Laef Stori
Jeova i Givim “Paoa Ya We i Bigwan Tumas”
HELEN MARKS I TALEM STORI YA
Long wan hot dei long 1986, mi stap mi wan nomo long wan epot blong Yurop we i kwaet moa i bitim ol narafala epot, mo mi wet blong pas long kastom. Hemia long Tiranë, bigfala taon blong Albania, we oli talem se i “faswan kantri long wol we i no bilif nating long God.”
MI NO sua wanem mbae i hapen mo mi fraet taem mi luk wan ofisa we i gat masket i stat blong lukluk insaed long bokis blong mi. Sipos mi mekem no talem wan rong samting naoia, bambae oli sakemaot mi long kantri ya mo bambae oli putum olgeta we oli stap wet long mi afsaed, i go long kalabus no long wan kamp blong mekem ol strongfala wok. Be, mi naf blong mekem ofisa ya i fren gud wetem mi taem mi givim sam junggam mo bisket long hem. ?Wanem i mekem we mi, wan woman we i gat bitim 60 yia finis, i kam long ples ya? ?From wanem mi lego wan isi laef mo mi rere blong fesem denja taem mi traem givhan long wok blong Kingdom long wan long ol laswan kantri ya we oli holem strong yet ol tijing blong Karl Marx mo Lenin?
Wan Gel We i Sik Mo We i Gat Fulap Kwestin
Mi mi bon long 1920 long Ierápetra, Krit, mo tu yia afta, papa blong mi i ded from i kasem sik ya numonia. Mama i pua mo i no save rid mo raet. Mi mi laswan blong fo pikinini, mo from we mi kasem wan sik we i mekem skin i yala, bodi blong mi i no strong. Ol man we oli stap klosap long mifala oli talem se mama blong mi i mas spenem taem mo smol mane blong hem long trifala fasbon pikinini blong hem we oli no sik mo letem mi mi ded nomo. Mi mi glad se Mama i no folem advaes ya.
Mama i stap go oltaem long beregraon, from hem i gat tingting se long rod ya bambae hem i meksua we spirit blong Papa i stap spel long heven. Plante taem hem i askem wan pris blong Otodoks jos blong mekem sevis blong hem. Be ol sevis ya oli sas tumas. Mi tingbaot yet long wan Krismas dei, ples i kolkol bitim mak taem mitufala i kambak long beregraon mo mi stap wokbaot we leg blong mi i hevi we i hevi. Mifala i jes givim laswan mane blong mifala long pris. Mama i kukum sam kabis blong mifala ol pikinini, afta hem i go long wan narafala rum, we bel blong hem i emti mo wota blong ae blong hem i ron from tingting blong hem i foldaon. Samtaem biaen, mi mekem tingting blong mi i strong nao mi go luk pris ya mo askem long hem from wanem Papa i ded mo from wanem mama blong mi we i pua i mas pem pris. Pris ya i ansa wetem wan smol voes se: “God i tekem hem. Laef i olsem nao. Bambae sore blong yu i finis yet.”
I hadwok long mi blong joenem ansa blong hem wetem prea blong Masta we mi bin lanem long skul. Mi tingbaot yet ol faswan tok blong prea ya we i naes mo i gat mining se: “Papa blong mifala. Yu yu stap long heven. Nem blong yu i tabu. Mifala i wantem we olgeta man oli ona long yu, mo we yu yu kam King blong olgeta man, mo we olgeta man long wol oli mekem ol samting we yu yu wantem, olsem we olgeta long heven oli stap mekem.” (Matiu 6:9, 10) ?Sipos God i mekem ol samting we hem i wantem oli kamaot long wol, from wanem ol man oli stap harem nogud bitim mak?
Klosap mi kasem ansa blong kwestin ya long 1929, taem Emmanuel Lionoudakis, wan Witnes blong Jeova we i stap prij fultaem, i kam long haos blong mifala.a Taem mama blong mi i askem long Emmanuel se hem i wantem wanem, Emmanuel i no toktok be i givim wan smol kad long hem blong ridim. Mama i givim kad ya long mi blong mi ridim. From we mi gat naen yia nomo, mi no kasem save plante samting. Mama i ting se prija ya i no save toktok, nao hem i talem se: “!Pua boe! Yu no save toktok, mo mi mi no save rid.” Mo wetem kaen fasin, hem i mekem saen long hem blong i go.
Sam yia afta, mi faenem ansa blong olgeta kwestin blong mi. Semfala man ya we i stap prij fultaem i bin givim buklet ya, Where Are the Dead? (we ol Witnes blong Jeova oli wokem) long brata blong mi, Emmanuel Paterakis.b Taem mi ridim buklet ya, mi glad blong lanem se i no God we i tekemaot laef blong papa blong mi. Mi kasem save se ded i kamaot from we ol man oli no stret gud olgeta mo mi lanem se papa blong mi i stap wet blong laef bakegen long wan paradaes long wol.
“!Buk Ya i Spolem Yu Finis!”
Trutok blong Baebol i openem ae blong mitufala. Mitufala i faenem wan olfala Baebol blong Papa mo plante taem mitufala i sidaon klosap long faea, blong stadi long Baebol long laet blong kandel. From we mi wan nomo mi yangfala woman long eria ya we i intres long Baebol, ol Witnes brata oli no letem mi mi joen long ol wok we smol grup blong ol Witnes blong Jeova oli mekem long ples ya. Blong smol taem, mi bilif—be mi rong—se skul ya i blong ol man nomo.
Glad we brata blong mi i gat blong mekem wok blong prij i rili leftemap tingting blong mi. I no longtaem afta, polis i stat blong wajem famle blong mifala, oli kam long haos long eni taem long dei mo naet blong lukaotem Emmanuel mo ol buk. Mi rimemba gud yet taem wan pris i bin kam blong pulum mitufala i gobak long jos. Taem Emmanuel i soem long Baebol se nem blong God i Jeova, pris ya i holem Baebol ya, i seksekem hem long fes blong brata blong mi, mo i singaot se: “!Buk ya i spolem yu finis!”
Long 1940, taem Emmanuel i no wantem joen long ami, oli holem hem mo sanem hem i go long ples we ol soldia blong Albania oli stap faet. Mifala i no moa kasem nius blong hem mo mifala i ting se hem i ded. Be, tu yia biaen, mifala i sapraes blong kasem wan leta we hem i sanem taem hem i stap long kalabus. !Hem i laef yet mo hem i oraet nomo! Wan long ol vas we hem i raetem long leta ya i stap strong long tingting blong mi kam kasem tede: “Oltaem, Hae God i stap luklukgud long olgeta samting long wol ya, blong i save givim paoa long ol man we oli ona long hem long olgeta tingting blong olgeta.” (2 Kronikel 16:9) !Mifala i rili nidim tok olsem blong leftemap tingting blong mifala!
Taem hem i stap long kalabus, Emmanuel i askem sam brata blong oli kam luk mi. Kwiktaem nomo, oli mekem plan blong holem ol miting long fasin haed long wan haos we i stap long wan plantesen afsaed long taon. !Be, mifala i no save nating se i gat sam man we oli stap wajem mifala! Long wan Sande, ol polis oli karem masket mo oli raonem mifala. Oli mekem mifala i klaem biaen blong wan trak we i nogat ruf blong hem mo oli goraon wetem mifala long ful taon. Mi rimemba yet noes we ol man oli mekem taem oli jikim mo daonem mifala, be Jeova i givim tabu spirit blong hem, blong givim pis long tingting blong mifala.
Oli karem mifala i go long wan narafala taon, mo long ples ya oli sakem mifala i go long sam rum we oli tudak mo oli doti. Toelet blong rum blong mi i wan open baket we oli stap klinimaot wan taem long wan dei nomo. Oli panisim mi se mi mas kalabus eit manis from oli luk se mi nao mi “tija” blong grup ya. Be, wan brata we i stap kalabus long ples ya, i mekem plan wetem loea blong hem blong i lukluk long kes blong mifala, nao loea ya i mekem rod blong mifala i kam fri.
Wan Niufala Laef
Taem Emmanuel i kamaot long kalabus, hem i stat blong visitim ol kongregesen long Athens olsem wan elda we i stap goraon. Long 1947, mi muf i go long ples ya. Naoia nao hem i fastaem we mi mitim wan bigfala grup blong ol Witnes—i no gat ol man nomo be i gat ol woman mo pikinini tu. Biaen, long Julae 1947, mi soemaot se mi givim laef blong mi i go long Jeova taem mi baptaes long wota. Mi tingting oltaem blong kam wan misinari mo mi stat blong joen long wan skul long naet blong lanem Inglis. Long 1950, mi kam wan paenia. Mama i kam stap wetem mi, mo hem tu i akseptem trutok blong Baebol. Hem i stap olsem wan Witnes blong Jeova gogo kasem we hem i ded 34 yia biaen.
Long sem yia ya, mi mitim John Marks (Markopoulos), blong Yunaeted Stet, wan man we i strong long saed blong spirit mo we ol man oli respektem hem bigwan. John i bon long saot Albania, mo afta we hem i muf i go long Yunaeted Stet, hem i kam wan Witnes blong Jeova. Long 1950 hem i stap long Gris blong traem kasem wan visa blong go long Albania. From we Albania i wan strong Komunis kantri, gavman i blokem ol man blong narafala kantri blong oli no kam insaed. Nating se John i no luk famle blong hem stat long 1936 finis, oli no letem hem blong go insaed long Albania. Strong tingting blong hem blong mekem wok blong Jeova mo dip lav we hem i gat long kampani blong ol brata sista, i gat paoa long mi. Mitufala i mared long Eprel 3, 1953. Biaen mi go wetem hem long niufala hom blong mitufala long New Jersey, Yunaeted Stet.
Blong kasem ol samting we mitufala i nidim blong gohed blong prij fultaem, mi mo John i gat wan smol bisnes. Mitufala i rerem ti blong ol man blong pulum fis, long saed blong solwota blong New Jersey. Mitufala i wok long hot taem nomo, stat taem i brok delaet go kasem 9 klok moning. From we mitufala i gat wan laef we i no fasfas mo mitufala i putum ol wok long saed blong spirit long fasples, mitufala i save spenem bighaf blong taem blong mitufala long wok blong prij. Long ol yia we oli pas, oli askem mitufala blong go stap long ol taon we oli nidim moa man blong prij. Long ol ples ya, wetem help blong Jeova, mifala i givhan long olgeta we oli intres, stanemap ol kongregesen, mo bildim ol Haos Kingdom.
Givhan Long Ol Brata Blong Mifala We Oli Gat Nid
Be biaen, wan nambawan samting i stap long fored blong mitufala. Ol brata we oli gat responsabiliti, oli wantem faenem wan rod blong toktok wetem ol Kristin we oli laef long ol kantri blong Balkan, ples ya we gavman i putum tabu long wok blong yumi. Blong plante yia, ol Witnes blong Jeova we oli stap long ol kantri ya oli no moa kasem nius blong ol brata raon long wol. Oli kasem smol kakae long saed blong spirit no samtaem oli no kasem wan samting nating, mo oli fesem bigfala trabol we ol man oli mekem blong agensem olgeta. Ol polis oli stap wajem bighaf blong ol brata ya, mo plante long olgeta oli stap long kalabus no long ol ples we oli mas mekem strongfala wok. Oli nidim kwiktaem ol buk long saed blong Baebol, oli mas save wanem samting we oli mas mekem, mo oli nidim toktok we i save leftemap tingting blong olgeta. Eksampol, ol brata blong Albania oli sanem wan mesej we i gat ol tokhaed long hem we i talem se: “Yufala i prea long Masta from mifala. Oli holemtaet ol buk blong prij. Oli no letem mifala blong stadi. Tri man i go kalabus.”
Taswe, long Novemba 1960 mitufala i statem wan longfala trip we i tekem sikis manis blong go visitim ol kantri ya blong Balkan. I klia we bambae mitufala i nidim “paoa ya we i bigwan tumas,” wetem strong tingting we God i givim, fasin no fraet, mo waes fasin blong mitufala i save mekem gud wok we mitufala i mas mekem. (2 Korin 4:7) Faswan kantri we mitufala i mas go long hem, i Albania. Mitufala i pem wan trak long Paris mo statem trep blong go long ples ya. Afta we mitufala i kasem Rom, John nomo i kasem wan visa blong go long Albania. Mi mi mas go long taon blong Athens, long Gris, mo wet long hem long ples ya.
John i go long Albania long en blong Februari 1961 mo i stap long ples ya gogo kasem en blong Maj. Long ol 60 brata we oli ting se i stap long kantri ya, John i mitim 30 blong olgeta long taon blong Tiranaë. !Olgeta oli glad bitim mak blong kasem ol buk we oli nidim mo ol toktok we i leftemap tingting blong olgeta! Blong 24 yia, oli no luk wan brata we i kam long narafala kantri.
Fasin blong ol brata ya blong stanap strong longtaem mo strong bilif blong olgeta i gat paoa long John. Hem i lanem se plante long olgeta oli lusum wok blong olgeta mo oli go kalabus from we oli no joen long ol wok we i sapotem Komunis gavman blong kantri ya. Hem i sapraes bigwan taem tu brata we oli gat samwe 80 yia, oli givim klosap 28,000 VT olsem presen mane blong givhan long wok blong prij. Blong plante yia, tufala i bin hivimap haf blong smol mane we gavman i stap givim long tufala.
Laswan dei blong John long Albania hemia long Maj 30, 1961—dei blong Memoriol blong tingbaot ded blong Jisas. John i givim tok blong Memoriol. Be evri brata oli luk se i gat plante niufala fes long medel blong olgeta we oli stap lesin—oli luksave wantaem se hemia ol polis. I klia se oli mekem plan blong holem man blong mi mo ol narafala brata stret afta we tok i finis. Ale, taem tok i finis, kwiktaem nomo ol brata oli pusum John i goaot long doa we i stap long bak blong haos ya mo oli tekem hem long trak i go long wof blong Durrës. Long ples ya nao hem i klaem long wan sip blong ol man Teki we i stap go long Piraeus, long Gris.
Mi glad tumas blong luk hem bakegen we hem i sef nomo. Naoia, mitufala i save gohed long trip ya blong mitufala we i denja tumas. Mitufala i go long tri narafala kantri blong Balkan we oli putum tabu long wok blong ol Witnes—hem i wan trip we i denja tumas, from we mitufala i karem ol buk we oli tokbaot Baebol, ol taepraeta, mo sam narafala samting bakegen. Mitufala i gat janis blong mitim sam brata mo sista we oli rili stap tru long Jeova mo we oli rere blong lusum wok, fasin fri, mo laef blong olgeta tu blong mekem wok blong Jeova. Strong tingting we oli gat long wok blong prij mo trufala lav we oli gat i rili leftemap tingting blong mitufala. Mitufala i sapraes tu blong luk se Jeova i givim “paoa ya we i bigwan tumas.”
Afta we mitufala i finisim trip blong mitufala, mitufala i gobak long Yunaeted Stet. Long ol yia we oli kam biaen, mifala i gohed blong yusum ol defdefren kaen rod blong traem sanem ol buk i go long Albania mo blong kasem ripot blong ol wok we ol brata blong yumi oli mekem longwe.
Oltaem Mi Stap Wokbaot, Mo Klosap Mi Lusum Laef Blong Mi
Ol yia oli pas, mo taem John i ded long 1981, we hem i gat 76 yia, mi mi stap mi wan nomo. Gel blong bigfala sista blong mi, Evangelia, mo hasban blong hem, George Orphanides, oli kaen gud nao oli tekem mi mi go stap wetem tufala. Mo stat long taem ya, tufala i gohed blong givhan long mi taem mi harem nogud mo tufala i givim samting we mi nidim long saed blong bodi. Tufala tu i luk olsem wanem Jeova i givhan long tufala taem tufala i bin wok long Sudan, ples we gavman i bin putum tabu long wok blong yumi.c
Biaen, ol brata oli traem bakegen blong toktok wetem ol narafala brata blong yumi long Albania. From we ol famle blong hasban blong mi oli laef long kantri ya, ol brata oli askem long mi sipos mi glad blong mekem wan trip i go long kantri ya, mo karem sam kakae long saed blong spirit wetem mi. !Yes, mi wantem!
Afta plante manis blong traehad, long Mei 1986 nao mi kasem wan visa we hedkwota blong Albania long Athens i givim. Ol haeman we oli wok long ofis ya oli givim strong woning long mi se sipos wan samting i hapen long mi, bambae ol narafala kantri oli no save givhan long mi. Taem mi go luk man we i wok long ofis blong plen blong pem tikit blong mi blong go long Albania, man ya i sapraes bigwan. Be mi no letem fraet i blokem mi, nao biaen, mi tekem plen we i stap flae wan taem wan wik long Athens i go long Tiranë. Insaed long plen ya, i gat tri olfala man Albania nomo, trifala i bin kam long Athens blong luk dokta.
Taem plen i kasem graon finis, wan man i lidim mi i go long wan emti haos we oli yusum olsem ofis blong diklerem samting. Nating se yangfala brata mo sista blong man blong mi oli no Witnes blong Jeova, be tufala i glad blong givhan long mi blong faenem sam brata blong ples ya. Folem loa, famle blong mi i mas talemaot long hed komuniti se mi mi kam. From samting ya, ol polis oli wajem mi oltaem. Ale, famle blong mi i talem se mi stap long haos, be olgeta oli go lukaot tufala brata we oli stap long Tiranë mo karem tufala i kam long mi.
Long taem ya, mifala i save naen brata nomo long ful Albania we oli givim laef blong olgeta finis i go long Jeova. From we wok i tabu blong plante yia, fasin agens, mo ol polis we oli stap wajem olgeta oltaem, ol brata oli mas lukaot gud taem oli wok. I gat ol bigfala laen long fes blong tufala. Afta we tufala i kasem save se tufala i save trastem mi, faswan kwestin blong tufala se: “?Ol Wajtaoa oli stap wea?” Blong plante yia, oli jes gat tu kopi blong ol olfala buk nomo—oli no gat wan Baebol nating.
Tufala brata ya oli stori plante long saed blong raf fasin we gavman i yusum blong agensem olgeta. Tufala i tokbaot stori blong wan gudfala brata we i gat strong tingting blong no joen long politik klosap long wan taem blong vot. From we gavman i kontrolem evri samting, hemia i minim se bambae famle blong brata ya i no save kasem wan kakae. Bambae oli sanem ol pikinini blong hem we oli mared finis, wetem famle blong olgeta oli go long kalabus, nating we oli no gat sem bilif wetem papa blong olgeta. Ripot i kamaot se ol famle blong brata ya oli fraet tumas, nao oli kilim hem i ded long naet bifo long dei blong vot, mo oli sakem bodi blong hem long wan wel, nao biaen oli talem se brata ya i fraet tumas nao hem i kilim hem wan bakegen i ded.
Hat blong mi i harem nogud tumas blong luk we ol Kristin ya oli pua. Be, taem mi wantem givim wanwan 3,000VT long tufala, tufala i no akseptem, tufala i talem se: “Mifala i wantem kakae long saed blong spirit nomo.” Ol gudfala brata ya oli laef plante yia aninit long wan gavman we i pulum bighaf blong ol man blong oli no moa bilif long God. Be bilif mo strong tingting we oli gat i sem mak olsem hemia blong ol narafala Witnes blong ol narafala kantri. Taem mi lego Albania tu wik afta, mi sapraes tumas blong luk we Jeova i naf blong givim “paoa ya we i bigwan tumas,” nating se samtaem i gat hadtaem we i strong tumas.
Mi gat janis blong go bakegen long Albania long 1989, mo long 1991. Sloslou fasin fri blong toktok mo wosip i stat blong kamaot long kantri ya, mo namba blong ol man we oli wosip long Jeova i stap gru kwiktaem. Smol namba blong ol Kristin we i bin stap long 1986 i gru gogo i bitim 2,200 pablisa. Long olgeta ya, i gat Melpo, yangfala sista blong man blong mi. Jeova i rili blesem grup ya blong ol Kristin we oli stap tru long hem.
From Paoa Blong Jeova, Mi Glad Long Laef Blong Mi
Taem mi tingtingbak long laef blong mi, mi bilif se wok we mi mo John i mekem i no blong nating. Mitufala i yusum paoa we mitufala i gat taem mitufala i yang, blong givhan long ol narafala. Fultaem wok we mitufala i mekem i gat moa mining bitim eni narafala wok we mifala i save mekem. Mi glad from plante gudfala brata sista we mi bin givhan long olgeta blong save trutok blong Baebol. Naoia we mi olfala, wetem ful hat blong mi, mi save leftemap tingting blong olgeta we oli yangfala moa blong oli ‘tingbaot Bigfala Man we i wokem olgeta taem we oli yang yet.’—Prija 12:1, NW.
Nating we mi mi gat 81 yia finis, mi naf yet blong wok fultaem olsem wan pablisa blong talemaot gud nius. Mi girap eli long moning mo go prij long ol man we oli wet long bas stop, long ples blong putum trak, long rod, long ol stoa, no long ol ples blong spel. Ol trabol we oli kamaot wetem fasin blong kam olfala i mekem se laef i kam moa had, be ol brata mo sista blong mi long saed blong spirit we mi laekem tumas—bigfala famle blong mi long saed blong spirit—wetem famle blong gel blong sista blong mi, oli rili givhan long mi. Antap long olgeta samting ya, mi bin lanem se “paoa ya we i bigwan tumas i blong God, i no blong mifala.”—2 Korin 4:7.
[Ol Futnot]
a Blong save laef stori blong Emmanuel Lionoudakis, lukluk Wajtaoa, Septemba 1, 1999, pej 25 kasem 29.
b Blong save laef stori blong Emmanuel Paterakis, lukluk Wajtaoa, Novemba 1, 1996, pej 22 kasem 27.
c Lukluk 1992 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, pej 91 mo 92, we ol Witnes blong Jeova i wokem.
[Tok blong pija long pej 25]
Antap: John (long lefsaed olgeta), mi (long medel), wetem brata blong mi Emmanuel we i stap long lefsaed blong mi mo mama blong mifala long lefsaed blong hem, wetem wan grup blong ol brata we oli wok long Betel, Athens, 1950
[Tok blong pija long pej 25]
Lefsaed: Wetem John long bisnes blong mitufala klosap long solwota long New Jersey, 1956
[Tok blong pija long pej 26]
Distrik asembli long Tiranë, Albania, 1995
[Tok blong pija long pej 26]
Betel long Tiranë, Albania. Hem i finis long 1996
[Tok blong pija long pej 26]
Antap: Wan haf blong “Wajtaoa” blong 1940 we oli tanem haed i go long lanwis blong Albania
[Tok blong pija long pej 26]
Wetem gel blong sista blong mi, Evangelia Orphanides (raetsaed) mo hasban blong hem, George