Wet Long Jeova Wetem Longfala Tingting Taem Mi Yangfala Kam Kasem Naoia
RUDOLF GRAICHEN I TALEM STORE YA
Taem mi gat 12 yia nomo, ol bigfala trabol i kasem famle blong mi olsem we laetning i faerap wantaem. Fastaem, papa blong mi i go kalabus. Afta, oli karemaot mi mo sista blong mi long haos mo sanem mitufala blong stap wetem samfala we mitufala i no save olgeta nating. Biaen, ol Gestapo oli holem mi mo mama. Mi mi go long smol kalabus, mo mama i go long wan rabis kalabus.
OL SAMTING ya oli haf nomo blong olgeta bigfala trabol we mi kasem long yangtaem blong mi olsem wan Wetnes blong Jeova. Gestapo blong ol Nasi we ol man oli save long rabis wok blong olgeta, mo wan grup blong polis blong Is Jemani we oli kolem Stasi, oli traem brekem fasin blong mi blong fasgud long God. Naoia, afta 50 yia we mi givim laef blong mi blong mekem wok blong Jeova, mi save talem semfala tok olsem man blong raetem Ol Sam, i se: ‘Stat taem mi mi yangfala yet, kam kasem tede, ol enemi oli stap ronem mi we oli stap spolemgud mi, be oli no save winim mi.’ (Ol Sam 129:2) !Mi mi talem tangkyu tumas long Jeova!
Mi mi bon long Jun 2, 1925, long smol taon blong Luka kolosap long Leipsig, Jemani. Bifo we mi mi bon, papa mama blong mi, Alfred mo Teresa, oli luksave se ol buk blong ol Baebol Studen, hemia nem blong ol Wetnes blong Jeova bifo, oli tru tumas folem Baebol. Mi rimemba se, evri dei mi lukluk ol pija we oli hang long wol blong haos blong mifala, we oli soemaot sam samting long Baebol. Wan long ol pija ya i soem waeldog wetem sipsip, nani wetem lepad, mo pikinini buluk wetem laeon—olgeta evriwan oli stap long pis, mo wan smol boe i lidim olgeta. (Aesea 11:6-9) Ol pija ya oli stap klia oltaem long tingting blong mi.
Taem papa mama blong mi oli gat jans, oli tekem mi blong joen long ol wok blong kongregesen.a Eksampel, long Febuwari 1933, i no longtaem afta we Hitler i tekem paoa, long smol taon blong mifala, ol brata oli soemaot “Sinema Blong Ol Samting We God i Wokem (Photo-Drama of Creation),” wetem ol slaed pija blong hem, pija we i muvmuf, mo toktok long kaset blong eksplenem ol pija ya. !Long taem ya mi gat seven yia nomo, mo mi glad tumas blong sidaon biaen long wan trak we i ronron olbaot long taon, blong talemaot sinema ya! Long ol taem olsem, ol brata oli mekem mi mi harem se mi rili wan memba blong kongregesen, nomata we mi yangfala nomo. Taswe, stat taem we mi smol yet, Jeova i stap tijim mi mo Tok blong hem i gat paoa long mi.
Kasem Tijing Blong Trastem Jeova
From we ol Wetnes blong Jeova oli folemgud Kristin fasin blong no joen long faet, oli no bin joen long politik blong ol Nasi. From samting ya, long 1933 ol Nasi oli stanemap sam loa blong blokem mifala blong prij, mekem ol miting, mo blong ridim ol buk blong mifala we oli tokbaot Baebol. Long Septemba 1937, ol Gestapo oli holem olgeta brata long kongregesen blong mifala, wetem papa blong mi tu. Samting ya i mekem mi mi sore tumas. Papa blong mi i kasem panis blong stap faef yia long kalabus.
Laef i kam strong tumas long mifala we i stap long haos. Be, kwiktaem nomo, mifala i lanem blong trastem Jeova. Wan dei, taem mi finis skul mo kambak long haos, mama blong mi i stap ridim Wajtaoa. Hem i wantem rerem kakae blong mi kwiktaem, ale, hem i putum Wajtaoa ya i stap antap long kabod. Afta we mitufala i kakae, mo mitufala i stap wasem ol plet, wan polis i kilkilim doa. Hem i wantem lukluk raon insaed long haos, blong traem faenem sam buk we oli tokbaot Baebol. Mi stat blong fraet bigwan.
Long dei ya, ples i hot tumas. Taswe, faswan samting we polis ya i mekem, se i tekemaot hat blong hem mo putum i stap long tebel. Nao, hem i stat blong lukluk olbaot. Taem hem i stap lukluk aninit long tebel, hat blong hem i glis. Ale, mama blong mi i holem hat ya kwiktaem mo i putum long kabod antap long Wajtaoa. Polisman ya i lukluk long evri ples blong haos be i no faenem wan buk. Hem i no tingting blong lukluk aninit long hat blong hem. Taem hem i rere blong aot, hem i talem sore long mama blong mi long smosmol voes, mo i pusum han i go long bak blong hem blong karem hat blong hem. !Mi haremgud!
Ol samting olsemia oli mekem mi mi rere from sam traem we oli bigwan moa. Eksampel, long skul oli fosem mi blong joen long wan grup we oli kolem Hitler Yut. Long grup ya, ol pikinini oli kasem trening blong kam ol soldia, mo oli fulumap hed blong olgeta wetem tingting blong ol Nasi. Samfala tija oli traem mekem se evri studen long klas blong olgeta i joen long grup ya. Tija blong mi, Herr Schneider, ating i harem se hem i nogud nomo. Olgeta narafala tija long skul oli pulum evri pikinini long klas blong olgeta blong joen long grup ya, be tija blong mi i gat wan studen nomo we i no wantem joen long grup ya. Mi nao studen ya.
Wan dei, Herr Schneider i talemaot long klas blong mifala se: “Tumora bambae yumi mekem wan smol wokbaot.” Evriwan i glad long samting ya. Nao hem i go moa se: “Yufala evriwan i mas werem yunifom blong Hitler Yut nao taem yumi wokbaot long rod, ol man bambae oli luk se yufala ol gudfala boe blong Hitler.” Long nekis moning, olgeta boe oli kamtru wetem yunifom blong olgeta, mi nomo mi no putum. Tija i singaot mi mi go fored long klas, mo i talem se: “Traem luk raon long ol narafala boe, nao lukluk yu wan.” Hem i gohed i se: “Mi save se papa mama blong yu oli pua mo oli no save pem wan yunifom blong yu, be yu kam, bambae mi soem wan samting long yu.” Hem i tekem mi mi go long tebel blong hem, i openem wan dro, mo i se: “Mi wantem givim nyufala yunifom ya long yu. ?Hem i naes tumas, a?”
Mi wantem ded nomo i bitim we mi putum yunifom ya blong Nasi. Taem tija blong mi i luk se mi mi no wantem nating blong werem yunifom ya, hem i kam kros, mo fulwan klas i jikim mi. Ale, hem i tekem mifala i go wokbaot be hem i putum mi long medel blong ol narafala boe we oli gat yunifom, blong traem haedem mi. Nomata se i olsem, plante man long taon oli luk mi from we klos blong mi i defren. Evri man oli save se mi mo papa mama blong mi i Wetnes blong Jeova. Mi mi talem tangkyu long Jeova from we hem i givim paoa long saed blong speret we mi nidim taem mi yangfala.
Ol Trabol Oli Kam Strong Moa
Wan dei, long stat blong yia 1938, wan polis trak i karemaot mi mo sista blong mi long skul, mo tekem mitufala i go long wan skul blong stretem ol stronghed pikinini long Stadtroda, hemia samwe 80 kilomita longwe. ?From wanem? Kot i bin mekem disisen blong karemaot mitufala long papa mama blong mitufala mo jenisim tingting blong mitufala blong sapotem ol Nasi. Kwiktaem nomo, ol man we oli wok long skul ya blong stretem ol stronghed pikinini, oli luksave se, nating sipos mi mo sista blong mi i holemtaet Kristin fasin blong no joen long politik, be oltaem mitufala i gat respek mo obei. Woman we i bos blong ples ya i sapraes bigwan, mekem se hem i wantem mitim mama blong mi. Ale, oli mekem wan samting we oli neva mekem bifo, oli letem mama blong mi i kam visitim mitufala. Mi, sista blong mi, mo mama blong mi, i glad tumas, mo mifala i talem tangkyu long Jeova from we hem i mekem rod blong mifala i save kam tugeta blong leftemap tingting blong mifala blong wan ful dei. Mifala i rili nidim samting ya.
Blong kolosap fo manis, mitufala i stap long skul ya blong stretem ol stronghed pikinini. Nao oli sanem mitufala i go stap wetem wan famle long Pana. Oli givim oda long famle ya blong no letem wan memba blong famle blong mitufala i kam kolosap long mitufala. Mama blong mi tu i no gat raet blong visitim mitufala. Be, sam samtaem, Mama i faenem rod blong mitim mitufala. Long ol taem ya, we oli no plante nating, mama blong mi i tekem jans blong mekem tingting blong mitufala i strong blong holem bilif long Jeova, nomata wanem traem no samting we Hem i letem mifala i kasem.—1 Korin 10:13.
Mo tru tumas, ol traem olsemia oli kamtru. Long Desemba 15, 1942, taem mi gat 17 yia nomo, ol Gestapo oli holemtaet mi mo putum mi long kalabus long taon blong Gera. Raonabaot wan wik biaen, oli holem mama blong mi tu mo hem i joenem mi long semfala kalabus ya. From we mi no gat 18 yia yet, kot i no save jajem mi. Taswe, mi mo mama blong mi i stap long kalabus ya blong sikis manis, gogo mi mi gat 18 yia. Stret long dei we mi kasem 18 yia, mi mo mama blong mi i pas long kot.
Ol samting oli hapen kwiktaem tumas, ale kot ya i finis. Mi no save nating se hemia laswan taem we bambae mi luk mama blong mi. Mi rimemba se hem i stap sidaon kolosap long mi long wan blak plang long kot. Oli jajem mitufala se mitufala i gat fol. Panis we oli givim long mi, hemia kalabus blong fo yia, mo mama i mas go kalabus blong wan yia haf.
Long taem ya, plante taosen Wetnes blong Jeova oli stap kalabus. Oli sanem mi long wan presin long Stolbeg, we mi nomo mi Wetnes blong Jeova long ples ya. Mi stap bitim wan yia mi wan nomo long wan rum blong kalabus ya, be Jeova i stap wetem mi. Lav we mi wokem blong hem taem mi yangfala, hem i stampa samting we i mekem se mi no foldaon long saed blong speret.
Long Mei 9, 1945, afta tu yia haf long kalabus, mifala i kasem gudfala nyus—!faet i finis! Long dei ya, mi mi gofri. Afta we mi wokbaot 110 kilomita, mi kamtru long ples blong mi we mi sik nogud from we mi taed tumas mo mi no kakae longtaem. Sam manis i pas bifo we bodi blong mi i kamgud bakegen.
Taem mi kamtru long haos, mi kasem nyus we i mekem tingting blong mi i foldaon bigwan. Fastaem, long saed blong mama blong mi. Afta we hem i stap long kalabus blong wan yia haf, ol Nasi oli askem hem blong saenem wan pepa blong sakemaot bilif blong hem long Jeova. Hem i no wantem. Ale, ol Gestapo oli tekem hem i go long wan rabis kalabus blong ol woman long Ravensbruk. Hem i ded long ples ya from sik ya taefus, jes bifo we faet i finis. Hem i wan Kristin we i no fraet nating, wan strong woman blong faet we i neva kam slak. Bambae Jeova i tingbaot hem wetem kaengud fasin.
Mo tu, mi kasem nyus blong bigfala brata blong mi, Werner, we i neva givim laef blong hem long Jeova. Hem i joenem ami blong Jemani mo i ded long faet long Rasia. ?Olsem wanem long papa blong mi? Hem i kambak long haos, be sore tumas, hem i wan long ol Wetnes ya we oli bin saenem pepa ya blong talemaot se oli sakemaot bilif blong olgeta. Taem mi luk hem, hem i no glad mo tingting blong hem i trabol tumas.—2 Pita 2:20.
Wan Sotfala Taem Blong Wok Strong Long Saed Blong Speret
Long Maj 10, 1946, mi go long Leipsig, blong joen long faswan asembli afta long faet. !Mifala i glad tumas blong harem se long dei ya bambae samfala oli gat jans blong tekem baptaes! Mi bin givim laef blong mi long Jeova plante yia bifo, be hemia faswan jans we mi kasem blong tekem baptaes. Bambae mi neva fogetem dei ya.
Long Maj 1, 1947, afta we mi paenia blong wan manis, ol brata oli singaot mi blong go long Betel long Magdebeg. Ol bom oli bin spolem sam haf blong ol ofis blong Sosaeti. !Hemia wan bigfala blesing blong givhan long wok blong fiksimap ol ofis ya! Afta long hot taem ya, oli sanem mi mi go long taon blong Witenbeg blong mekem wok blong spesel paenia. Blong sam manis, mi mekem bitim 200 haoa long wok blong talemaot gud nyus blong Kingdom blong God long ol narafala man. Mi mi glad tumas blong stap fri bakegen—!i no gat faet, fasin agens, mo kalabus!
Sore tumas, fasin fri ya i no stap blong longtaem. Afta long faet, Jemani i seraot, mo ples we mi mi stap long hem i kam aninit long rul blong ol Komunis. Long Septemba 1950, polis blong Is Jemani we oli wok long fasin haed, Stasi, oli stat holem ol brata folem wan plan blong olgeta. Ol fol we oli putum long mi oli krangke nomo. Oli talem se mi mi wan spae blong gavman blong Amerika. Oli sanem mi mi go long wan kalabus blong ol Stasi long Brandenbeg, we i moa nogud i bitim ol narafala kalabus long kantri ya.
Ol Brata Blong Mi Long Saed Blong Speret Oli Sapotem Mi
Long ples ya, ol Stasi oli no letem mi mi slip long dei. Mo long ful naet, oli stap askem ol kwestin long mi. Afta we oli mekem mi mi harem nogud olsem blong sam dei, ol samting oli go nogud moa. Wan moning, oli no karem mi mi gobak long rum blong mi long kalabus, be oli tekem mi mi go long wan ples we oli kolem U-Boot Zellen (samfala oli kolem rum blong sabmarin from we i stap dip aninit long graon). Oli openem wan olfala doa blong aean we i rosta finis, mo oli talem long mi blong go insaed. Mi mas pusum leg blong mi antap long wan wud we i blokem haf doa. Taem mi putum leg blong mi long floa, mi filim se i fulap long wora. Doa i sat strong biaen long mi wetem wan noes we i olsem pig i krae. I no gat laet mo i no gat windo. Ples i tudak we i tudak.
From we wora i fulap long floa, mi no save sidaon, ledaon, no slip. Mi stap long ples ya longtaem tumas we i olsem foreva. Biaen, oli tekemaot mi bakegen blong askem moa kwestin long mi long wan ples we oli saenem strongfala laet. Mi no save weswan nao i moa nogud—blong stanap long wora ful dei long ples we i tudak olgeta, no blong luk ol strongfala laet we oli saen stret long fes blong mi long ful naet.
Plante taem, oli talem se bambae oli sutum mi mi ded. Afta we oli askem ol kwestin long mi blong sam naet, wan haeman blong ami blong Rasia i kam luk mi long moning. Mi gat jans blong talem long hem se ol Stasi blong Jemani oli mekem i moa nogud long mi i bitim ol Nasi Gestapo oli bin mekem. Mi talem long hem se ol Wetnes blong Jeova oli no joen nating long politik blong Nasi gavman mo oli no joen tu long Komunis gavman, mo se long evri ples blong wol mifala i no joen nating long politik. Be ol jif blong soldia blong Stasi oli defren. Bifo, plante blong olgeta oli memba blong grup ya Hitler Yut, we oli lanem olsem wanem blong mekem soa long bodi blong ol gudfala man. Taem mi stap toktok, bodi blong mi i stap seksek from we mi kolkol, hanggri, mo taed tumas.
Mi sapraes we haeman ya blong ami blong Rasia i no kam kros long mi. Defren olgeta, hem i putum wan blangket i goraon long mi mo i soem kaen fasin. Smoltaem biaen, oli putum mi mi go long wan rum blong kalabus we i moagud. Mo sam dei biaen, mi pas long kot blong Jemani. Taem mi wet blong oli lesin long bisnes blong mi, mi gat jans blong stap long wan rum blong kalabus wetem faef narafala Wetnes. !Afta we mi kasem ol strong traem ya, mi haremgud tumas blong kampani wetem ol brata blong mi long saed blong speret!—Ol Sam 133:1.
Long kot, oli talemaot se mi gat fol from we mi wan spae, mo oli jajem mi se mi mas stap fo yia long wan bigfala kalabus. Oli talem se panis ya i no strong tumas. Sam long ol narafala brata oli kasem panis blong bitim ten yia. Kalabus we mi go stap long hem, oli blokemgud blong man i no save ronwe. Mi ting se wan smol rat tu i no save faenem rod blong kam insaed no goaot long kalabus ya—from we i gat plante tumas samting blong blokem hem. Nating se i olsem, wetem help blong Jeova, sam brata we oli no fraet nating, oli faenem rod blong haedem wan ful Baebol mo sanem i kam insaed long kalabus ya. Mifala i pulumaot ol wanwan buk blong hem mo paspasem olgeta oli goraon long ol brata we oli kalabus.
?Olsem wanem mifala i mekem samting ya? I no isi nating. Mifala i save mitim mifala wan taem nomo evri tu wik, hemia long ples blong swim. Ale, wan taem, mi stap swim, nao wan brata i toktok smol long sora blong mi se hem i haedem sam pej blong Baebol long taoel blong hem. Afta we mi swim, mi mas karem taoel blong hem, i no blong mi.
Wan long ol gad i luk se brata ya i stap toktok smol long mi nao i kilim hem nogud wetem wud blong hem. Kwiktaem nomo, mi karem taoel blong hem mo mi go joenem ol narafala presina. Mi glad tumas we oli no faenem ol pej blong Baebol ya. Sipos oli bin faenem, rod blong mifala blong karem kakae long saed blong speret bambae i finis. I gat plante narafala taem bakegen we samting olsemia i hapen. Oltaem mifala i mas haed blong ridim Baebol, mo mifala i stap long bigfala denja taem mifala i mekem olsem. Ol tok blong aposol Pita se ‘yufala i mas lukaotgud, yufala i mas rere,’ oli stretgud long taem ya.—1 Pita 5:8.
Mi no save from wanem, be ol haeman oli mekem disisen blong mufmuvum sam blong mifala i go olbaot long ol defren kalabus oltaem. Long fo yia, ating mi stap long ten defren kalabus. Be, evritaem, mi faenem sam brata. Lav we mi gat long ol brata ya i kam strong mo dip tumas, mo hat blong mi i sore bigwan evritaem we mi mas lego olgeta blong muf i go long wan narafala kalabus.
Laswan ples we mi go long hem hemia Leipsig, mo long ples ya nao oli letem mi mi gofri. Gad blong kalabus ya we i letem mi mi gofri i no talem tata long mi, be hem i se, “Lukim yu i no longtaem.” Rabis tingting blong hem ya i wantem se mi mi stap kalabus nomo. Plante taem mi tingbaot Ol Sam 124:2, 3, we i talem se: “Ol enemi ya blong yumi oli kros tumas long yumi, mo sipos Hae God i no bin halpem yumi taem olgeta ya oli kam faet long yumi, bambae oli flatemgud yumi, we yumi no save mekem wan samting nating.”
Jeova i Mekem Ol Man We Oli Stap Tru Long Hem Oli Gofri
Naoia mi wan friman bakegen. Twin sista blong mi, Rut, wetem Sista Herta Schlensog oli stap wet long mi long get. Long olgeta yia ya we mi kalabus, evri manis Herta i bin sanem smol kakae i kam long mi. Mi rili bilif se sipos hem i no bin mekem olsem, bambae mi mi ded long kalabus. Bambae Jeova i rimemba hem wetem kaen fasin.
Stat long taem we mi gofri, Jeova i blesem mi wetem plante nambawan wok. Mi kam spesel paenia bakegen, long Gronau, Jemani, mo mi mekem wok blong seket elda long ol ples antap long ol bigbigfala hil blong Jemani. Biaen, oli singaot mi blong joen long namba 31 klas blong Wajtaoa Baebol Skul blong Gilead we i trenem ol misinari. Oli givimaot ol stefeket long mifala long Yanki Stadium long taem blong wan intenasnal asembli blong ol Wetnes blong Jeova long 1958. Mi gat jans blong toktok long fored blong wan bigfala hif blong ol brata mo sista, blong storeyan long ol samting we oli bin hapen long mi.
Afta long taem ya we oli givimaot ol stefeket, mi mekem trep i go long Jili blong wok olsem wan misinari. Long ples ya, mi kam wan seket elda bakegen, we mi visitim olgeta ples long saot blong Jili—i olsem we oli sanem mi mi go long en blong wol wantaem. Long 1962, mi maredem Patsy Beutnagel, wan naesfala misinari sista blong San Antonio, Teksas, Yunaeted Stet. Mitufala i serem plante gudfala yia tugeta long wok blong Jeova.
Long laef blong mi we i bitim 70 yia nao, mi kasem plante gladtaem mo plante hadtaem tu. Man blong raetem Sam i talem se: “Man we i stret i save harem nogud long plante trabol, be Hae God i save tekemaot hem long olgeta trabol ya.” (Ol Sam 34:19) Long 1963, taem mi stap yet long Jili, mi mo Patsy i pastru long wan bigfala trabol taem bebi gel blong mitufala i ded. Afta long samting ya, Patsy i kam sik bigwan, mo mitufala i muf i go long Teksas. Taem hem i gat 43 yia nomo, hem i ded, from wan narafala nogud trabol bakegen. Plante taem, mi prea se bambae Jeova i rimemba naesfala waef blong mi wetem kaengud fasin.
Naoia, nating se mi sik mo mi olfala, mi glad tumas blong wok olsem wan fultaem paenia mo wan elda long Brady, Teksas. Tru tumas, laef blong mi i no bin isi, mo maet i gat sam moa traem yet we mi mas fesem. Be, olsem man blong raetem Ol Sam i talem: “God, yu yu stap tijim mi, i stat long taem we mi mi yangfala, mo mi stap tokbaot yet ol bigbigfala wok ya blong yu.”—Ol Sam 71:17.
[Futnot]
a Wan grup blong man we oli joen wanples blong wosipim God.
[Tok blong pija long pej 23]
(1) Naoia mi wan elda mo fultaem paenia, (2) wetem waef blong mi, Patsy bifo we mitufala i mared, (3) long klasrum blong Herr Schneider, (4) mama blong mi, Teresa, we i ded long Ravensbruk