Taem Kastom i Agensem Trutok

DENJA​—WORA YA I NOGUD BLONG DRING. Maet yumi luk woning ya plante taem finis. Long plante ples, ol man oli stap lukaotgud taem oli dring wora. Oli save se sam long ol wora saplae oli gat posen long olgeta. Oli kolem ol wora saplae ya se, “posen blong kleva” from we oli fulap long doti. Wan ripot i talem se, wora i no moa stap olsem wan samting we i “givim laef mo i lukaotgud long man,” be hem i kam wan samting blong “pasem ol jem we oli givim sik, mo . . . ol kemikola we oli posen, oli go long ol man.”​—Water Pollution.

Wora Blong Trutok i Kam Doti

Ol kastom we oli agensem trutok oli olsem doti wora we ol man oli stap dring. Maet yumi holemtaet sam kastom, olsem ol save, tingting, bilif, no ol fasin we papa mama oli pasem long yumi. Be, maet yumi no luksave se oli kam doti finis from “posen blong kleva,” hemia ol gyaman tingting mo ol waes blong wol we oli lidim ol man i go krangke. Olsem wora we i gat posen long hem, ol kastom ya oli save spolem ol man bigwan​—oli save spolem olgeta long saed blong speret.

Nating sipos yumi ting se Baebol i agri long ol bilif blong skul blong yumi we oli stanap long kastom, yumi mas tekem taem blong jekemgud ol bilif ya. Tingbaot bakegen, taem ya we Martin Luther i holemtaet bilif we i stap longtaem finis, nao i tok agensem Copernicus. Luther i bilif strong se Baebol i sapotem hem. Be, hem i no folem gudfala eksampel blong ol man Berea bifo, we ‘oli glad blong ridimgud ol tok blong Baebol blong traem save sipos ol tok we oli harem oli tru no oli no tru.’​—Ol Wok 17:​10, 11.

Tingbaot olsem wanem ol kastom oli spolem sam man Jyu long taem blong Jisas. Oli bilif strong se ol kastom blong olgeta oli tru. Taem oli tok agensem ol disaepol blong Jisas from we oli no folem ol kastom, Jisas i traem olgeta wetem kwestin ya se: “?From wanem yufala i stap brekem loa blong God blong holem ol kastom blong yufala?” (Matyu 15:​1-3) ?Wanem samting i rong? Jisas i makemgud samting we i rong taem hem i talem ol tok blong profet Aesea, se: “Oli stap mekem wosip long God blong nating nomo, from we taem oli tij, oli talem se tok blong God ya, be i tok blong man nomo.’ ”​—Matyu 15:9; Aesea 29:13.

Yes, oli putum ol tingting blong man long ples blong ol trutok blong God. Be samting we i nogud moa, hemia se samtaem ol tingting ya oli kamaot long ol rabis speret nomo. Eksampel, Insight on the Scriptures, Buk 1, pej 506, i eksplenem se: “Ol Farisi long taem ya oli tijim se sipos wan man i talem se olting blong hem oli ‘Koban,’ olsem wan presen we hem i givim long God, hem i no save yusum olting ya blong givhan long papa mama blong hem, nating se tufala i rili nidim help. Be, oli talem se, sipos man ya i wantem, hem wan i save yusum olting ya gogo kasem taem we hem i ded.” Waes blong man we i mekem wora blong trutok i doti, i spolem ol man Jyu long saed blong speret. Mo, from samting ya, bighaf blong olgeta oli sakemaot Mesaea ya we oli bin wet long hem longtaem finis.

Krisendom i Mekem Moa Doti

Sem trabol long saed blong speret i kamaot afta we Jisas i ded. Plante man we oli talem se oli folem hem, oli yusum ol kastom we oli pasem i go long ol narafala tru long ol toktok blong olgeta nomo, olsem wan rod blong stanemap sam nyufala tijing. Tufala man ya McClintock mo Strong, oli raetem wan buk we nem blong hem Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature. Long buk ya, oli soemaot se sam man we oli talem se oli Kristin, oli bilif se ol kastom olsem, oli “ol tijing we ol aposol oli bin talem long ol faswan Kristin skul. Nao ol man oli pasem ol kastom ya oli go long ol man we oli laef afta long taem blong olgeta mo oli holem ol kastom ya oli stap klin long ol yia biaen.”​—Mifala nomo i putum Italik.

Be, plante blong ol kastom ya oli no klin, oli ol rong tingting. Olsem buk ya Cyclopedia i eksplenem, ol nyufala waes ya blong man “i defren long plante narafala kastom, mo antap long samting ya, i defren long ol tok we ol aposol oli bin raetem, we ol man oli holem i stap wetem olgeta.” Hemia i no wan samting we i mekem ol Kristin long taem ya oli sapraes. Aposol Pol i givim woning long olgeta finis, se: ‘Yufala i mas lukaotgud, blong bambae i no gat ol man oli kam fasem yufala long ol rabis tok ya we i folem waes blong man. Ol tok ya i blong gyaman nomo, i stap kamaot long ol kastom we oli stap olbaot long wol ya fastaem, i no kamaot long Kraes.’​—Kolosi 2:8.

Tede tu, plante bilif we oli stanap long kastom ‘oli defren long ol tok we ol aposol oli raetemdaon.’ Krisendomb i yusum plante tingting blong ol rabis speret blong putum posen long wora blong trutok. Sam long ol tingting ya se Triniti, helfaea, sol we i no save ded, fasin blong tinghae long wan kantri bitim ol narafala kantri, mo wosip we i go long ol narafala god.c (1 Timote 4:​1-3) Histri i soemaot se ol tijing blong rabis speret we oli kam olsem ol kastom blong Krisendom, oli bin mekem plante man oli kam sik long saed blong speret.​—Skelem Aesea 1:​4-7.

Fasin ya blong mekem trutok i kam doti i stat long taem blong faswan man. Setan i gohed long semfala fasin we hem i bin yusum long Iden. Hem i stap yusum ol gyaman tok mo ol trik blong posenem tingting blong ol man. (Jon 8:44; 2 Korin 11:3) Afta we Bigfala Wora i ron long taem blong Noa, ol man oli go long olgeta ples long wol. Nao oli karem ol waes blong man mo ol tingting we oli kamaot long ol rabis speret, i go long ol defren ples ya. Samting ya i spolem save blong man olsem posen.

Samting We i Kamaot From Doti Long Saed Blong Speret

?Doti long saed blong speret i save spolem yumi olsem wanem? Tingbaot wanem i save hapen long helt blong yumi taem yumi dring wora we i doti. Wan man we i gat save long saed ya i talem se: “Kolosap 200 milyan man oli gat sik ya schistosomiasis (bilharzia) [narafala nem blong hem i fiva blong snel, we i mekem man i no gat naf blad, i harem nogud, helt i nogud oltaem, mo hem i save ded tu]. Sik ya i kamaot taem doti wora i stap long skin blong man. Faef handred milyan man oli gat sik ya trakoma, wan long ol bigfala sik we i mekem man i blaen, from we i swim long doti wora. . . . Samwe tu bilyan man oli no gat klin wora blong dring.” (Our Country, the Planet) Plante milyan man oli kam slak, oli blaen, mo tu oli ded long saed blong speret, from we oli folem ol kastom we oli kam doti from ol gyaman tijing blong ol rabis speret.​—1 Korin 10:​20, 21; 2 Korin 4:​3, 4.

Eksampel, tingting blong plante man i fasfas mo oli no luksave se Jisas Kraes i defren long papa blong hem, Jeova God. Samfala we oli talem se oli Kristin oli folem kastom ya we oli tekemaot tabu nem blong God, Jeova, long Kristin Grik haf blong Baebol. Long buk ya Journal of Biblical Literature, George Howard i talem se: “Long tingting blong mifala, Nem ya blong God we oli tekemaot, i mekem tingting blong ol faswan hiten man we oli kam Kristin i fasfas, from oli no moa luksave se ‘Masta God’ i defren long ‘Masta Kraes.’ ”

Mo tu, tingbaot, kastom ya se sol i no save ded, we i no stanap long Baebol. Hem i mekem tingting blong ol man i fasfas, oli fraet mo oli trastem gyaman bilif ya. (Skelem wetem Eklesiastis 9:5; Esikel 18:4.) ?Hamas man oli fasgud long wosip blong ol olfala blong olgeta we oli ded finis, mo oli fraet oltaem se bambae ol dedman oli save kambak blong spolem olgeta? Bilif ya i pusum sam man blong kilim i ded olgeta bakegen mo sam narafala.

Plante man long Japan oli gat tingting ya se ol speret we oli aot long bodi blong olgeta taem oli ded, bambae oli joen bakegen long wan narafala laef biaen. From samting ya, sam papa mama we oli kilim i ded olgeta bakegen, oli ting se i moagud blong kilim ol pikinini blong olgeta tu i ded. Buk ya An English Dictionary of Japanese Ways of Thinking i eksplenem se: “Long Japan fasin we wan man i kilim hem wan i ded, i no wan fasin we ol man oli stap agensem. Plante taem oli luk fasin ya olsem wan stret rod blong talem sore, from wan bigfala mastik we oli bin mekem . . . Mo tu, taem olgeta evriwan long wan famle oli kilim i ded olgeta bakegen, plante taem ol man oli tokbaot samting ya we oli mekem olsem wan gudfala samting.”

Jekem Ol Kastom

Taem yumi luk ol denja we oli kamaot from ol bilif we ol man oli holem longtaem finis i kam mo ol kastom, ?yumi mas mekem wanem? Kolosap long en blong faswan handred yia K.T., aposol Jon i givim advaes long ol Kristin long taem blong hem se: “Ol fren. I gat plante profet we oli stap talem se ‘Speret blong God i stap long mi,’ be i nogud yufala i stap bilif long olgeta evriwan. Yufala i mas traem olgeta [olsem we yu traem wan wora blong luk sipos i klin] blong haremsave se speret we i stap long olgeta i kamaot long God, no i no olsem, from we i gat plante gyaman profet oli stap go olbaot long wol.” (1 Jon 4:1; lukluk tu 1 Tesalonaeka 5:21.) ?Olsem wanem yu save sipos wan kastom i nogud? Blong jekem bilif blong yu, yu nidim wan samting blong skelem wetem, olsem sam rul we oli klin.

Baebol nao hem i samting ya. Jisas Kraes i talem se: “Plis yu makemaot olgeta long trutok, blong oli tabu, oli man blong yu. Tok blong yu, hemia trutok ya.” (Jon 17:17) Mo tu, hem i talem se: “Be haoa i stap kam, yes, hem i naoia, we ol man blong mekem trufala wosip long Papa, bambae oli mekem wosip long speret mo long trutok.” (Jon 4:​23, NW) Taem yu yusum tok blong God, yu kasem ol trutok we i olsem klin wora. Yu no kasem ol waes blong man mo ol rabis speret we i olsem doti wora.​—Jon 8:​31, 32; 2 Timote 3:16.

Rimemba se, smol posen nomo i save mekem bigfala trabol i kamaot. Samtaem plante yia oli mas pas bifo we ol trabol ya oli kamaot. Shridath Ramphal, presiden blong ‘World Conservation Union,’ i talem se: “Wora we i doti i kam wan samting we i stap kilim i ded moa man i bitim ol narafala samting long wol. Bitim twante-faef taosen man oli ded evri dei, from we oli stap yusum wora we i doti.” Ol kastom we oli doti long saed blong speret oli save mekem moa trabol long man.

?Sipos yu faenem se sam long ol kastom we yu bin folem blong plante yia finis oli agensem trutok, bambae yu fraet blong lego olgeta? Lesin long ol woning. Lukaotgud long yu wan mo famle blong yu, blong mekem sua se ol kastom blong yufala oli laenap wetem trutok blong God we i klin.​—Ol Sam 19:​8-11; Proveb 14:15; Ol Wok 17:11.

[Ol futnot]

[Tok Blong Pija Long Pej 7]

Trutok blong God i olsem wan reva we wora blong hem i klingud