Blong Kasem Laef, Talemaot Tok Blong God Long Ol Man

‘Olgeta we oli singaot long nem blong Jeova, bambae hem i sevem olgeta.’​—ROM 10:13.

1. Long ol yia we oli pas, ?wanem ol woning we ol man oli kasem?

BAEBOL i tokbaot plante ‘dei blong Jeova’ we oli pas finis. Bigfala Wora we i ron long taem blong Noa, taem Sodom mo Gomora i lus, mo taem ol ami oli spolem Jerusalem long yia 607 B.K.T. mo 70 K.T., hemia ol bigfala dei blong Jeova we oli mekem ol man oli fraet tumas. Long ol dei ya, Jeova i panisim ol man we oli rebel agensem hem. (Malakae 4:5; Luk 21:22) Plante man oli ded from rabis fasin blong olgeta. Be samfala oli laef tru long ol bigfala dei ya. Jeova i bin mekem se woning i goaot long olgeta man evriwan. Long rod ya, hem i talem long ol rabis man se, i no longtaem bambae wan bigbigfala trabol i kasem olgeta. Long semtaem, woning ya i givim jans long ol stret man blong faenem rod blong kasem laef.

2, 3. (a) ?Long dei blong Pentekos, wanem woning i goaot we i olsem wan profet tok? (b) ?Afta long Pentekos 33 K.T., ol man oli mas mekem wanem blong singaot long nem blong Jeova?

² Wan gudfala eksampel blong samting ya, hemia taem we Jerusalem i lus long yia 70 K.T. Profet Joel i talemaot trabol ya 900 yia bifo we i kamtru, i se: “Bambae mi mi givim ol saen long skae mo long wol ya, blad mo faea mo bigfala smok we i go antap. San bambae i kam tudak, mo mun bambae i kam olsem blad, bifo we bigfala dei blong Jeova i kam, we i mekem ol man oli fraet.” ?Olsem wanem man i save laef tru long taem ya we i mekem ol man oli fraet tumas? Tabu speret i pusum Joel blong raetem se: “Mo tru, olgeta we oli singaot long nem blong Jeova bambae oli stap sef. From we long hil ya Saeon mo long Jerusalem, bambae i gat ol man we oli stap sef, olsem Jeova i talem finis, mo long medel blong olgeta we oli stap laef, we Jeova i stap singaot olgeta.”​—Joel 2:​30-​32.

³ Long dei blong Pentekos long yia 33 K.T., aposol Pita i toktok long wan bigfala hif blong man Jyu mo proselaet long Jerusalem, mo i talemaot profet tok blong Joel long olgeta. Hem i soemaot se bambae profet tok ya i kamtru long taem blong olgeta, i se: ‘Bambae mi mi mekem ol samting blong sapraes long skae. Mo bambae mi mekem ol saen blong paoa blong mi long wol ya tu. Bambae i gat blad mo faea mo bigfala smok. Fastaem, san bambae i kam tudak, mo mun bambae i kam red olsem blad. Nao biaen, dei ya blong mi, we mi mi Jeova, hem bambae i save kam. Hemia wan bigfala dei ya, we i gud tumas. Ale, long taem ya nao, sipos man i singaot long nem blong mi, Jeova, mi bambae mi sevem hem.’ (Ol Wok 2:16-21) Ol man we oli stap lesin long Pita oli stap aninit long Loa blong Moses, taswe oli save nem blong Jeova. Be Pita i eksplenem se stat long taem ya, man we i singaot long nem blong Jeova i mas mekem sam samting moa. Impoten samting we hem i mas mekem, hemia se i mas tekem baptaes long nem blong Jisas we i ded, i laef bakegen, mo i kasem laef long heven we i no save kam nogud samtaem.​—Ol Wok 2:​37, 38.

4. ?Ol Kristin oli talemaot wanem mesej long ol ples olbaot?

⁴ Afta long Pentekos, ol Kristin oli stap talemaot nyus ya olbaot se Jisas i laef bakegen long ded. (1 Korin 1:23) Oli talemaot se ol man oli save kam ol speret pikinini blong Jeova God, mo oli save kam insaed long wan nyufala “Isrel blong God,” wan nesen long saed blong speret we bambae ‘i talemaot ol gudgudfala wok blong Jeova.’ (Galesia 6:​16; 1 Pita 2:9) Olgeta we oli stap tru long God gogo oli ded, bambae oli kasem laef long heven we i no save kam nogud samtaem, mo bambae oli rul wetem Jisas long Kingdom blong hem long heven. (Matyu 24:13; Rom 8:​15, 16; 1 Korin 15:50-​54) Mo tu, ol Kristin ya oli mas talemaot se wan bigfala dei blong Jeova we i mekem ol man oli fraet, bambae i kamtru long fyuja. Oli mas givim woning long ol man Jyu se wan bigfala trabol bambae i kasem olgeta, we i bitim olgeta narafala trabol we Jerusalem mo ol man ya we oli talem se oli man blong God, oli bin kasem. Nating se i olsem, bambae samfala oli laef tru long trabol ya. ?Hu ya olgeta ya? Hemia olgeta we oli singaot long nem blong Jeova.

‘Ol Las Dei’

5. ?Wanem ol profet tok we oli kamtru finis long taem blong yumi?

⁵ Long plante fasin, ol samting we oli hapen long taem bifo, oli pija blong ol samting we yumi luk tede. Stat long 1914, yumi laef long wan spesel taem we Baebol i tokbaot olsem “taem blong en,” ‘fasin blong wol i kasem en blong hem,’ mo ‘ol las dei.’ (Daniel 12:1, 4; Matyu 24:​3-8; 2 Timote 3:1-5, 13) Long laswan handred yia, i gat ol rabis faet, raf fasin we i bitim mak, fasin blong ol man i kam nogud we i nogud, mo ol man oli stap spolem wol ya. Ol samting ya oli soem klia se profet tok blong Baebol i stap kamtru. Oli olsem wan saen we Jisas i talemaot, wan profet tok blong soem se kolosap nao, bigfala dei blong Jeova we i mekem ol man oli fraet, bambae i kamtru. Dei ya bambae i kasem fulmak blong hem long Amagedon, laswan haf blong wan “bigfala trabol tumas, we neva man i luk olsem bifo, i stat long taem we God i mekem wol, i kam kasem tede. Yes, mo bambae i no moa gat sam bigfala trabol olsem bakegen samtaem.”​—Matyu 24:21; Revelesen 16:16.

6. (a) ?Jeova i stap mekem wanem blong sevem ol man we oli gat tingting daon? (b) ?Weples yumi save faenem advaes blong Pol olsem wanem blong kasem laef?

⁶ Dei blong Jeova i kolosap nao, taswe Hem i stap mekem sam samting blong sevem ol man we oli gat tingting daon. Long ‘taem blong en ya,’ hem i bin hivimap ol laswan blong Isrel blong God long saed blong speret. Mo afta long 1930, hem i lidim ol man blong hem long wol blong oli hivimap “wan bigfala hif blong man, we olgeta i plante tumas, i no gat man i save kaontem olgeta. Ol man ya oli kamaot long olgeta kala mo long olgeta laen, mo long olgeta kantri, mo long olgeta lanwis.” Olsem wan grup, olgeta ya bambae oli pastru long “bigfala trabol.” (Revelesen 7:​9, 14) ?Be olsem wanem ol man wanwan oli save meksua se oli pastru long trabol ya? Aposol Pol i talem ansa blong kwestin ya. Long Rom japta 10, hem i givim ol gudfala advaes we i stret long taem blong hem mo long taem blong yumi tu.

Prea Blong God i Sevem Man

7. (a) ?Rom 10:​1, 2 i tokbaot wanem hop? (b) ?Wanem i mekem se “gud nyus” blong Jeova i kasem plante moa man long taem blong yumi?

⁷ Taem Pol i raetem leta blong hem i go long ol man Rom, Jeova i sakemaot nesen blong Isrel finis. Nating se i olsem, aposol ya i talem wetem strong tingting se: “Long tingting blong mi, mi mi wantem tumas we bambae God i sevem ol man Isrel. Oltaem mi stap prea long hem from samting ya.” Hem i hop se plante man Jyu wanwan oli kasem stret save long saed blong ol samting we God i wantem, nao bambae oli kasem laef. (Rom 10:1, 2) Jeova i wantem se olgeta man long wol we oli gat bilif oli kasem laef, olsem Jon 3:16 i soem, i se: “God i laekem tumas ol man long wol, nao hem i givim mi, mi stret Pikinini blong hem, mi wan nomo we hem i gat, blong olgeta man we oli bilif long mi bambae oli no save lus, oli gat laef we i no save finis.” Ransom sakrifaes blong Jisas i openem rod blong olgeta man oli save kasem nambawan presen ya blong laef. Olsem long taem blong Noa mo ol narafala dei blong jajmen long taem bifo, Jeova i stap mekem “gud nyus” i goaot long olgeta man, blong soemaot rod we oli mas folem blong kasem laef.​—Mak 13:10, 19, 20.

8. Folem eksampel blong Pol, ?ol trufala Kristin tede oli mekem i gud long hu, mo olsem wanem oli mekem samting ya?

⁸ Taem Pol i tekem evri jans blong prij long ol man Jyu wetem ol Hiten man tu, hem i soem se hem i wantem mekem i gud long olgeta evriwan. Hem i ‘wantem pulum ol man Jyu mo ol man Gris oli bilif long Jisas.’ Hem i talem long ol elda blong Efesas se: “Yufala i save we taem mi stap talemaot gud nyus, mo taem mi stap tijim yufala long fes blong ol man, mo long ol haos blong yufala, mi mi no haedem sam samting we i save givhan long yufala. Mi talemaot evri samting long yufala. Mo long fes blong ol man Isrel mo ol hiten man tu, mi mi stap talemaot ol trutok long olgeta. Mi talem stret long olgeta, se oli mas tanem tingting blong olgeta from ol sin blong olgeta blong kam long God, mo oli mas bilif long Jisas, Masta blong yumi.” (Ol Wok 18:4; 20:20, 21) Long sem fasin, ol Wetnes blong Jeova tede oli no prij nomo long ol man we oli stap talem se oli Kristin, be oli go long ol narafala man tu, ‘gogo oli finisim olgeta ples long wol.’​—Ol Wok 1:8; 18:5.

Talemaot “Tok Blong Bilif”

9. (a) ?Rom 10:​8, 9 i pulum yumi blong kasem wanem kaen bilif? (b) ?Yumi mas talemaot bilif blong yumi long wanem taem mo long wanem fasin?

⁹ Blong kasem laef, yumi nidim bilif we i stap strong oltaem. Pol i talem tok blong Dutronome 30:14, i se: “ ‘Tok blong God i stap kolosap long yufala finis. I stap long maot blong yufala, mo long tingting blong yufala.’ Tok ya i tok blong bilif ya we mifala i stap talemaot.” (Rom 10:8) Taem yumi talemaot “tok blong bilif ya,” hem i stap go dip moa long hat blong yumi we yumi no save fogetem. Semfala samting ya i hapen long Pol tu, mo ol tok we hem i talem biaen oli save mekem tingting blong yumi i strong blong folem fasin blong hem mo talemaot bilif ya long olgeta man. Hem i se: ‘Sipos long maot blong yufala, yufala i talemaot we Jisas i Masta blong yufala, mo sipos long tingting blong yufala, yufala i bilif we God i bin mekem hem i laef bakegen long ded, God bambae i sevem yufala.’ (Rom 10:9) Taem yumi tekem baptaes, i olsem we yumi talemaot tok ya long fored blong ol narafala man. Be, yumi mas gohed blong talemaot, mo blong wetnes wetem strong tingting long olgeta man long saed blong ol gudfala trutok. Ol trutok ya oli long saed blong nambawan nem blong Hae Masta mo King, Jeova; Masta Jisas Kraes, we hem i Mesaea King mo Man blong Pemaot yumi; mo ol gudgudfala promes blong Kingdom.

10. Folem Rom 10:10, 11, ?yumi mas mekem wanem wetem “tok blong bilif ya”?

¹⁰ Olgeta we oli no wantem harem mo folem “tok blong bilif ya,” oli no save kasem laef. Aposol i soem samting ya, i se: “Taem yumi bilif long hem long tingting blong yumi, God i stap mekem yumi kam stret man long fes blong hem. Mo taem yumi talemaot tok ya long maot blong yumi, God i stap sevem yumi. Tok blong Baebol i talem se: ‘Olgeta ya we oli bilif long God, bambae oli no save sem.’ ” (Rom 10:10, 11) Yumi mas kasem stret save long “tok blong bilif ya” mo mekem i stap strong oltaem long hat blong yumi. Samting ya bambae i mekem se yumi wantem tumas blong talemaot tok ya long ol narafala man. Jisas i mekem yumi tingbaot se: “Ol man blong naoia oli stap mekem sin, mo oli stap mekem i krangke long God. Mo sam man blong mi oli sem blong talemaot nem blong mi no tok blong mi long fes blong olgeta. Be taem we bambae mi mi Pikinini blong Man, mi kam wetem ol tabu enjel, long bigfala paoa blong Papa blong mi, bambae mi tu mi sem blong talemaot nem blong ol man ya blong mi.”​—Mak 8:​38.

11. ?Wok blong talemaot gud nyus i mas kasem wanem mak, mo from wanem?

¹¹ Long taem ya blong en we wok blong talemaot Kingdom i kasem olgeta ples blong wol, profet tok blong Daniel i stap kamtru, se, “olgeta we oli gat fasin luksave” oli stap saenaot “olsem san i saenaot long skae.” Yes, oli “pulum fulap man oli kam long stret fasin,” mo stret save i rili kam plante, from we oltaem Jeova i stap mekem ol profet tok long saed blong taem blong en ya oli kam klia moa. (Daniel 12:3, 4) Hemia nao mesej we ol man we oli laekem trutok mo stret fasin oli mas kasem blong sevem laef blong olgeta.

12. ?Olsem wanem Rom 10:12 i joen wetem wok blong enjel ya we Revelesen 14⁠:6 i tokbaot?

¹² Aposol Pol i gohed se: “Tok ya i kavremap olgeta man, i nating we sam oli man Isrel, mo sam oli hiten man, from we God ya, hem i Hae God, i Masta blong olgeta man evriwan, mo hem i stap mekem i gud tumas long olgeta we oli stap singaot long hem.” (Rom 10:12) Tede “gud nyus” i mas kasem moa man i bitim bifo​—i mas go long olgeta man long ol laswan ples blong wol. Enjel we Revelesen 14:6 i tokbaot, i gohed blong flae long medel blong heven, i stap putum long han blong yumi “gud nyus ya we i blong oltaem nomo, i no save finis,” blong yumi talemaot “long olgeta man long wol, long olgeta blong evri kala mo laen mo lanwis mo kantri.” ?Olgeta we oli lesin long nyus ya bambae oli kasem wanem blesing from?

Singaot Long Nem Blong Jeova

13. (a) ?Wanem stampa vas blong yia 1998 we ol Wetnes oli jusum? (b) ?From wanem vas ya i stret long taem blong yumi?

¹³ Pol i talem bakegen tok blong Joel 2:​32, i se: ‘Olgeta we oli singaot long nem blong Jeova, bambae hem i sevem olgeta.’ (Rom 10:13) !I stret nomo we tok ya i stampa vas blong yia 1998 we ol Wetnes blong Jeova oli jusum! !I impoten moa naoia i bitim olgeta taem bifo, we yumi gohed wetem tras long Jeova blong mekem ol man oli save nem blong hem mo ol nambawan stampa tingting blong hem we nem ya i soemaot! Long ol las dei ya blong rabis fasin blong wol ya, tok i goaot olsem i bin goaot long faswan handred yia, blong singaot ol man se: “Yufala i mas lego long ol rabis man we oli stap olbaot long yufala, yufala i mas sevem yufala.” (Ol Wok 2:​40) Tok ya i olsem krae blong wan pupu we i goaot long ol man we oli fraetgud long God long olgeta ples blong wol, blong pulum olgeta blong singaot long Jeova blong i sevem olgeta, mo blong i sevem ol narafala tu we oli lesin long gud nyus ya we oli stap talemaot.​—1 Timote 4:⁠16.

14. ?Yumi mas singaot long wanem bigfala Ston blong i sevem yumi?

¹⁴ ?Wanem bambae i hapen taem bigfala dei blong Jeova i faerap long wol ya? Bighaf blong ol man bambae oli no lukluk i go long Jeova blong i sevem olgeta. No gat. Bambae “oli talem long ol bigfala hil mo ol ston, se ‘Plis yufala i foldaon antap long mifala, yufala i haedem mifala. Nao bambae mifala i no pas long fes blong God ya we i stap sidaon long bigfala jea blong hem, mo kros blong Smol Sipsip ya bambae i no kasem mifala.’ ” (Revelesen 6:15, 16) Bambae oli putum hop blong olgeta long ol grup mo plan blong wol ya we oli ting se oli strong olsem ol bigfala hil. !Be i moa gud sipos oli trastem Ston ya we i bigwan olgeta, Jeova God! (Dutronome 32:3, 4) King Deved i tokbaot Ston ya, i se: “Hae God i stap lukaotgud long mi oltaem, hem i wan gudfala ples blong haed blong mi. God blong mi, hem i stap blokemgud mi, hem i wan strong sefples blong mi.” Jeova “i stap sevem yumi.” (Ol Sam 18:2; 95:1) Nem blong hem i olsem “wan strong haos.” ‘Strong haos ya’ nomo i naf blong blokem yumi taem bigfala trabol ya i kamtru long fyuja. (Proveb 18:10) Taswe, i impoten tumas we ol sikis bilyan man we oli laef tede, oli kasem save olsem wanem blong singaot long nem blong Jeova wetem fulhat blong olgeta mo long trufala fasin.

15. ?Rom 10:14 i soem wanem long saed blong bilif?

¹⁵ Aposol Pol i gohed blong askem wan gudfala kwestin, i se: “?Mo sipos oli no bilif long hem, bambae oli save singaot long God olsem wanem?” (Rom 10:14) Maet i gat fulap man yet we yumi save halpem olgeta blong kasem save long “tok blong bilif ya,” nao oli save singaot long nem blong Jeova blong hem i sevem olgeta. Bilif i impoten tumas. Pol i talem long wan narafala leta blong hem, i se: “Be sipos man i no bilif long God, hem i no save mekem God i harem gud. From we sipos wan man i wantem kam long God, hem i mas bilif we God i stap mo we i stap mekem i gud long olgeta we oli stap traem faenem hem.” (Hibrus 11:6) Be, ?olsem wanem plante milyan man yet oli save bilif long God? Long leta we Pol i raetem long ol man Rom, hem i askem se: “?Mo sipos ol man oli no harem nyus ya, bambae oli save bilif long hem olsem wanem?” (Rom 10:14) ?Jeova i mekem rod blong olgeta oli save harem nyus ya? !Yes, hem i mekem olsem! Lesin long ol tok we Pol i gohed blong talem, i se: “?Mo sipos man i no go talemaot nyus blong God, bambae ol man oli save harem nyus ya olsem wanem?”

16. Long plan we God i putumap, ?from wanem i nidim ol man blong prij?

¹⁶ Long ol tok blong Pol, yumi luksave klia nomo se i nidim ol man blong prij. Jisas i soem se bambae i olsem gogo “fasin blong wol ya i kasem en blong hem.” (Matyu 24:14; 28:18-​20, NW) Wok blong prij i wan impoten haf blong plan we God i putumap blong givhan long ol man blong singaot long nem blong hem mo kasem laef. Bighaf blong ol man long Krisendoma oli no mekem wan samting blong ona long nambawan nem blong God. Tingting blong plante man i fasfas long saed blong Jeova, from we oli ting se hem i sem mak long tu narafala man insaed long tijing blong Triniti, be oli no save eksplenem tijing ya tu. Mo, plante oli olsem ol man we Ol Sam 14:1 mo 53:1 oli tokbaot se: “Olgeta we oli krangke oli stap talem se: ‘I no gat God nating.’ ” Oli nidim blong save se Jeova nao hem i God ya we i laef i stap, mo oli mas kasem save fulwan long mining blong nem blong hem, sipos oli wantem laef tru long bigfala trabol we i stap kam.

‘Naesfala Leg’ Blong Ol Man We Oli Prij

17. (a) ?From wanem i stret we Pol i tokbaot profet tok ya long saed blong fasin blong mekem ol samting i kamgud bakegen? (b) ?Yumi mas mekem wanem blong gat ol leg ‘we oli naes’?

¹⁷ Aposol Pol i askem wan narafala kwestin we i impoten tu, i se: ‘?Be sipos God i no sanem ol man oli go blong talemaot nyus blong hem, bambae ol man oli save go olsem wanem? . . . Taswe Baebol i talem se: “Leg blong olgeta we oli talemaot gud nyus blong ol gudfala samting, i naes tumas.” ’ (Rom 10:15) Long vas ya, Pol i talem tok blong Aesea 52:​7, hemia wan profet tok long saed blong fasin blong mekem ol samting i kamgud bakegen, we i stret long taem blong yumi afta long 1919. Tede bakegen, Jeova i sanemaot “man blong karem gud nyus, man blong talemaot pis, man blong karem gud nyus long saed blong samting we i gud moa, man blong talemaot rod blong kasem laef.” Ol “wajman” blong God we tabu speret i makemaot olgeta, mo ol fren blong olgeta, oli obei long tok blong God mo gohed blong singaot long ol man wetem glad. (Aesea 52:​7, 8) !Maet leg blong ol man ya we oli stap talemaot rod blong kasem laef, i soa mo i doti from ol smok blong rod, taem oli wokbaot i go long ol haos wanwan, be fes blong olgeta i glad tumas! Oli save se Jeova i givim wok long olgeta blong talemaot gud nyus blong pis, leftemap tingting blong ol man we oli stap krae, mo givhan long olgeta blong singaot long nem blong Jeova, blong hem i sevem olgeta.

18. ?Rom 10:16-​18 i talem wanem long saed blong risal blong wok ya blong talemaot gud nyus?

¹⁸ Nating sipos ol man oli “bilif long gud nyus ya” no oli jusum blong no obei long hem, ol tok blong Pol oli stret nomo. Hem i se: “?I tru se ol man Isrel oli no harem gud nyus ya, no oli harem? Si, oli harem. Hemia i olsem we Baebol i talem, i se: ‘Tok blong olgeta i goaot finis, i go long olgeta ples long wol. Tok ya we oli talemaot, i kasem ol las ples blong wol finis.’ ” (Rom 10:16-​18) Ol naesfala samting we God i wokem raonabaot long yumi, oli ‘stap talemaot bigfala paoa blong hem.’ Long sem fasin, ol Wetnes blong Jeova long wol oli talemaot “yia we Hem i makem blong soemaot gladhat blong hem long ol man, mo dei ya we God blong yumi i makem blong givimbak. . Blong leftemap tingting blong olgeta we oli stap krae.”​—Ol Sam 19:​1-4; Aesea 61:2.

19. ?Bambae wanem i hapen long olgeta tede we oli ‘singaot long nem blong Jeova’?

¹⁹ Naoia, bigfala dei blong Jeova we i mekem ol man oli fraet i stap kam kolosap tumas. “!Sore tumas long dei ya, from we dei blong Jeova i kolosap, mo bambae i kam olsem wan bigfala trabol we God ya we i gat Olgeta Paoa bambae i mekem blong spolem ol samting!” (Joel 1:15; 2:31) Yumi prea se plante moa man bambae oli lesin long gud nyus kwiktaem, mo oli joen wetem ogenaesesen blong Jeova. (Aesea 60:8; Habakuk 2:3) Tingbaot se, ol narafala dei blong Jeova long taem bifo oli bin spolemgud ol rabis man​—hemia long taem blong Noa, Lot, mo long taem blong tufala nesen blong Isrel mo Juda we oli lego trufala wosip. Naoia, yumi stap kolosap tumas long taem blong wan bigbigfala trabol we bambae i bitim olgeta trabol we oli bin kamaot long wol ya bifo. Trabol ya bambae i olsem hariken blong Jeova blong spolem olgeta rabis fasin blong wol ya, mo blong mekem rod blong wan paradaes blong pis i kamtru, we i no save finis. ?Bambae yu yu ‘singaot long nem blong Jeova’ wetem bilif? Sipos yes, !yu save haremgud tumas! God hem wan i promes se bambae i sevem yu.​—Rom 10:13.

[Futnot]

?Bambae Yu Yu Ansa Olsem Wanem?

◻ ?Wanem ol nyufala samting we ol man blong Kraes oli talemaot afta long Pentekos 33 K.T.?

◻ ?Ol Kristin oli mas mekem wanem blong lesingud long “tok blong bilif”?

◻ ?‘Singaot long nem blong Jeova’ i minim wanem?

◻ ?From wanem yumi save talem se leg blong ol man blong karem mesej blong Kingdom i ‘naes tumas’?

[Tok Blong Pija Long Pej 18]

Ol man blong God oli stap talemaot ol gudgudfala wok blong hem long Porto Riko, Senegal, Peru, Papua Nyu Gini​—yes, long olgeta ples blong wol