Tok Blong God i Stap Gogo i No Save Finis

“Long saed blong tok blong God, hem bambae i stap gogo i no save finis.”​—AESEA 40:⁠8.

1. (a) ?Long vas ya, wanem mining blong “tok blong God”? (b) ?Olsem wanem ol promes blong man oli defren long tok blong God?

OL MAN oli stap trastem promes blong ol haeman mo woman. Maet ol promes ya oli gud long tingting blong ol man we oli wantem mekem laef blong olgeta i kamgud moa. Be, taem yumi skelem ol promes ya wetem tok blong God, oli olsem wan flaoa we i stap kam drae. (Ol Sam 146:​3, 4) Bitim 2,700 yia bifo, Jeova God i lidim profet Aesea blong raetem se: “Ol man oli olsem grin gras nomo, mo kaengud fasin wetem lav blong olgeta, i olsem flaoa blong bus nomo, . . . Grin gras i kam drae finis, flaoa i kam drae finis; be long saed blong tok blong God, hem bambae i stap gogo i no save finis.” (Aesea 40:​6, 8) ?Wanem ya “tok” we i stap gogo i no save finis? Hemia tok we God i talemaot long saed blong stampa tingting blong hem. Tede yumi gat wan buk we “tok” ya i stap insaed long hem, hemia Baebol.​—1 Pita 1:​24, 25.

2. ?Jeova i mekem tok blong hem long saed blong Isrel mo Juda bifo i kamtru, nating se ol man oli mekem wanem kaen fasin mo wok?

² Ol man we oli laef long Isrel bifo, oli luksave se ol tok ya we Aesea i raetem oli tru tumas. Jeova i sanem ol profet blong hem blong talemaot panis we bambae i kasem olgeta from we oli sin bigwan agensem hem. Fastaem, ol ten laen blong Isrel bambae oli go kalabus, mo biaen, tufala laen blong Juda tu bambae oli go kalabus. (Jeremaea 20:4; Emos 5:​2, 27) Ol man oli ronem mo kilim i ded ol profet blong Jeova, oli bonem wan hanraet we i gat mesej blong God long hem blong givim woning long olgeta, mo oli singaot ol ami blong Ijip blong halpem olgeta blong blokem profet tok ya i no kamtru. Be, olgeta samting ya oli no naf blong blokem tok blong Jeova. (Jeremaea 36:​1, 2, 21-​24; 37:​5-​10; Luk 13:34) Mo tu, promes blong God se bambae hem i mekem smol haf blong ol man Jyu we oli tanem tingting blong olgeta from sin blong olgeta oli fri blong gobak long graon blong olgeta, i kamtru long nambawan fasin.​—Aesea japta 35.

3. (a) ?Wanem ol promes we Aesea i raetem, we yumi intres bigwan long olgeta? (b) ?From wanem yu yu sua se olgeta samting ya bambae oli kamtru?

³ Jeova i yusum Aesea blong talemaot tu, se Mesaea bambae i rul wetem stret fasin antap long olgeta man, bambae ol man oli kam fri long sin mo ded, mo wol ya bambae i kam wan paradaes. (Aesea 9:​6, 7; 11:​1-9; 25:​6-8; 35:​5-7; 65:17-​25) ?Olgeta samting ya bambae oli kamtru? !Yes, yumi save sua long samting ya! “God . . . i no save gyaman.” Hem i pusum sam man blong raetemdaon olgeta profet tok blong hem, blong bambae oli mekem yumi haremgud, mo hem i meksua se tok ya blong hem i stapgud kam kasem tede.​—Taetas 1:2; Rom 15:⁠4.

4. Nating se ol faswan hanraet blong Baebol oli no stap kam kasem tede, ?weswe yumi save talem se Tok blong God i “laef”?

⁴ Jeova i no mekem se olgeta faswan hanraet blong ol man we oli raetem ol profet tok ya bifo, oli stap kam kasem tede. Be, “tok” blong hem, stampa tingting we hem i talemaot, i stap olsem wan samting we i laef. Stampa tingting ya blong hem i stap gohed yet blong kasem fulmak blong hem. Mo taem hem i stap kamtru, hem i gat paoa long laef blong ol man, mo i pusum olgeta blong soemaot wanem i rili stap long hat mo tingting blong olgeta. (Hibrus 4:​12) Mo tu, plante samting we oli hapen long ol yia we oli pas finis, oli pruvum se God nao i mekem se tabu Baebol i stap kam kasem tede, mo i lidim wok blong tanem Baebol i go long ol narafala lanwis.

Taem Sam Man Oli Traem Spolem Baebol

5. (a) ?Wan king blong Siria i mekem wanem blong traem spolem Hibru haf blong Baebol olgeta? (b) ?From wanem hem i no save spolem?

⁵ Plante taem, ol haeman oli bin traem blong spolem ol tabu hanraet ya blong God. Long 168 B.K.T.,a King Antiochus Epiphanes blong Siria, (we pija blong hem i stap long pej 10) i stanemap wan olta insaed long haos prea blong Jeova, blong wosip long gyaman god ya Sus. Mo tu, hem i faenem ol ‘buk blong Loa,’ i bonem olgeta long faea, mo i talemaot se bambae i kilim i ded eni man we i holem ol buk ya. Nomata we hem i bonem plante buk olsemia long Jerusalem mo Judia, hem i no save spolem Baebol fulwan. Long taem ya, plante man Jyu oli stap olbaot long ol narafala kantri, mo long wanwan haos wosip blong olgeta i gat sam kopi blong ol hanraet blong Baebol.​—Skelem wetem Ol Wok 13:14, 15.

6. (a) ?Wanem bigfala wok we ol man oli mekem blong traem spolem Baebol we ol faswan Kristin oli stap yusum? (b) ?Wanem i kamaot from?

⁶ Long 303 K.T.,b hed gavman blong ol man Rom, Diocletian, hem tu i givim oda long ol man blong hem blong spolem olgeta jyos haos blong ol Kristin, mo ‘bonem olgeta Baebol long faea.’ Wok ya blong spolem ol Kristin i gohed blong bitim ten yia. Nating se Diocletian i pusum ol man blong mekem i nogud tumas long ol Kristin, be hem i no naf blong finisim Kristin skul evriwan, mo God i no letem ol man blong hed gavman ya oli spolem fulwan, olgeta kopi blong tabu Tok blong Hem. Be, fasin blong ol man ya blong agensem wok blong seremaot mo talemaot Tok blong God, i soemaot klia wanem i stap long hat blong olgeta. Hem i soemaot se Setan i blaenem gud ae blong olgeta, mo se oli stap mekem wok blong hem nomo.​—Jon 8:​44; 1 Jon 3:​10-​12.

7. (a) ?Wanem bigfala wok we sam man oli mekem long Wes Yurop blong traem stopem wok ya blong karem save blong Baebol i go long olgeta ples? (b) ?Samfala oli mekem wanem bigfala wok blong tanem mo prentem Baebol i go long narafala lanwis?

⁷ Ol man oli yusum sam narafala rod bakegen blong traehad blong stopem save blong Baebol i no go long olgeta ples. Taem i no moa gat plante man we oli toktok lanwis Latin, i no moa ol hiten haeman we oli agensem wok blong tanem Baebol i go long ol defren lanwis. Hem i ol man we oli talem se oli Kristin, olsem Pop Gregory 7 (1073-​1085) mo Pop Innocent 3 (1198-​1216). Roman Katolik Jyos blong Tulus, Franis, i wantem finisim fasin blong ol man we oli go agensem jyos. Taswe, long 1229, Kaonsel blong Katolik Jyos ya i putumap wan loa se ol memba blong jyos oli no gat raet blong holem wan haf blong Baebol long prapa lanwis blong olgeta. Jyos i statem Inkwisisinc blong fosem ol man blong obei long loa ya. Be, afta we Inkwisisin i gohed blong 400 yia, ol man we oli laekem tumas Tok blong God oli bin tanem fulwan Baebol finis. Mo oli stap seremaot ol kopi we oli prentem long samwe 20 lanwis, mo long plante narafala smosmol lanwis tu. Sam haf blong Baebol oli tanem i go long 16 narafala lanwis bakegen.

8. Long ol yia 18 handred, ?wanem i stap hapen long Rasia long saed blong wok blong tanem mo seremaot Baebol?

⁸ I no Roman Katolik Jyos nomo we i traehad blong blokem ol man blong gat wan Baebol. Long stat blong ol yia 18 handred, Pavsky, wan tija long Sen Pitasbeg Akademi blong Diviniti, i tanem finis Gospel blong Matyu we i stap long Grik i go long lanwis blong Rasia. I gat sam narafala buk blong Kristin Grik haf blong Baebol tu we samfala oli tanem i go long lanwis blong Rasia, mo Pavsky i givhan blong jekem mo putum olgeta long stret oda. Ol buk ya oli kasem plante man gogo, long 1826, jyos i pusum hed gavman blong Rasia blong putumap “Ol Tabu Haeman” blong Otodoks Jyos blong Rasia olsem bos long Baebol Sosaeti blong Rasia. Long rod ya, Otodoks Jyos i stopem wok blong Baebol Sosaeti ya. Biaen, Pavsky i tanem Hibru haf blong Baebol i go long lanwis blong Rasia. Long semfala taem ya, Makarios, wan bigman blong Otodoks jyos, hem tu i tanem Hibru haf blong Baebol i go long lanwis blong Rasia. Tufala ya tugeta oli kasem panis from we oli bin mekem olsem, mo jyos i karemaot ol Baebol we tufala ya i bin tanem, mo haedem olgeta long wan ples long jyos we ol man oli no save ridim. Jyos i gat strong tingting blong livim Baebol i stap long olfala lanwis blong Slavonik, we long taem ya, ol man olbaot oli no save ridim mo kasem save long hem. Long 1856, “Ol Tabu Haeman” blong jyos oli no moa naf blong blokem ol man we oli wantem tumas blong kasem save long Baebol. Ale, jyos i stat wokem prapa Baebol blong hem. Be, oli folem ol prapa rul blong olgeta, blong meksua se i no gat wan tok long Baebol ya we i agensem ol tingting blong jyos. Taswe, long saed blong wok blong seremaot Tok blong God long olgeta man, i kam klia se fasin ya we ol lida blong jyos oli soemaot long fored blong ol man, i defren olgeta long tingting we i stap long hat blong olgeta, olsem ol toktok mo wok blong olgeta i pruvum.​—2 Tesalonaeka 2:3, 4.

Lukaotgud Long Tok Ya Blong i No Gat Samting i Spolem Hem

9. ?Olsem wanem sam man we oli tanem Baebol i go long narafala lanwis oli soemaot se oli laekem Tok blong God tumas?

⁹ Long olgeta man we oli tanem Baebol i go long narafala lanwis no we oli mekem ol kopi blong hem, i gat samfala we oli rili laekem tumas Tok blong God. Olgeta ya oli traehad blong mekem se evri man oli save kasem Tok ya. Jyos i kilim i ded William Tyndale (long 1536) from we hem i traehad blong mekem Baebol i kasem ol man long Engglis lanwis. Katolik Inkwisisin i putum Francisco de Enzinas i go long kalabus (afta 1544) from we hem i tanem mo i prentem Kristin Grik haf blong Baebol long lanwis blong Spen. Kolosap nomo ol man oli kilim Robert Morrison i ded, from we hem i tanem Baebol i go long lanwis blong Jaena (stat long 1807 go kasem 1818).

10. ?Wanem sam eksampel we oli soemaot se sam man oli tanem Baebol from wan narafala risen, i no from we oli laekem Tok blong God?

¹⁰ Be, i gat sam man we oli tanem Baebol i go long narafala lanwis no mekem ol kopi blong hem, be i no from we oli laekem Tok blong God. I gat sam narafala tingting we oli pusum ol man ya blong mekem olsem. Tingbaot fo eksampel: (1) Ol man Sameria oli bildim wan haos prea antap long Hil blong Gerisim from we oli wantem winim haos prea we i stap long Jerusalem. Blong sapotem wok ya, oli jenisim sam tok long Eksodas 20⁠:17 taem oli raetem buk blong olgeta, hemia Samaritan Pentatuk. Long vas ya, oli ademap wan haf long Loa se oli mas bildim wan olta blong ston antap long Hil blong Gerisim mo mekem ol sakrifaes long ples ya. (2) Faswan man we i bin tanem buk blong Daniel blong putum i go long Grik Septuagint, i raetem samting we hem nomo i luk se i stret. Hem i raetem sam tok we hem i ting se bambae oli eksplenem Hibru hanraet ya mo mekem i kam moa klia. Hem i karemaot sam tok we hem i ting se ol man we oli ridim bambae oli no laekem. Taem hem i tanem profet tok long Daniel 9⁠:​24-27, long saed blong taem ya we Mesaea bambae i kamtru long wol, hem i jenisim taem we profet tok ya i talem, mo i ademap, karemaot, mo jenisim sam tok. I luk olsem we hem i wantem mekem se profet tok ya i sapotem faet we ol Makabi oli mekem. (3) Afta long yia tri handred K.T., long wan buk we i stap long lanwis Latin, wan man we i sapotem tijing blong Triniti, i yusum ol tok ya se “long heven i gat Papa, Tok, mo tabu speret; mo trifala ya oli wan.” Hem i talem se tok ya i kamaot long 1 Jon 5:⁠7. Biaen, ol man oli putum vas ya i go insaed long wan hanraet blong Baebol long lanwis Latin. (4) Long Franis, Louis 13 (1610-​1643) i givim raet long Jacques Corbin blong tanem Baebol i go long Franis lanwis, blong agensem wok blong ol Protestan. Wetem tingting olsemia, Corbin i ademap sam samting long hanraet blong hem, olsem “tabu sakrifaes blong Lames” long Ol Wok 13:⁠2.

11. (a) ?Olsem wanem Tok blong God i stapgud kasem tede nating se samfala man blong tanem Baebol oli yusum sam gyaman toktok? (b) ?Hamas olfala kopi oli stap blong pruvum tok we i stap long faswan hanraet blong Baebol? (Lukluk bokis.)

¹¹ Jeova i no blokem ol man ya we oli jenisim sam samting long Tok blong hem, be hem i no letem samting ya i jenisim stampa tingting blong hem tu. ?Wanem risal i kamaot from? Nating se skul blong ol man Sameria i ademap sam tok long saed blong Hil blong Gerisim, samting ya i no mekem se God i jusum skul ya blong karem blesing i kam long olgeta man blong wol. Long defren fasin, wok ya blong olgeta i pruvum se, nating we skul blong Sameria i talem se i bilif long ol faef faswan buk blong Baebol, be God i no save trastem hem blong tijim trutok long ol man. (Jon 4:​20-​24) Nating se oli no yusum ol stret tok long Septuagint, samting ya i no blokem Mesaea blong kamtru long stret taem we profet Daniel i bin talem. Mo tu, nating se ol man oli yusum Septuagint long faswan handred yia, ol man Jyu oli gohed blong folem fasin blong ridim stretfala hanraet blong Baebol long Hibru lanwis long ol haos prea blong olgeta. From samting ya, ‘oli rere’ taem profet tok ya i kamtru. (Luk 3:​15) Long saed blong ol tok we oli ademap long 1 Jon 5:​7 blong pruvum Triniti mo long Ol Wok 13:​2 blong sapotem tijing blong Lames, samting ya i no jenisim trutok. Mo biaen, ol gyaman tok ya oli kam long klia ples. I gat plante olfala kopi blong Baebol i stap long lanwis we ol man oli bin raetem fastaem, taswe ol man oli save jekemap eni Baebol tede blong luk sipos i stret no nogat.

12. (a) ?Wanem sam bigfala samting we samfala man blong tanem Baebol oli jenisim? (b) ?Olgeta ya oli go kasem wanem mak long wok ya blong jenisim sam samting long Baebol?

¹² Sam narafala man we oli traehad blong jenisim Baebol, oli mekem moa i bitim we oli jenisim sam tok nomo. Olgeta ya oli jenisim sam samting we i haedem stret se hu ya trufala God. Ol jenis ya we oli plante tumas mo oli bigwan bitim mak, i givim klia pruf se wan paoa we i hae moa long wan man no long wan grup blong man i stap pusum olgeta. Yes, Setan we i bigfala man blong agensem Jeova, hem nao i biaenem ol wok ya. Ol man blong tanem Baebol i go long narafala lanwis, no blong mekem kopi blong hem, oli letem paoa ya i pusum olgeta blong karemaot prapa nem blong God, Jeova, we i stap plante taosen taem long tabu Tok blong hem. Samfala oli glad nomo blong mekem olsem, mo samfala oli mekem olsem from we oli fraet. Sam long ol faswan man blong tanem Hibru Baebol i go long lanwis Grik, Latin, Jemani, Engglis, Itali, mo Netelan, mo sam narafala lanwis bakegen, oli karemaot nem blong God fulwan no oli letem i stap long samfala ples nomo. Mo tu, oli karemaot nem ya long ol kopi blong Kristin Grik haf blong Baebol.

13. ?From wanem bigfala traehad blong plante man blong karemaot nem blong God long Baebol i no win?

¹³ Be, haefala nem ya i no lus olgeta long tingting blong ol man. Samfala we oli tanem Hibru haf blong Baebol i go long lanwis blong Spen, Potugal, Jemani, Engglis, Franis, mo plante narafala bakegen, oli putum prapa nem blong God long olgeta. Mo tu, long ol yia 15 handred, ol man oli stat blong putum nem blong God i gobak long sam Hibru hanraet we oli mekem blong tanem Kristin Grik haf blong Baebol i go long lanwis Hibru. Long ol yia 17 handred, oli putum nem ya i gobak long sam Baebol long lanwis Jemani, mo long ol yia 18 handred, oli mekem olsem long sam Baebol long lanwis blong Kroasia mo Engglis. Nating se samfala man oli traem haedem nem blong Jeova, be Hem i talem se taem bambae ‘dei blong Hem’ i kamtru, ale, ‘ol nesen bambae oli save se mi mi Jeova.’ Stampa tingting ya blong God, we hem i talemaot, bambae i kamtru.​—2 Pita 3:​10; Esikel 38:23; Aesea 11:⁠9; 55:11.

Mesej i Go Long Ful Wol

14. (a) Long yia 19 handred, ?ol man oli prentem Baebol finis long hamas lanwis long wes Yurop, mo wanem risal blong samting ya? (b) Long en blong 1914, ?Baebol i stap long hamas lanwis blong Afrika?

¹⁴ Long yia 19 handred, ol man oli prentem Baebol long 94 lanwis blong Yurop finis. Samting ya i wekemap tingting blong ol Baebol studen long haf ya blong wol se, bambae sam bigfala samting oli mas hapen long en blong Taem blong ol Hiten man long 1914. !Tru tumas, sam bigfala samting oli hapen! (Luk 21:24) Bifo long en blong impoten yia ya 1914, ol man oli prentem fulwan Baebol, no samfala buk blong hem nomo, i go long 157 lanwis blong Afrika. Antap long hemia, i gat ol narafala Baebol tu, long lanwis Engglis, Franis, mo Potugal, we plante man oli stap yusum finis. Samting ya i mekem rod blong tijim trutok blong Baebol we i mekem man i fri long saed blong speret, i go long ol man we oli gat tingting daon, long plante laen mo velej blong Afrika.

15. Taem ol las dei oli stat, ?Baebol i kasem ol man long Amerika long hamas lanwis finis?

¹⁵ Taem ol las dei blong wol ya oli stat, Baebol i go finis long plante ples long Amerika. Ol man we oli aot long Yurop i kam, oli karem Baebol i kam long ol wanwan lanwis blong olgeta. Long taem ya, ol Intenasnal Baebol Studen, hemia nem blong ol Wetnes blong Jeova bifo, oli statem finis wan bigfala wok blong tijim ol man long Baebol. Oli givim plante pablik tok mo seremaot plante buk we oli tokbaot Baebol. Mo tu, sam narafala Baebol grup oli stap prentem Baebol finis long 57 narafala lanwis, blong givhan long ol man long ol defdefren kantri blong Wes.

16, 17. (a) Taem wok blong prij long olgeta ples blong wol i stat, ?Baebol i go kasem wanem ples finis? (b) ?Wanem samting i pruvum se Baebol i wan buk we i stapgud nating se ol man oli traem spolem hem, mo se hem i gat bigfala paoa long laef blong plante man?

¹⁶ Taem wok i stat blong talemaot gud nyus long olgeta ples blong wol bifo we ‘en i kam,’ ol kantri long Esia mo ol aelan blong Pasifik oli gat Baebol finis. (Matyu 24:14) Ol man oli prentem Baebol long 232 lanwis blong ol kantri ya. Oli prentem fulwan Baebol, long sam blong ol lanwis ya. Be long bighaf blong olgeta, oli prentem Kristin Grik haf blong Baebol nomo. Long sam long olgeta, oli jes prentem wan buk nomo blong Tabu Baebol.

¹⁷ I klia se, Baebol i no kam kasem ol yia ya jes from we samfala oli putum i stapgud long wan haos, blong ol man oli kam lukluk hem nomo. Long olgeta buk we oli stap long taem ya, Baebol nao i buk we ol man oli tanem i go long plante moa lanwis mo seremaot long plante moa man. Antap long ol samting ya we oli pruvum se God i blesem wok ya, olgeta tok blong hem tu oli stap kamtru. Mo tu, ol tijing blong hem we oli kamaot long tabu speret, oli stat blong gat paoa long laef blong plante man long plante kantri. (1 Pita 1:​24, 25) Be i gat sam moa samting yet we oli mas kamaot​—yes, plante moa samting.

[Ol futnot]

?Yu Yu Rimemba?

◻ ?Wanem ya “tok blong God” we i stap gogo i no save finis?

◻ ?Ol man oli bin mekem wanem blong traem spolem Baebol, mo wanem risal blong ol traehad ya?

◻ ?From wanem ol trutok blong Baebol oli no bin lus kam kasem naoia?

◻ ?Weswe yumi save talem se tok blong God long saed blong stampa tingting blong hem, i olsem we i laef?

[Bokis blong pija long pej 12]

?Yumi Rili Save Wanem We Faswan Baebol i Bin Talem?

I gat raonabaot 6,000 hanraet long Hibru lanwis we oli sapotem Hibru haf blong Baebol. Ol man oli raetem sam long olgeta ya bifo Kristin taem. Bitim 19 hanraet blong fulwan Hibru haf blong Baebol, we oli stapgud kam kasem tede, ol man oli raetem olgeta bifo we oli wokem mesin blong prentem buk. Mo tu, i gat 28 hanraet i stap we samfala bifo Kristin taem oli bin mekem long ol narafala lanwis.

Long saed blong Kristin Grik haf blong Baebol, i gat raonabaot 5,000 hanraet long lanwis Grik we ol man oli holem i stap. Wan long olgeta ya oli bin raetem bifo long 125 K.T., hemia i minim se oli raetem sam yia nomo afta we faswan prapa hanraet i finis. Oli talem se sam long ol hanraet ya oli olfala moa. Long saed blong 22 long ol 27 buk we tabu speret i pusum man blong raetem long haf ya blong Baebol, i gat samwe long 10 kasem 19 fulwan hanraet oli stap long wan spesel kaen raeting blong ol yia bifo. Wan buk nomo we i no gat fulap hanraet blong hem long spesel kaen raeting ya, hemia Revelesen​—hem i gat tri hanraet blong hem nomo. Wan hanraet blong fulwan Kristin Grik haf blong Baebol, oli raetem long ol yia tri handred K.T.

I no gat wan narafala buk blong bifo we i gat plante olfala hanraet olsemia blong sapotem hem.