan Wol We i No Moa Gat Fasin Blong No Laekem Narafala

Blong mekem fasin ya blong no laekem narafala i lus long ful wol, fasin we plante milyan man oli holem longtaem finis, i mas jenis. ?Olsem wanem samting ya i save kamaot? Tija Ervin Staub i givim advaes ya, se: “Yumi no tinghae long ol man we yumi mekem olgeta oli harem nogud, mo yumi tinghae long olgeta man we yumi stap givhan long olgeta. Taem yumi stat blong tinghae moa long ol man we yumi stap givhan long olgeta, mo yumi kasem glad from fasin ya blong halpem narafala, yumi stap harem se yumi olsem man we i kea mo we i laekem blong givhan long narafala. Bigfala samting we yumi wantem mekem, i blong wokem wan wol we ol man oli gat fasin blong givgivhan long olgeta fulwan.”​—The Roots of Evil.

Blong yusum ol narafala tok: Blong finisim fasin blong no laekem narafala, olgeta man oli mas lanem fasin blong laeklaekem olgeta, tru long fasin blong halpem narafala. Ol man ya oli mas fogetem olgeta filing blong agens we oli save kamaot from fasin blong jajem narafala wetem wan rong tingting, mo tingting se kantri, kala, no kastom blong olgeta i moa gud bitim ol narafala. ?I gat wan grup blong man olsem tede? Tingbaot store blong wan man we i fesem fasin agens, long Faet blong Jenisim Kastom long Jaena.

“Taem Faet Blong Jenisim Kastom i stat, oli tijim mifala se mifala i no mas lego strong tingting long faet ya we ‘ol grup oli traehad blong winim ol narafala grup.’ Fasin blong no laekem nating narafala i bigfala tingting blong mifala evriwan. Mi mi kam wan Red Gada mo mi stat blong lukaotem ol man we oli enemi blong ‘grup blong mifala’​—sam oli memba blong stret famle blong mi tu. Nating se long taem ya mi mi yangfala nomo, be mi tu mi joen long wok blong jekem haos blong ol man blong traem faenem sam pruf se ol man ya oli stap agensem grup blong mifala. Mi bin lidim wan miting tu, blong daonem wan man we i ‘agensem fasin blong jenisim kastom.’ I tru se, plante taem ol toktok blong daonem wan man i stanap long fasin agens we i stap long tingting blong mifala wanwan, i no stanap long politik.

“Mi luk plante man​—ol yangfala mo ol olfala, ol man mo ol woman​—we oli kasem ol panis long bodi blong olgeta, mo ol panis ya oli kam strong moa. Oli mekem wan tija blong mi long skul​—wan gudfala man​—i wokbaot long ol rod olsem we hem i bin brekem loa. Tu manis biaen, wan narafala tija long skul blong mi we ol man oli respektem hem, oli faenem hem i ded long Reva Suso, mo oli fosem Engglis tija blong mi blong hangem hem wan. Ol fasin ya oli mekem mi mi sek mo tingting blong mi i fasfas. Ol man ya we oli ded, oli gat kaen fasin. !Ol fasin we oli mekem long olgeta oli rong olgeta! Taswe mi seraot fulwan long ol Red Gad.

“Mi no ting se sot taem ya we fasin blong no laekem narafala i kamaot strong long Jaena, i fastaem we samting ya i bin hapen. Long laswan handred yia, i gat plante trabol i kamaot from fasin blong no laekem narafala man. Be, mi sua se lav i naf blong winim fasin blong no laekem narafala. Mi mi luk samting ya finis. Taem mi stat blong joen wetem ol Wetnes blong Jeova, mi sapraes blong luk trufala lav we oli soemaot long ol man blong ol defren kala mo ples. Mi stap wet long taem ya we, olsem Baebol i promes, bambae olgeta man evriwan oli lanem finis fasin blong laekem narafala man.”

Yes, intenasnal grup blong ol Wetnes blong Jeova oli givim pruf we ol man oli save luk, se i gat rod blong winim fasin blong no laekem narafala. Nomata wanem fasin oli gruap long hem, ol Wetnes oli stap wokhad blong putum fasin blong soem respek long ol narafala long ples blong fasin blong jajem narafala wetem wan rong tingting. Mo tu, oli stap traehad blong jenisim enikaen fasin blong tinghae tumas long laen, kala, no kantri blong olgeta wanwan. Wan stampa samting we i givhan long olgeta blong winim ol fasin ya, hemia strong tingting blong folem fasin blong Jisas Kraes, blong soem lav we i stanap long fasin blong mekem i gud long narafala. Wan narafala stampa, hemia bilif blong olgeta se Kingdom blong God bambae i finisim olgeta fasin we man i mekem i no stret long narafala, we oli mekem plante man oli harem nogud.

Kingdom blong God, hemia nao trufala rod blong kasem wan wol we i no moa gat fasin blong no laekem narafala, wan wol we i no moa gat wan nogud fasin tu we yumi mas no laekem nating. Baebol i kolem gavman ya long heven se “nyufala heven,” mo i talem se hem nao bambae i mekem wol ya i fri long evri fasin blong mekem i no stret long narafala man. Bambae hem i rul antap long “wan nyufala wol,” no wan nyufala grup blong ol man, we oli lanem finis blong laeklaekem olgeta. (2 Pita 3:13; Aesea 54:13) Tijing ya i stat finis, olsem ol store blong Max, Simone, mo plante narafala oli soemaot. Samting ya i soemaot wanem bambae i hapen long ful wol long fyuja, blong finisim fasin blong no laekem narafala, mo ol samting we oli stampa blong fasin ya.

Jeova i givim tok long profet blong hem Aesea, blong soem frut blong program ya blong tijim ol man se: ‘Bambae oli no mekem nogud nating, mo oli no mekem trabol nating long olgeta ples long tabu hil ya blong mi, from we bambae wol ya i fulap long save blong Jeova olsem we solwora i go kasem en blong mak blong hem olgeta.’ (Aesea 11:9) God hem wan, bambae i finisim fasin blong no laekem narafala. Taem ya bambae i rili wan taem blong soemaot lav.

[Futnot]

[Tok blong pija long pej 7]

Ol Nasi oli putum tatu blong wan namba blong presin long lefsaed han blong Max Liebster

[Tok blong pija long pej 8]

I no longtaem, bambae fasin blong no laekem narafala i wan samting blong bifo nomo