June

Ọ khẹke ne u gha mwẹ amuroro daa emwa ne u gu ruẹ e Baibol, u ghi vbe gha rhiẹre ma wẹẹ u mwẹ ẹmwẹ iran vbe ekhọe. Ọ khẹke ne u gha ghee iran zẹvbe emwa ni gha do deba ruẹ ga e Jehova vbe ẹdẹ ọkpa. Ẹi khian wa gha khuẹrhẹ ne iran, ne iran sẹ emwa ni rre uwu agbọn ne iran te gu muobọ rae, ra ne iran ru afiwerriẹ nọ khẹke vbe arrọọ ọghe iran. Ọni ẹre ọ si ẹre ne etẹn eso na ru iyobọ ne emwa ne iran gu ruẹ e Baibol, ya rẹn etẹn ọvbehe vbuwe iko ni mwẹ uyinmwẹ esi, ne iran gha sẹtin ya egbe taa. Iran gha ghi suẹn gha gu etẹn ni rre uwu iko muobọ nẹ, ọ ghi ya iran sikẹ e Jehova sayọ, iran gha vbe gha mwẹ ọlọghọmwa ne iran werriẹ aro daa, etẹn na ghi vbe sẹtin ru iyobọ ne iran ya lae gberra. Ma ma hoo ne emwa ne ima gu ruẹ e Baibol gha ghee egbe iran orhunmwuyẹn vbe iran ghaa rre uwu ẹbu etẹn nikpia kevbe etẹn nikhuo vbuwe iko, nọghayayerriọ, ma hoo ne dọmwadẹ emwa ne ima gu ruẹ e Baibol ghaa ghee etẹn ni rre uwu iko zẹvbe etẹn iran. Iran gha bẹghe vbene ima mwẹ ahoẹmwọmwa hẹ vbuwe iko, ẹi ghi lọghọ gbe, ne iran ya sẹ emwa ni rre uwu agbọn ne iran te gu muobọ rae. (Itan 13:20) Adeghẹ emwa eso ne iran te gu muobọ na vbe suẹn gha lẹẹ ne iran, ra iran na yangbe iran, ẹi ghi da iran gbe rhunmwuda, iran rẹnrẹn wẹẹ, iran gha miẹn avbe ọse ni maan vbuwe iko ọghe Jehova.​—Mak 10:​29, 30; 1 Pit 4:4. w20.10 17 ¶10-11

Ma ghaa hoo ne ima kakabọ sikẹ e Jehova, ọ khẹke ne ima gu Jesu ru ọse. Gia ziro yan emwi eva nọ ya ima kha vberriọ. Nokaro, Jesu keghi tama erhuanegbe ẹre wẹẹ: “Evbavba tobọre vbe hoẹmwẹ uwa. Irẹn hoẹmwẹ uwa rhunmwuda ighẹ wa hoẹmwẹ mwẹ.” (Jọn 16:27) Ọ na vbe kha wẹẹ: “Ọmwa nọ gha sẹtin sẹ ehe ne Evbavba ye ẹi rrọọ vbe ẹi re wẹẹ te ọ la obọ mwẹ.” (Jọn 14:6) Ọmwa ghaa hoo nọ sikẹ e Jehova, vbene ọ ma na gu Jesu ru ọse, ọ ghi yevbe ọmwa nọ hoo nọ la egbe ekẹn la owa. Ẹi khabe ne Jesu na ya egbe ẹre gie “urho ne avbe ohuan la la owa.” (Jọn 10:​7, NW ) Nogieva, vbene Jehova ya ru emwi, erriọ Jesu vbe ya ru emwi zẹẹ. Ọna ẹre ọ ya Jesu tama erhuanegbe ẹre wẹẹ: “Ọmwaikọmwa nọ miẹn mwẹ nẹ, ọ vbe miẹn Evbavba nẹ.” (Jọn 14:9) Nọnaghiyerriọ, odẹ ne kpataki ne ima khian ya sẹtin rẹn e Jehova ọre ne ima gha ruẹ emwi vbekpae Jesu. Zẹvbe ne ima ya ruẹ vbekpae Jesu, ahoẹmwọmwa ne ima mwẹ nẹẹn ghi gha wegbe sayọ. Ọna ghi vbe do ya ima hoẹmwẹ e Jehova ẹsẹsẹmwẹse. w20.04 21-22 ¶5-6

A sẹtin miẹn wẹẹ, owa isinmwiegbe ẹre uwẹ ye, ra uke ẹre u khin, a sẹtin vbe miẹn wẹẹ, owẹ ruẹ i ghi guọ otọ ẹse, ra u i bẹghe ẹse. Ọ ghaa yerriọ, gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, u gha ye sẹtin deba iran ne egbe sasa rhie ulẹ ọghe arrọọ na. Etẹn nibun ni khian ọmaẹn nẹ kevbe ne egbe ma rran wa ye rhie ulẹ ọghe arrọọ na khian. Sokpan, ẹi re ẹtin obọ iran ẹre iran ya ru ẹre. A keghi ru emwamwa ne etẹn vbenian ya sẹtin gha danmwehọ avbe ọta na ya guan vbe iko vbe ekọmputa ra efoni ọghe iran; ọna keghi re odẹ ọkpa ne Jehova ya rhie ẹtin ye iran iwu. Iran vbe mwẹ obọ vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. Odẹ vbo? Iran keghi kporhu ma avbe ọbo ebo kevbe avbe nọs ni gbaroghe iran, kẹ kevbe etẹn iran vbuwe ẹgbẹe ni mu otuẹ rre. Adeghẹ u na gha roro ẹre wẹẹ, u i ghi sẹtin ru emwi ne u te ka gha ru vbe ugamwẹ e Jehova rhunmwuda emianmwẹ ne u khuọnmwi, ghẹ gi ẹtin fuẹ. E Jehova hoẹmwẹ ruẹ, ọ vbe gbọyẹmwẹ ye iwinna hia ne u winnaẹn vbe ẹghẹ nọ gberra. Ẹi khian fi iyeke gbuẹ hiehie, ọ gha ru iyobọ nọ khẹke nuẹn. (Psm 9:10) Ọ gha vbe si ruẹ kẹ egbe. w20.04 29-30 ¶16-17

Adeghẹ u na dekun ọmwa nọ kha wẹẹ irẹn ya Osa yi, de vbene u khian ya kporhu ma rẹn hẹ? Loo ẹmwẹ nẹi khian si imuanẹmwẹ ya mu ẹmwẹ so. A sẹtin miẹn wẹẹ, ọmwa na yayi wẹẹ Osanobua ọkpa ẹre ọ rrọọ, ọ sẹtin vbe yayi wẹẹ, Jesu ẹre ọ do miẹn emwa nagbọn fan, ra ẹghẹ okiekie ẹdẹ ẹre ima ye na. Ọ ghaa yerriọ, u ghi loo emwi ne u rẹnrẹn wẹẹ ọ yayi, ne uwẹ tobọ ruẹ vbe yayi, ya kporhu ma rẹn vbe odẹ nọ gha mu ẹre ekhọe. Gha mwẹ ọnrẹn vbe ekhọe wẹẹ, ẹi re emwi hia na maa emwa re vbe ugamwẹ ọghe iran, ẹre iran yayi. Nọnaghiyerriọ, gberra na wa rẹn ugamwẹ ọghe emwa ne ima kporhu ma, ọ vbe khẹke na rẹn emwi ne iran tobọ iran yayi. Ọtẹn nokpia ọkpa nọ ga zẹvbe arọndẹ na gie yo isi keghi kha wẹẹ, emwa eso yayi wẹẹ Osa Ne Agbeha ẹre ọ rrọọ, sokpan, egbọre iran ma gele yayi wẹẹ ọkpa ẹre Osanobua, Jesu kevbe orhiọn nọhuanrẹn khin. Ọtẹn ima na, na vbe kha wẹẹ, “I ghaa yerre wẹẹ, ẹi re emwi hia na maa emwa re vbe ugamwẹ ọghe iran ẹre iran yayi, ọ keghi ru iyobọ mẹ ya rẹn vbene I khian ya kporhu ma iran hẹ, vbe odẹ nẹi khian si imuanẹmwẹ.” Nọnaghiyerriọ, gha hia vbe odẹ ke odẹ, ne u rẹn emwi ne emwa ne u kporhu ma yayi. Ẹghẹ nii, u ghi sẹtin “ye egbe khian emwi hia ne emwa hia,” zẹvbe ne Pọl ru ẹre.​—1 Kọr 9:​19-22. w20.04 10 ¶9-10

Ọ khẹke ne ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ma gha miẹn uhunmwu vbe orueghe nọkhua nọ dee, rhunmwuda e Daniẹl kevbe Jọn gi ima rẹn wẹẹ, e Jehova kevbe Jesu gha mudia ne ima. E Daniẹl khare wẹẹ, emwa na “gbẹnnẹ eni ẹnrẹn ye ebe Osanobua” ẹre ọ khian miẹn fan. De emwi nọ khẹke ne ima ru, ne eni ima mieke na gha rre ebe nii? Ọ khẹke ne ima gha rhiẹre ma vbe odẹ nọ dewarorua wẹẹ, ma mwẹ amuẹtinyan dae Jesu nọ re Oteghe Ohuan ọghe Osanobua. (Jọn 1:29) Ọ khẹke ne ima ya egbe fiohan ne Osanobua, ma ghi vbe dinmwiamẹ. (1 Pit 3:21) Ma ghi vbe gha tama emwa ọvbehe vbekpae Jehova ne ima ya rhiẹre ma wẹẹ, Arriọba Osanobua ẹre ima ye ẹre ike. Ẹghẹ na ẹre ọ khẹke ne ima ya gi amuẹtinyan ne ima mwẹ dae Jehova wegbe sayọ, ma ghi vbe gha hia ne ima gha lele adia ne otu ọghẹe rhie ne ima. Ẹghẹ na ẹre ọ khẹke ne ima ya ye Arriọba Osanobua ike. Ma gha ru vberriọ, ma gha miẹn uhunmwu vbe ẹghẹ ne Osanobua khian ya fuẹn ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ rua. w20.05 16 ¶18-19

Adam vbe Ivi rẹnrẹn wẹẹ, eni Osanobua ọre Jehova, iran wa vbe rẹn aro ọmwa nọ khin. Iran rẹnrẹn wẹẹ, Osanobua ọre Ayi nọ yi emwi hia, irẹn ẹre ọ rhie arrọọ ne iran, irẹn ẹre ọ viọ iran ye ogba ne mose mose, kevbe wẹẹ, irẹn ẹre ọ yi iran zẹvbe ọdọ vbe amwẹ ni mwẹ egbe kevbe ekhọe nọ gbae. (Gẹn 1:​26-28; 2:18) Sokpan, iran gha ye gha loo ekhọe nọ gbae na ya muẹn roro, emwi ughughan ne Jehova he ru ne iran ra? Iran gha rhiẹre ma wẹẹ, iran gbọyẹmwẹ ye emwi ne Osanobua ru ne iran ra? Iran gha vbe gi ahoẹmwọmwa ne iran mwẹ daa Osanobua wegbe sayọ ra? Ewanniẹn ọghe avbe inọta na keghi dewarorua vbe ẹghẹ ne oghian ọghe Osanobua ya danmwẹ iran ghee. E Setan keghi loo ẹyẹn ya nọ Ivi wẹẹ: “Te Osanobua gele wẹẹ, ne uwa ghẹ rri ọmọ erhan ni rre uwu ogba na rhọkpa ra?” (Gẹn 2:​16, 17; 3:1) Te Setan nọ ọta na nọ ya mu Ivi rẹrẹ, nọ mieke na gha ya aro dan ghee Osanobua. Emwi ne Osanobua tama iran ọre wẹẹ, iran gha sẹtin rri ọmọ erhan hia ni rre ogba nii vbọ gberra ọkpa vbọ. (Gẹn 2:9) Ọta ohoghe ne Setan nọ Ivi re keghi yae gha roro ẹre wẹẹ, ọmwa nẹi zẹ emwi obọ ẹre Osanobua khin. Ọ gha kẹ, te Ivi ghi gha roro ẹre wẹẹ, ‘Ọ yevbe na miẹn wẹẹ, Osanobua i gualọ umamwẹ mwẹ.’ w20.06 3-4 ¶8-9

Etẹn eso rrọọ ne orhiọn gbe ye iran iwu, rhunmwuda, emwi ne ọtẹn ọvbehe ru iran re, wa da iran sẹ ugboloko. Ukọ e Pọl rẹnrẹn wẹẹ, ọ mwẹ ẹghẹ eso ne etẹn eso ya mwẹ egbe ẹzọ, ra ne iran ya “muan egbe ẹmwẹ.” A sẹtin vbe miẹn wẹẹ, etẹn gbe ima ekueku. Adeghẹ ima ma na begbe, egbe emwi vberriọ sẹtin ya ima do mu ohu gberra egbe. Ohu vberriọ sẹtin ya ọmwa dobọ iko na yo yi. Pablo vbe South America, ọmwa keghi ba re ifiẹzọ ohoghe, rhunmwuda ọni, a na miẹn re ukpamuyọmọ nọ te mwẹ vbuwe iko. De emwi ne Pablo ghi ru? Ọ keghi kha wẹẹ, “Ohu na gele mu mwẹ, ohu mu mwẹ sẹrriọ wẹẹ, I na suẹn gha gbe ẹdẹ iko re, I ke rẹn emwi nọ sunu, I na wa ban iko na yo fẹfẹfẹ.” Emwa eso vbe rrọọ ne ekhọe iran wa bu abe gbe, rhunmwuda orukhọ ne iran ru vbe ẹghẹ nọ gberra, emwa vbenian sẹtin do gha roro ẹre wẹẹ, Osanobua ma ghi hoẹmwẹ iran. A sẹtin miẹn wẹẹ, ọ ro iro fi uyinmwẹ werriẹ nẹ, kevbe wẹẹ, Osanobua vbe yabọe nẹ, sokpan ọ ye gha roro ẹre wẹẹ, irẹn ma ghi sẹ na gha ka ba eguọmwadia Osanobua. De aro ne uwẹ ya ghee etẹn ni werriẹ aro daa isievẹn vbenian? w20.06 19 ¶6-7

Ọ khẹke ne ima gha ya ekhọe zomwa rẹn, emwi nọ gha sẹtin rhie ikuanegbe ne ima vbe odẹ ọghe orhiọn, ne ima mieke na vbe lẹẹ nẹẹn. (Hib 5:14) Vbe igiemwi, ọ khẹke ne ima gha ya ẹwaẹn zẹ emwi ne ima ya rọkhọ egbe, ma ghi vbe gha ya ẹwaẹn hannọ ughe ne ima ghee. Uyinmwẹ esakan ẹre ọ ghi wa rhiegbe ma vbe ughe nibun vbe ẹdẹnẹrẹ. Ma rẹnrẹn wẹẹ te uyinmwẹ esakan sọnnọ e Jehova, ọmwaikọmwa nọ mwẹ obọ vbọ keghi si obalọ gie egbe ẹre kevbe emwa ọvbehe. Nọnaghiyerriọ, ọ khẹke ne ima lẹẹ ne egbe ughe vbenian, rhunmwuda, ọ sẹtin fẹko gha gbe ẹre muotọ ighẹ ahoẹmwọmwa ne ima mwẹ ne Osanobua. (Ẹfis 5:​5, 6) Ọ vbe khẹke ne ima vbe gha begbe. Vbe igiemwi, emwa okeke sẹtin gha ta ẹmwẹ ohoghe khian vbekpa etẹn ima, iran sẹtin vbe gha ta ẹmwẹ eso nọ ma gba vbekpa otu ọghe Jehova, ne ima mieke na gha gbawawẹ deghẹ odẹ ẹmwata ẹre ima gele ye. (1 Tim 4:​1, 7; 2 Tim 2:16) Adeghẹ ima ma na begbe, egbe ẹmwẹ ohoghe vberriọ, sẹtin gbe amuẹtinyan ọghe ima muotọ. Nọnaghiyerriọ, ọ ma khẹke ne ima gi emwa okeke ya ẹmwẹ ohoghe vberriọ mu ima rẹrẹ. Vbọzẹe? Rhunmwuda, te ekhọe ọghe emwa vbenian kulo, “ẹmwata i ghi vbe rre iran unu.” Emwi ne iran gualọ ma gberra imuanẹmwẹ “kevbe ẹzọ.” (1 Tim 6:​4, 5) Te iran hoo ne ima ya ohoghe ne iran ta yi, ne ima mieke na gha ya aro dan ghee etẹn ima. w20.09 29 ¶13, 15

Ọ khẹke ne ọdọ vbe amwẹ hoẹmwẹ egbe, iran ghi vbe gha rhie ọghọ ne egbe. (Ẹfis 5:33) E Baibol ya ima rẹn wẹẹ, na gha rhie ne emwa ọvbehe, ẹre ọ maan sẹ na gha ghee emwa ọvbehe obọ. (Iwinna 20:35) De akpa nọ gha ru iyobọ ne ọdọ vbe amwẹ ya gha mwẹ ahoẹmwọmwa kevbe ọghọ? Imuegberriotọ ẹre nọ. Imuegberriotọ keghi ru iyobọ ne ọdọ vbe amwẹ nibun ni re Ivbiotu e Kristi, ne iran ya gha mwẹ oghọghọ vbe orọnmwẹ ọghe iran. Vbe igiemwi, okpia ọkpa na tie ẹre Steven khare wẹẹ: “Ọ khẹke ne ọdọ vbe amwẹ gha si irri ọkpa, katekate vbe ọlọghọmwa gha de rre. Ne iran gha te ya gha roro ọghe enegbe iran ọkpa, ọ khẹke ne iran gha mu ọghe ọvbokhan iran ra ọdafẹn iran roro.” Ọvbokhan rẹn ighẹ e Stephanie na vbe kha wẹẹ, “Ai miẹn ọmwa nọ hoo ne irẹn vbe ọdafẹn ọnrẹn ra ọvbokhan rẹn gha re oghian egbe.” Ọ na vbe kha wẹẹ, “Ẹzọ gha de rre, mẹ vbe ọdafẹn mwẹ ghi hia ne ima rẹn emwi nọ si ẹzọ nii rre. Vbe iyeke ọni, ma ghi na erhunmwu vbekpa re, ma ghi ru ezanzan eso, ma ghi vbe gba ta vbene ima khian ya sọfurre yọ hẹ. Ẹzọ gha de rre, ma ghi hia ne ima zuze yọ, ne ima gha te ya gha gu egbe khọn.” Vbene ẹmwata, oghọghọ nọkhua ẹre ọ khian gha rre uwu ẹgbẹe, deghẹ ọdọ i roro ẹre wẹẹ, irẹn hiunsi sẹ ọvbokhan rẹn kevbe deghẹ okhuo i ghee ẹre wẹẹ, irẹn hiunsi sẹ ọdafẹn ọnrẹn. w20.07 3-4 ¶5-6

Ọ ma khẹke ne ima hẹnhẹn egbe yan ẹtin obọ ima, vbe emwi ke emwi ne ima ru vbe ugamwẹ e Jehova. Ọmwa nọ rri egie ebe ẹre Pọl ghaa khin. Adazẹ ọkpa na tie ẹre Gamaliẹl nọ ghaa re ọkpa vbe usun ọkaolotu ọghe Ivbi e Ju vbe ẹghẹ nii, ẹre ọ maa e Pọl emwi. (Iwinna 5:34; 22:3) Okpọmwa ẹre Pọl ka gha khin vbuwe ẹbu Ivbi e Ju ne ihua re. (Iwinna 26:4) Ọrheyerriọ, e Pọl ma hẹnhẹn egbe yan ẹtin obọ re. E Pọl keghi ya ekhọe hia bizugbe emwi hia nọ gha te ya emwa nagbọn gha ghee ẹre zẹvbe okpọmwa. (Fil 3:8) Ẹi re avbiẹ isievẹn ẹre Pọl werriẹ aro daa, rhunmwuda nọ na khian Ovbiotu e Kristi. Ivbi ẹvbo ẹre kegha khẹko ẹre. (Iwinna 23:​12-14) Agharhemiẹn wẹẹ, ọmọ otọ ọghe Rom ẹre Pọl ghaa khin, Ivbi e Rom keghi ya ugbemwẹ yan rẹn, iran na vbe muẹn ye eghan. (Iwinna 16:​19-24, 37) Deba ọni, e Pọl rẹnrẹn wẹẹ, ẹi khuẹrhẹ ne irẹn vbe ugbẹnso, ne irẹn sẹtin gha ru emwi nọ khẹke, rhunmwuda ne irẹn na re ọmwa nọ ma gba. (Rom 7:​21-25) Sokpan, e Pọl ma rhunmwuda ena kha wẹẹ ne irẹn ghẹ ghi lele Jesu. Nọghayayerriọ, vbuwe avbe ọlọghọmwa na hia, e Pọl na ye gha sọyẹnmwẹ. Vbọzẹe? Rhunmwuda vbe ẹghẹ ne Pọl na gha werriẹ aro daa avbe isievẹn na, ọ keghi bẹghe vbene Osanobua ya rhie ẹtin nẹẹn hẹ.​—2 Kọr 4:7; 12:10. w20.07 16 ¶7-8

Ọ wa gele khẹke ne ima mu aro ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ne Jehova waa ima re. Jesu tae yotọ wẹẹ, te erhuanegbe ọghe irẹn khian ye gha kporhu vbe irẹn gha wu nẹ, ọ na vbe kha wẹẹ te iwinna ikporhu iyẹn nọ maan khian wa vẹwa. Vbe Jesu ghi wu nẹ, erhuanegbe ẹre eso na werriegbe ya gha gbe ehẹn. Vbe Jesu ghi rhiọ kpaegbe, ọ keghi ru iyobọ ne erhuanegbe ẹre ya gbe ehẹn nibun vbe odẹ ọghe ọyunnuan. Jesu keghi loo ẹkpotọ nii ya gi iran rẹn wẹẹ, iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ẹre ọ ru ekpataki sẹ iwinna ọvbehe nọ rhirhi gha khin. (Jọn 21:​15-17) A te miẹn wẹẹ Jesu kpa gha rrie ẹrinmwi, ọ keghi tama erhuanegbe ẹre wẹẹ, iwinna ikporhu iyẹn nọ maan gha vẹwa gba ehe hia, uhiẹn ya sẹ ẹvbo nẹi re ọghe Ivbi Izrẹl. (Iwinna 1:​6-8) Vbe ukpo nibun ghi gberra nẹ, Jesu keghi mu umian ma ukọ e Jọn, nọ ya gi ẹre rẹn, emwi ni khian sunu “vbe Ẹdẹ Nọyaẹnmwa.” Vbe umian nii, e Jọn keghi miẹn emwi eso ni yan rẹn unu ruan. Ọkpa vbe usun emwi nọ miẹn ọre wẹẹ: Odibosa ọkpa kegha dia iwinna ikporhu “iyẹn nọ maan ọghe ẹdẹdẹmwẹdẹ” na ghaa kpee ma “dọmwadẹ uhunmwu ẹvbo kevbe ẹwae, kevbe ẹvbo ne a zẹ kevbe emwa.” (Arhie 1:10; 14:6) Vbe nai na gbawawẹ, e Jehova hoo ne ima gha mwẹ obọ vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan na, nọ khian vbe uhunmwu otagbọn hia, kevbe ne ima rhiegba yọ, a te miẹn wẹẹ ọ sẹ ufomwẹ. w20.09 9 ¶5

Ebraham wa vbe werriẹ aro daa ọlọghọmwa nibun vbe ẹgbẹe ọre. Agan ẹre ọvbokhan Ebraham ighẹ e Sera ghaa khin. Vbe ọwara ukpo nibun, ẹre iran ya gha gualọ ọmọ, sokpan iran ma miẹn ọmọ biẹ. Vbene ẹghẹ ya khian, e Sera keghi rhie ọguọmwadia ẹre nokhuo na tie ẹre Hega ne Ebraham, nọ mieke na biẹ nẹẹn. Sokpan, vbe Hega ghi suẹn gha hanmwa, ọ na suẹn gha ghee Sera sila sila. Ọna ma zẹdẹ ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Sera hiehie, rhunmwuda ọni, ọ keghi khu e Hega hin owa rre. (Gẹn 16:​1-6) Vbe okiekie, e Sera na do gha hanmwa, vbe ọ ghi sẹ ẹghẹ, ọ na biẹ ọmọ okpia ọkpa ne Ebraham. Iran kegha tie ẹre Aizik. Te Ebraham wa kakabọ hoẹmwẹ Ismẹl nọ re ọmọ ne Hega biẹ nẹẹn kevbe Aizik. Sokpan Ismẹl ma gha ya obọ esi mu ọtiọnrẹn ighẹ Aizik. Ẹre Jehova na ghi tama Ebraham nọ khu Ismẹl kevbe iyẹe ighẹ Hega kpa. (Gẹn 21:​9-14) Ukpo nibun ghi gberra nẹ, e Jehova keghi tama Ebraham nọ ya Aizik zọ ese. (Gẹn 22:​1, 2; Hib 11:​17-19) Emwi eva ne Jehova wẹẹ ne Ebraham ru na, i re emwi nọ khuẹrhẹ, sokpan Ebraham keghi họn ẹmwẹ ne Jehova rhunmwuda nọ na gha mwẹ amuẹtinyan wẹẹ, e Jehova gha mu eyan nọ yan rẹn vbekpa ivbi irẹn sẹ. w20.08 4 ¶9-10

Muẹn roro, ọyẹnmwẹ nọ khian gha sẹ emwa ni khian rhiọ kpaegbe vbe iran gha sẹtin ban akpa nẹdẹ mu fua, ne iran mieke na ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova. Emwa ni sẹtin ru egbe afiwerriẹ vbenian, ẹre ọ khian sọyẹnmwẹ arrọọ etẹbitẹ. Sokpan nọ ne iran ni ghi sọtẹ daa Osanobua vbe ẹghẹ nii, Osanobua gha wabọ iran rua, ne iran ghẹ mieke na si olighi ye agbọn ọghe Paradais. (Aiz 65:​20, NW; Jọn 5:​28, 29) Arriọba Osanobua gha suẹn gha kha yan uhunmwu otagbọn na nẹ, ẹmwẹ nọ rre ebe Itan 10:​22, NW ghi mwẹ amusẹ vbe egbe eguọmwadia e Jehova hia. Ako nii khare wẹẹ: “Afiangbe ọghe Jehova ẹre ọ zẹ ẹfe ku ọmwa, ẹi vbe rhie obalọ ba re.” Orhiọn nọhuanrẹn ọghe Jehova gha ru iyobọ ne iran, ne iran ya khian emwa ni fe vbe odẹ ọghe orhiọn. Ọni rhiema wẹẹ, iran ghi do gha mwẹ ekhọe ọghe Kristi sayọ, zẹvbe ne iran ya fẹko khian emwa ni gbae. (Jọn 13:​15-17; Ẹfis 4:23) Vbene ẹdẹ ya gbe, iran ghi gha wegbe yọ; ọni rhiema wẹẹ, iran i khian ghi gha khuọnmwi, erriọ uyinmwẹ ọghe iran khian vbe ya gha maan sayọ. U miẹn ọyẹnmwẹ nọ khian gha sẹ ima vbe ẹghẹ nii!​—Job 33:25. w20.08 17 ¶11-12

Ọ khẹke ne ima kọe ye orhiọn wẹẹ, etẹn ima eso ni re okhiọnkpa, ẹre ọ zẹ ne egbe iran wẹẹ, iran i khian ru orọnmwẹ iran ke ya wu. Eso vbe rrọọ ni te hoo ne iran ru orọnmwẹ, sokpan iran ma he miẹn ọmwa nọ yẹẹ iran. Eso vbe rrọọ ni te ru orọnmwẹ nẹ, sokpan ọmwa ne iran gba ru orọnmwẹ na wu sẹ iran rae. Nọnaghiyerriọ, ọ khẹke ne etẹn ni rre uwu iko gha nọ etẹn ni re okhiọnkpa, evbọzẹe ne iran ma na he ru orọnmwẹ ra? Ọ vbe khẹke ne iran gha gu avbe okhiọnkpa gualọ ọmwa ne iran khian rhie, ra ọmwa ne iran khian rọnmwẹ ra? Sokpan vbọ khian gha ye hẹ, deghẹ ọtẹn na gha hoo nọ ru egbe iyobọ vbenian, vbene ọtẹn nọ re okhiọnkpa ma na gie ẹre? (1 Tim 5:13) Ọ ma khẹke ne ima gha ya aro gbe avbe okhiọnkpa re. Nọghayayerriọ, ọ khẹke ne ima gha rhie ọghọ ne iran rhunmwuda akpa esiesi ne iran mwẹ. Ne ima gha te ya gha gbe ọsọre ne iran, ọ khẹke ne ima gha ghọghọ wẹẹ iran da imudiase ọghe iran yi. Ma ghaa ru vberriọ, te ima rhie igiọdu ne etẹn ima ni re okhiọnkpa, ẹi ghi yevbe na miẹn wẹẹ, te ima tama iran wẹẹ, “I i mwẹ emwi ne I ya a ru.” (1 Kọr 12:21) Ẹghẹ nii, iran ghi la evba rẹn wẹẹ, aro nọ ghaan ẹre ima ya ghee iran kevbe wẹẹ, iran mwẹ esa ne iran ye vbuwe iko. w20.08 29 ¶10, 14

Jesu vbe rhiegbe ma uko e Pọl tobọre. (1 Kọr 15:8) Vbe Pọl (Sọl) ghi rrie Damaskọs, ọ keghi họn urhu e Jesu, ọ na vbe bẹghe ẹre vbe umian wẹẹ ọ rre ẹrinmwi. (Iwinna 9:​3-5) Emwi nọ sunu dae Pọl na, keghi re osẹ ọvbehe nọ so igiẹ yọ wẹẹ Jesu gele rhiọ kpaegbe. (Iwinna 26:​12-15) Ọmwa nọ ghaa zẹ Ivbiotu e Kristi kpokpo, ẹre Pọl ka gha khin, rhunmwuda ọni, ẹi mwẹ emwi ne Pọl tae vbekpae arhiọkpaegbe ọghe Jesu ma mu emwa eso ekhọe. Vbe Pọl ghi yayi wẹẹ Jesu gele rhiọ kpaegbe, ọ na gha hia nọ ru iyobọ ne emwa ọvbehe ne iran mieke na vbe yaeyi. Zẹvbe ne Pọl ya gha kporhu ma emwa vbekpae arhiọkpaegbe ọghe Jesu, ọ rri oya nibun; a gbe ẹre, a muẹn ye eghan, ọ vbe sẹ igba eha ne okọ nọ la re ni vbuwe ẹzẹ. (1 Kọr 15:​9-11; 2 Kọr 11:​23-27) Te Pọl wa gele yayi wẹẹ Jesu rhiọ kpaegbe, sẹrriọ wẹẹ, ọ na mu egbe nọ ya wu ba ẹmwẹ iyayi na. Ena hia ma ya ruẹ rẹn wẹẹ Jesu gele rhiọ kpaegbe? Ọ ma vbe ya ruẹ rẹn wẹẹ emwa ni wulo nẹ gha gele rhiọ kpaegbe? w20.12 3 ¶8-10

Ọ khẹke ne ima nọ egbe ima wẹẹ: ‘Mẹ yo iko vbe ẹghẹ hia ra?’ Iko ne ima yo, ẹre ima na miẹn adia nọ ke obọ e Jehova rre, ọ vbe kie ẹkpotọ ne ima ya rhie igiọdu ne egbe. (Mat 11:28) Ma sẹtin vbe nọ egbe ima wẹẹ: ‘Mẹ ruẹ e Baibol ne egbe mwẹ ra?’ Adeghẹ uwẹ vbe ẹgbẹe ruẹ ẹre ọ gba rre owa, uwa zẹ ẹghẹ kọ vbe uzọla uzọla ne uwa ya gha ruẹ emwi kugbe zẹvbe ẹgbẹe ra? Adeghẹ uwẹ ọkpa ẹre ọ vbe rre owa, uwẹ mwẹ ẹghẹ ne uwẹ zẹ kọ, ne u ya ruẹ e Baibol ne egbuẹ ra? Uwẹ vbe hia vbene ẹtin ruẹ sẹ, ne u gha mwẹ obọ vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ra? Vbọzẹe nọ na khẹke ne ima nọ egbe ima egbe ọta vbenia? E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, e Jehova keghi zanzan ekhọe ọghe ima ghee, nọnaghiyerriọ, ọ vbe khẹke ne ima tobọ ima gha zanzan ekhọe ọghe ima. (1 Krọ 28:9) Adeghẹ ima na bẹghe ẹre wẹẹ, ako eso rrọọ vbe arrọọ ọghe ima, nọ na khẹke ne ima ru afiwerriẹ, ọre vbe iziro ọghe ima nọ, ra okhuo ne ima fian ne egbe ima, ọ khẹke ne ima rinmwian e Jehova nọ ru iyobọ ne ima, ne ima mieke na sẹtin ru egbe afiwerriẹ vbenian. Ẹghẹ na, ẹre ọ khẹke ne ima ya mu egbe yotọ khẹ edanmwẹ ni dee vbe odaro. w20.09 19 ¶19-20

Vbe asẹ ọkpa, Jesu keghi gi emwa rẹn wẹẹ, iran ke suẹn gha lele irẹn, te ọ khẹke ne iran ka muẹn roro nẹ, emwi nọ lelẹe khian. Rhunmwuda ọni, ọ keghi zẹ erre ọghe ọmwa nọ hoo nọ bọ owa. Ọ na wẹẹ, te ọ gha “ka tota roro ẹre nẹ, inu igho nọ gha gbe,” ọ ke mu uhunmwu daa re. Ọ na vbe kha wẹẹ, deghẹ ọba khian ya khọn okuo, te ọ gha ka roro ẹre nẹ, deghẹ ivbiyokuo ne irẹn viọ rrie okuo gha sẹtin khọn miotọ yan eghian ọghe iran. (Luk 14:​27-32, NW ) Erriọ vbe ye, te ọ khẹke ne ọmwa nọ hoo nọ khian ọrhuanegbe Kristi mu ukpa mu uwerhẹn ghee atamuolọyan nọ khian ru nii, nọ mieke na rẹn emwi nọ lelẹe khian. Ọni ẹre ọ si ẹre nọ na khẹke ne ima gu ọmwa vberriọ gha ruẹ emwi vbe uzọla uzọla. Ọ khẹke ne uwẹ nọ maa ọmwa emwi ka gha mu egbe yotọ, u ke gu ọmwaikọmwa ruẹ emwi. Zẹvbe ne u ya mu egbe iruẹmwi na yotọ, muẹn roro vbene u khian ya maa re emwi hẹ vbe odẹ ne khuẹrhẹ, nọ mieke na rẹn otọre kevbe nọ sẹtin rhie iruẹmwi ni rrọọ ye uyinmwẹ vbe arrọọ ọghẹe.​—Neh 8:8; Itan 15:28a. w20.10 7 ¶5; 8 ¶7

Ẹmwẹ ne Jesu tae vbe ebe Matiu 28:​18-20, NW, i lọghọ na rẹn otọ re. Ọ wẹẹ ne ima gha maa emwa iyi ne irẹn yi. Sokpan, ọ ye mwẹ emwi ọvbehe ne kpataki nọ khẹke ne ima gha ru. Jesu khare wẹẹ: “Wa ghi gha maa iran ẹre, ne iran gha ru emwi hia ne I yi ẹre iyi ne uwa.” Ọna rhiema wẹẹ, ẹi re te ima khian wa gha maa emwa emwi kẹkan, sokpan ma ghi gha gi iran rẹn vbene iran khian ya gha rhiẹre ye uyinmwẹ hẹ. (Iwinna 8:31) Vbe ima khian ya ru iyobọ ne emwa hẹ, ne iran gha “ru” emwi ne Kristi yi ẹre iyi ne ima? Ma ghaa gu emwa ruẹ e Baibol, te ọ khẹke ne ima gha maa iran re, avbe uhi ọghe Osanobua. Gberra ọni, ma ghi vbe gha ru iyobọ ne iran ya rẹn vbene iran khian ya gha rhiẹre ye uyinmwẹ hẹ. (Jọn 14:15; 1 Jọn 2:3) Ma sẹtin gi iran rẹn vbene iran khian ya gha ya avbe ilele ọghe Baibol ru emwi vbe owebe, isiwinna ra vbe iran ghaa sọyẹnmwẹ egbe. Odẹ ọkpa ne ima khian ya ru ọna ọre igiemwi ne ima rhie yotọ. Ma sẹtin gi iran rẹn vbene ilele ọghe Baibol he ya gbogba ga ima, ne ẹbe ghẹ rhuan ima kevbe vbene ọ ya ru iyobọ ne ima ya sẹtin ru azẹ nọ maan hẹ. Ma sẹtin vbe gu ọmwa ne ima gu ruẹ e Baibol na erhunmwu, ne Jehova ya orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe dia re.​—Jọn 16:​13, NW. w20.11 2-3 ¶3-5

Erhuanegbe Jesu vbe werriẹ aro daa isievẹn nibun. Vbe igiemwi, emwa nibun ma gha mwẹ Evbagbẹn Nọhuanrẹn vbe ẹghẹ nii. Iran ma vbe gha mwẹ avbe ebe ughughan ni ya ọmwa rẹn otọ e Baibol, vbene ima mwẹ ọnrẹn vbe ẹdẹnẹrẹ. Deba ọni, emwa ne iran ghaa kporhu ma, kegha re emwa ni zẹ urhuẹvbo ughughan. Vbuwe ena hia, iran na ye sẹtin fian emwi nibun gbua vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan, vbe odẹ ne iran ma te yaro yi. Vbene ọ te sẹ ukpo 30, iwinna ikporhu ọghe iran gba ehe hia nẹ. Ọ da otọ sẹrriọ wẹẹ, e Baibol na kha wẹẹ, iran kporhu iyẹn nọ maan “ma emwa hia ni rre agbọn na nẹ.” (Kọl 1:​6, 23) Te Jehova wa ye dia emwa rẹn vbe ẹdẹnẹrẹ, erriọ ẹre ọ vbe ya rhie ẹtin ne iran, ne iran ya mu ahoo ọghẹe sẹ. Evbagbẹn Nọhuanrẹn ẹre irẹn mobọ loo ya rhie adia ne emwa rẹn. Evbagbẹn Nọhuanrẹn na, ẹre ọ ya ima rẹn vbene Jesu ya winna iwinna ikporhu ọghẹe hẹ, kevbe iyi nọ yi ne erhuanegbe ẹre nọ na wẹẹ, ne iran ye gha winna iwinna na khian. (Mat 28:​19, 20, NW ) E Jehova i gbe ewanmwẹ ghee obọ ọkpa, aro ọkpa ẹre ọ ya ghee emwa hia. Ọ ka tae yotọ nẹ wẹẹ, te a khian kporhu iyẹn nọ maan na “ma emwa ne agbọn, kevbe dọmwadẹ uhunmwu ẹvbo kevbe ẹwae, kevbe ẹvbo ne a zẹ kevbe emwa.” (Arhie 14:​6, 7) Vbene ẹmwata, emwa hia ẹre Jehova hoo nọ họn iyẹn nọ maan na. w20.10 21 ¶6-8

Te “uhi e Nọyaẹnmwa” wa gha yẹẹ Devid. (Psm 1:​1-3) Ọ rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova miẹn emwa ni mu egbe rriotọ fan, sokpan, nọ ne emwa ni tọn egbe mu, te ọ si iran kẹ otọ. Rhunmwuda ọni, e Devid keghi gi uhi Osanobua fi iziro ọghẹe werriẹ. Ọ khare wẹẹ: “I rhie urhomwẹ ne Nọyaẹnmwa rhunmwuda, irẹn ọre ọ dia mwẹ, ẹdẹ gha mu nẹ, ekhọe mwẹ ghi gha ya obọ sekhae mẹ.” (Psm 16:7) Ma gha tie ako eso vbe Baibol, ma na do bẹghe ẹre wẹẹ, ọ khẹke ne ima fi iziro eso ni te rre ima ekhọe werriẹ, imuegberriotọ ẹre ọ khian ya ima ru afiwerriẹ nii. Vbe ẹi erriọ, iziro dan nii, sẹtin si ima fi orukhọ. Ma ghaa tie Baibol, ọ ghi yevbe na miẹn wẹẹ, te Osanobua tama ima wẹẹ: “Wa ghee odẹ, wa lelẹe.” Ma gha vbe suẹn gha ru emwi nọ ma gba, ọ ghi vbe yobọ sekhae ne ima, ne ima kie rre vbọ. (Aiz 30:21) Ma ghaa họn ẹmwẹ ne Jehova, ma gha wa miẹn ere vbọ ẹsẹsẹmwẹse. (Aiz 48:17) Vbe igiemwi, ma ghaa ru emwi nọ gbae, esa i rrọọ ne ọmwa khian ya do rhie adia ne ima, amaiwẹ te ekhue khian ghi gha mu ima wẹẹ, ọmwa do rhie adia ne ima. Deba ọni, ọ ghi vbe ya ima sikẹ e Jehova sayọ, rhunmwuda ne ima na rẹn wẹẹ, ahoẹmwọmwa nọ mwẹ ne ima ẹre ọ si ẹre nọ na ya e Baibol dia ima.​—Hib 12:7. w20.11 20 ¶6-7

Ọ gha kẹ, iziro na ẹre ọ mu ekhọe etẹn eso ni rre Kọrinti rhia. (1 Kọr 15:12) Egbọre eso ghaa roro ẹre wẹẹ arhiọkpaegbe keghi re emwi nọ mu ukhọmwẹ emwi; ọni nọ wẹẹ, ọmwa gha ru orukhọ, ọni rhiema wẹẹ, te ọ wu, ọ gha fi werriẹ, ọni rhiema wẹẹ, te ọ rhiọ kpaegbe. Vbọrhirhighayehẹ, ne iran ma na yayi wẹẹ arhiọkpaegbe gele rrọọ, rhiema wẹẹ, amuẹtinyan ọghe iran i mwẹ esa. Akpawẹ Jesu ma rhiọ kpaegbe, uwu nọ wu i ghẹ te sẹtin miẹn ima fan vbe obọ orukhọ. Nọnaghiyerriọ, emwa ni ma yayi wẹẹ arhiọkpaegbe rrọọ, i mwẹ ayayẹro hiehie. (1 Kọr 15:​13-19; Hib 9:​12, 14) Uko e Pọl tobọre rẹnrẹn wẹẹ “a huẹn Kristi [kpaegbe] vbe idin nẹ.” Arhiọkpaegbe ọghe Jesu ru ekpataki sẹ ọghe emwa ni ka rhiọ kpaegbe, ni ghi werriegbe wu vbe okiekie. E Pọl khare wẹẹ, Jesu ọre “ọmwa nokaro na . . . huẹn kpaegbe vbe idin.” Jesu ọre ọmwa okaro na huẹn kpaegbe zẹvbe ọmwa orhiọn, kevbe wẹẹ, irẹn ọre ọmwa okaro nọ ke uhunmwu otagbọn na kpa gha rrie ẹrinmwi.​—1 Kọr 15:20; Iwinna 26:23; 1 Pit 3:​18, 22. w20.12 5 ¶11-12

Vbe orre nokaro, avbe ukọ kevbe ediọn ni ghaa re ẹbu nọ su vbe Jerusalẹm vbe ẹghẹ nii, kegha hia vbe odẹ ke odẹ ne ọfunmwegbe gha rre uwu ẹkpo emwa ọghe Osanobua, kevbe ne emwi hia gha khian hẹnẹhẹnẹ. (Iwinna 2:42) Vbe igiemwi, vbe ẹghẹ ne ẹmwẹ arhuẹ te ya si imuanẹmwẹ ye uwu iko vbe odẹ ukpo 49 C.E., orhiọn nọhuanrẹn keghi dia ẹbu nọ su ya zuze ye ẹmwẹ nii. Akpawẹ iran ma zuze ye ẹmwẹ na vbe ẹghẹ nii, ọ gha te mu idobo ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. Agharhemiẹn wẹẹ Ivbi e Ju ẹre ẹbu nọ su na ghaa khin, iran ma gha si ukankan ye avbe ilele ọghe Ivbi e Ju, ra ne iran gha danmwehọ emwa ni si ukankan yọ. Nọghayayerriọ, iran keghi gi Ẹmwẹ Ọghe Osanobua kevbe orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe dia iran. (Iwinna 15:​1, 2, 5-20, 28) De ere ne iran ghi lae miẹn? E Jehova keghi fiangbe atamuolọyan ne iran ru, ọfunmwegbe kevbe akugbe na do gha rre uwu iko, alaghodaro na vbe gha rre iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. (Iwinna 15:​30, 31; 16:​4, 5, NW ) Vbe ẹdẹnẹrẹ, otu e Jehova vbe hia ne ọfunmwegbe gha rre uwu ẹkpo emwa ọghe Osanobua, kevbe ne emwi hia gha khian hẹnẹhẹnẹ. w20.10 22-23 ¶11-12

A sẹtin miẹn wẹẹ, ukpamuyọmọ ne ima te yaro yi, ma sẹ ima obọ, rhunmwuda wẹẹ, ma khian ọmaẹn, ra ma mwẹ emianmwẹ eso ra rhunmwuda emwi ọvbehe. Ọ ghaa yerriọ, ma gha wa miẹn emwi ruẹ vbe igiemwi ọghe Ọba e Devid. E Devid te gha hoo nọ bọ Ọgua Osa. Sokpan e Jehova keghi zẹ ọmwa ọvbehe nọ khian bọe. Ọrheyerriọ, e Devid na ya ekhọe hia ru iyobọ ne ọmwa ne Jehova zẹ; ọ na ya igoru kevbe esiliva nibun ru izọhẹ ye iwinna nii. Igiemwi esi ẹre ọna wa khin! (2 Sam 7:​12, 13; 1 Krọ 29:​3-5) Ọ mwẹ ọtẹn ọkpa vbe France na tie ẹre Hugues. Ọdiọn ẹre ọtẹn na ka gha khin, sokpan ọ na ghi rhie obọ sotọ rhunmwuda emianmwẹ nọ khuọnmwi. Ọ ma ghi vbe sẹtin gha ru iwinna eso nọ te ka ru vbe owa. Ọ khare wẹẹ: “Vbe okaro, I na gha ghee egbe mwẹ wẹẹ I i ghi mwẹ esa ne I ye, iro na wa han mwẹ. Sokpan vbene ẹghẹ ya khian, I na do bẹghe ẹre wẹẹ, ọ ma khẹke ne I gha gbe ọsumẹ segbe. I na do rhie aro tua emwi ne I rẹnrẹn wẹẹ, I gha sẹtin ru vbe ugamwẹ e Jehova. Ọni ẹre ọ ghi ya mwẹ gha sọyẹnmwẹ. Vbe na ghee Gidiọn kevbe ivbiyokuo ẹre ni re iyisẹn eha, ni ma gi ẹtin fo iran, agharhemiẹn wẹẹ, egbe wọọ iran, I i khian vbe gi ẹtin fo mwẹ!”​—Giọg 8:4. w20.12 25 ¶14-15

Vbe ebe ne ukọ e Jọn gbẹn, ọ keghi nianiaẹn wẹẹ, te ọ khẹke ne Ivbiotu e Kristi gha rhie ahoẹmwọmwa ma. Vbuwe Ebe Enẹ Ni Ta Okha Ọghe Jesu, ebe Jọn ẹre ọ wa mobọ guan kaẹn ahoẹmwọmwa. Uhiẹn, vbe a gha ku ebe eha nikẹre kugbe, ako ne Jọn na guan kaẹn ahoẹmwọmwa, ẹre ọ ye bun sẹ ako ne nikẹre na guan kaẹn rẹn. Avbe ebe na ya ima rẹn wẹẹ, te ọ khẹke ne Ivbiotu e Kristi gha rhie ahoẹmwọmwa ma vbe emwi hia ne iran ru. (1 Jọn 4:​10, 11) Vbọrhirhighayehẹ, ọ ka gha mwẹ ẹghẹ eso, ne Jọn ma ya rhie ahoẹmwọmwa ma. Ọ ghaa mwẹ ẹghẹ eso ne Jọn ma ya rhie ahoẹmwọmwa ma vbe ọ rre igbama. Vbe igiemwi, ọ ghaa mwẹ asẹ ọkpa ne Jesu vbe erhuanegbe ẹre ya la e Sameria gberra vbe iran rrie Jerusalẹm. Emwa ni rre igue ọkpa vbe Sameria ma miẹn iran yi. E Jọn na tama e Jesu wẹẹ, ne iran wa tie erhẹn ke ẹrinmwi rre, nọ fuẹn emwa ni rre ẹvbo nii hia rua! (Luk 9:​52-56) Ọ vbe gha mwẹ asẹ ọkpa ne Jọn vbe Jems ma ya rhie ahoẹmwọmwa ma avbe ukọ nikẹre. Iyẹe keghi bu e Jesu gha dee do rinmwiaẹn nọ gi ivbi irẹn eva gha rre ukpo nọkhua vbe Arriọba ọghẹe. Ọ khọ wẹẹ, e Jọn vbe Jems ẹre ọ kpikpi iye iran ya ru emwi na. Ukọ nikẹre ghi họn ẹmwẹ na, ohu na gha mu iran! (Mat 20:​20, 21, 24) Vbuwe ena hia, te Jesu wa ye hoẹmwẹ e Jọn.​—Jọn 21:7. w21.01 8-9 ¶3-4

E Jehova keghi ru azẹ nọ gha rhie ere ne emwa ọvbehe. Vbe igiemwi, te Jehova ọkpa gha te sẹtin gha rrọọ, sokpan te irẹn hoo ne emwa ọvbehe gha sọyẹnmwẹ arrọọ vbene irẹn ye, ọni ẹre ọ si ẹre nọ na yi iran. Ọmwa rhọkpa i rrọọ nọ gha te sẹtin kpikpi e Jehova nọ gie Ovbi ẹre gha dee nọ do wu ye orukhọ ima. Ekhọe obọ re, ẹre ọ ya ru vberriọ, nọ mieke na ru iyobọ ne ima. Jesu vbe gha ru azẹ nọ gha rhie ere ne emwa ọvbehe. Vbe igiemwi, ọ keghi loo ẹghẹ nọ te khẹke nọ ya hẹwẹ, ya maa emwa ni gbẹbu emwi. (Mak 6:​31-34) Uhunmwuta ẹgbẹe nọ maan rẹnrẹn wẹẹ, ne ọmwa ru azẹ nọ gha maan ne emwa hia vbuwe ẹgbẹe i re emwi nọ khuẹrhẹ; sokpan emwi nọ bi ye ọre izabọ nọ, rhunmwuda ọni, ẹi yae rhẹghẹrẹ. Ọ gha khian ru azẹ, ẹi wa gheghe dekun ẹnrẹn ru, ra nọ ru ẹre vbene ọ wa ya rre ọre ekhọe. Nọghayayerriọ, ọ ghi gi e Jehova dia ẹre, vbe azẹ nọ khian ru nii. (Itan 2:​6, 7) Ẹghẹ nii, ọ ghi sẹtin ru azẹ nọ gha maan ne emwa hia vbuwe ẹgbẹe. (Fil 2:4) Ọdọ ghaa hia vbe odẹ ke odẹ, nọ gha lele igiemwi ọghe Jehova kevbe Jesu, ọ gha sẹtin gha re uhunmwuta ẹgbẹe nọ maan. w21.02 7 ¶19-21

Ọmwa nọ mu egbe rriotọ kevbe nọ mwẹ udinmwẹ, ẹre Ọba Asa ghaa khin vbe ọ rre igbama. Vbe igiemwi, vbe ọ da rri ọba lele erhae ighẹ Abija, ọ na suẹn gha guọghọ avbe ẹbọ ni rre otọ nii hia. Ọ na vbe tama “emwa e Juda ne iran gha ru emwi ne ọ yẹẹ e Nọyaẹnmwa ne Osanobua ọghe erha iran odede, ne iran vbe gha ya emwi ne ọ maa iran re kevbe ne ọ yi ẹre iyi ne iran ru emwi.” (2 Krọ 14:​1-7) Asa keghi nọ iyobọ vbe obọ e Jehova, vbe ẹghẹ ne Zẹra ne Ovbi e Etiopia kevbe ivbiyokuo ẹre ni re 1,000,000 ya mu okuo gha die Juda. Asa keghi tama e Jehova wẹẹ: “U gha sẹtin rhie iyobọ ne ivbiyokuo ne ọ ma wegbe zẹvbe ne u gha vbe sẹtin rhie iyobọ ne nọ wegbe. Ye ima obọ nian Nọyaẹnmwa rhunmwuda, wẹ ọre ima mu ẹtin yan.” Ẹmwẹ ne Asa ta na rhie ẹre ma wẹẹ, ọ mwẹ ilẹkẹtin nọ wegbe wẹẹ, e Jehova gha sẹtin miẹn emwa rẹn fan. Rhunmwuda ne Asa na mu ẹtin yan e Jehova, ẹre ọ zẹe ne Jehova na gbinna ne iran, obọ iran na ghi ke ukhunmwu ne Ivbi Etiopia. (2 Krọ 14:​8-12) Ẹi mwẹ orhirhi ma gbe kue Asa, vbe ọ bẹghe ivbiyokuo 1,000,000 ni mu okuo rre, ọrheyerriọ ọ keghi mu ẹtin yan e Jehova, ọni ẹre ọ zẹe ne obọ ẹre na ke ukhunmwu. w21.03 5 ¶12-13

E Baibol ya unu kaẹn igiemwi ọghe emwa nibun ni ghaa mwẹ agiẹngiẹn daa egbe, agharhemiẹn wẹẹ emwa ni ma gba ẹre iran ghaa khin. Gia ziro yan igiemwi ọghe Jonatan vbe Devid. E Baibol khare wẹẹ: “Ẹmwẹ e Devid keghi wa la e Jonatan ekhọe sẹrriọ wẹẹ, ọ keghi hoẹmwẹ ọnrẹn zẹvbe ne ọ hoẹmwẹ egbe ẹre.” (1 Sam 18:1) Vbe Jehova ghi zẹ e Devid zẹvbe ọba nọ khian rhihe Sọl, e Sọl na suẹn gha gbọvo e Devid sẹrriọ wẹẹ, ọ na gha hoo nọ gbe ẹre rua. Sokpan ovbi e Sọl ighẹ Jonatan ma deba erhae. Uhiẹn, e Jonatan vbe Devid na ta ile ma egbe wẹẹ, iran i khian kue ne emwi rhọkpa la uwu ẹkpo iran kevbe wẹẹ, te iran khian gha ru iyobọ ne egbe. (1 Sam 20:42) Ne Jonatan vbe Devid na gha re ọse, keghi re emwi nọ kpa ọmwa odin. Vbọzẹe? Rhunmwuda, emwi bun nọ gha te mu idobo yọ, ne iran ghẹ gha re ọse. Vbe igiemwi, odẹ ukpo 30 ẹre Jonatan wa ya diẹn e Devid. Te Jonatan gha te sẹtin gha ghee Devid zẹvbe ovbi amimi nọ ma rẹn vbene agbọn ye hẹ, sokpan ọ ma ru vberriọ. Te ọ wa gha ya aro nọ ghaan ghee Devid. w21.01 21-22 ¶6-7

Jesu tama erhuanegbe ẹre wẹẹ, te iran khian gha mwẹ oghọghọ nọ sẹ otọ ẹko. Sokpan ọ vbe kha wẹẹ, emwa ni hoẹmwẹ irẹn gha miẹn edanmwẹ nibun. (Mat 10:​22, 23; Luk 6:​20-23) Ọ wa sẹ ima ọyẹnmwẹ ne ima na re erhuanegbe Kristi. Sokpan vbọ ye ima hẹ, deghẹ emwa ima vbuwe ẹgbẹe ra arriọba na gha zẹ ima kpokpo, ra deghẹ emwa ne ima gba winna ra ne ima gba yo owebe na gha kpikpi ima ne ima gha mwẹ obọ vbe uyinmwẹ dan? Ma ghaa mu ena hia roro, osi sẹtin gha si ima. Emwa nibun ma yayi wẹẹ, ọmwa nọ werriẹ aro daa ukpokpo gha sẹtin gha sọyẹnmwẹ. Sokpan ọni ọre emwi ne Baibol wẹẹ ne ima gha ru. Vbe igiemwi, e Jems gi ima rẹn wẹẹ, ne ima gha te ya gha gbe ọsumẹ segbe vbe ima ghaa rre uwu ọlọghọmwa, ọ khẹke ne ima gha sọyẹnmwẹ. (Jems 1:​2, 12, NW ) Jesu tobọre vbe kha wẹẹ, ne ima gha sọyẹnmwẹ uhiẹn vbe emwa ghaa zẹ ima kpokpo. (Mat 5:​11, NW ) E Jehova ẹre ọ dia e Jems ya gbẹn ẹmwẹ ibude gie etẹn ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nii, ne iran mieke na gha sọyẹnmwẹ, uhiẹn vbe iran rre uwu ibavbaro. w21.02 26 ¶1-2; 27 ¶5

Ẹkpotọ te kie ne emwa nibun ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ọghe Timoti, ne iran ya lele Osanobua winna, emwa vbenia ọre Demas, Figelus, Hẹmogẹnẹs, Haimẹnọs, Alẹkzanda kevbe Filetọs. (1 Tim 1:​19, 20; 2 Tim 1:15; 2:​16-18; 4:10) Emwa ni te deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn ẹre iran na te khin, sokpan vbene ẹghẹ ya khian, iran keghi ya iyeke abọ muẹn fua, ighẹ emwi ewe ni hiunsi ne iran te mwẹ. Esu hoo ne ima muẹn fua ighẹ emwi ewe ne Jehova mu ye ima obọ. Gia ziro yan obẹlẹ eso nọ loo. Ọ keghi hia nọ gha loo avbe ughe kevbe emwi ne ima ya sọyẹnmwẹ egbe, nọ ya mu ekhọe ima rhia, ne ima mieke na gha mwẹ iziro kevbe uyinmwẹ ni ma gua ilele ọghe Baibol ro. Ọ keghi hia nọ si ohan ye ima egbe, ne ima rhunmwuda emwi ne emwa ta lele ima, ra ukpokpo ne ima miẹn sẹ iwinna ikporhu iyẹn nọ maan rae. Ọ vbe hia nọ loo “emwi ne emwa ukọnmwẹ tie ẹre ‘irẹnmwi’ ” ra imamwaemwi ọghe emwa okeke ya rẹrẹ ima, ne ima mieke na sẹ odẹ ọghe ẹmwata rae. Adeghẹ ima ma na begbe, ma sẹtin fẹko gha la hin odẹ ọghe ẹmwata rre, vbene ima ma na rẹn.​—1 Tim 6:21. w20.09 27 ¶6-8

Ọse ruẹ ra ọmwa vbe uwu ẹgbẹe he ru ruẹ emwi nọ da ruẹ sẹ ugboloko ẹdẹ ra? Ọ gha yerriọ, u gha wa miẹn emwi ruẹ vbe emwi ne Ọba e Devid ru, vbe ẹghẹ ne ovbi ẹre ighẹ Absalọm. (2 Sam 15:​5-14, 31; 18:​6-14) Vbene u na mwẹ okha na vbe ekhọe, tama e Jehova obalọ ne u ye, rhunmwuda obọ dan ne ọmwa ya mu ruẹ. (Psm 6:​6-8) Nia, muẹn roro vbene ọ ghaa ye Devid hẹ vbe ena hia sunu. E Devid hoẹmwẹ Absalọm, erriọ vbe ya mu ẹtin yan Ahitofẹl. Sokpan iran eva keghi yae dẹ. Emwi ne iran ru na wa dae sẹ ugboloko, ẹi vbe re ọni ọkpa, iran na vbe gha hia ne iran gbe ẹre rua. Ọna gha te ya e Devid gha kinnegbe, ne ọ gha roro ẹre wẹẹ, avbe ọsiọre nikẹre vbe ya egbe ba Absalọm. Ọna gha te vbe yae gha mu ọghe enegbe ẹre ọkpa roro, ne irẹn ọkpa wa gha rhie uhunmwu lẹre khian. Ọna gha te vbe sẹtin ya iro han rẹn. Nọghayayerriọ, ọ keghi na erhunmwu ne Jehova ru iyobọ nẹẹn. Ọ na vbe nọ iyobọ vbe obọ avbe ọse. Ọ gha ru azẹ, ọ ghi wa rhie obọ lelẹe vbobọvbobọ. Ọ na ye mu ẹtin yan e Jehova kevbe avbe ọsiọre. w21.03 15 ¶7-8; 17 ¶10-11