Le Biblia: ye kʼo ri xkajoʼ xkijäl ri naʼoj ye kʼo chpan

RI KʼAYEWAL XRÏL. Le Biblia ma chupnäq ta ruwäch tapeʼ achoq chwäch xtzʼibʼäx wä pa naʼäy xa chanin nchaʼ chiʼ chqä ye kʼïy kikanun rubʼanik rchë nkichüp ruwäch. Tapeʼ ke riʼ, ye kʼo winäq ri kesan rucopias le Biblia o kiqʼaxan pa jun chik chʼaʼäl ri kijalon ri naʼoj ye kʼo chpan xa xuʼ rchë nukʼwaj riʼ rkʼë ri nkinmaj, pa rukʼexel chpan le Biblia nkesaj wä pä ri nkinmaj. Tatzʼetaʼ ri xtqatzjoj qa komä:

• Ri akuchï nyaʼöx wä ruqʼij Dios. Chukojöl ri junaʼ 400 chqä 100 taq majanä tpë Jesús, ri xetzʼibʼan ri wuj ri rubʼiniʼan Pentateuco Samaritano xkiyaʼ qa pa rukʼisbʼäl che rä Éxodo 20:17 ri tzij: «Pa ruwiʼ ri Juyuʼ Guerizim. Y xtayäk jun altar chriʼ». Ryeʼ xkiʼän riʼ, rma xkajoʼ chë kan chpan Ruchʼaʼäl Dios ntel wä pä chë ütz nkiyäk jun templo chpan kitinamit pa ruwiʼ ri Juyuʼ Guerizim.

• Ri Trinidad. Kʼa riʼ wä tqʼax 300 junaʼ taq xkʼis rutzʼibʼaxik le Biblia, taq jun achï ri nunmaj wä chrij ri Trinidad xeruyaʼ qa re tzij reʼ chpan 1 Juan 5:7: «Chlaʼ chkaj: ri Tataʼaj, ri Verbo chqä ri Espíritu Santo; y re oxiʼ reʼ xa jun kibʼanon». Re tzij reʼ ma ye kʼo ta chpan ri naʼäy taq wuj xetzʼibʼäx. Ri biblista Bruce Metzger, nuʼij chë chunaqaj ri junaʼ 500, re tzij reʼ xelitäj chkipan kʼïy Biblias pa chʼaʼäl latín.

• Ri rubʼiʼ Dios. Rma jojun judíos nkiʼij chë rubʼiʼ Dios kan kowan loqʼoläj rma riʼ ma ütz ta nksäx, ye kʼïy winäq ri xkiqʼaxaj le Biblia chkipan nkʼaj chik chʼaʼäl xkesaj qa rubʼiʼ Dios chpan le Biblia. Y pa rukʼexel riʼ, xkiyaʼ qa tzij achiʼel Dios o Ajaw. Chpan le Biblia, re tzij reʼ ma xa xuʼ ta nksäx taq ntzjon chrij Dios, xa kan nksäx chqä taq ntzjon chkij winäq, chrij jun ri nyaʼöx ruqʼij chqä chrij ri Diablo (Juan 10:​34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a

¿ACHKË XBʼANÖ CHË LE BIBLIA MA XJALATÄJ TA RI NAʼOJ YE KʼO CHPAN? Naʼäy, tapeʼ jojun chkë ri xesan rucopias le Biblia ma kan ta pa rubʼeyal xkiʼän che rä o kʼo naʼoj ri ma tzij ta xekiyaʼ äl chpan, ye kʼo ye kʼïy kan xkiyaʼ kan chrij ri kisamaj chqä xkiʼän jontir ri xekowin rchë ma kan ta xesach. Pa jun 1000 kʼa 1400 junaʼ qa, ri masoretas xkesaj rucopia ri Escrituras Hebreas y xkiʼän ri wuj ri xbʼix texto masorético che rä. Nbʼix chë re winäq reʼ yekijlaj wä ri tzij chqä ri letras rchë nkitzʼët chë majun akuchï xesach wä. Taq chkiwäch ryeʼ ri wuj ri najin nkiʼän copiar achiʼel ta kʼo ma ütz ta kʼo pä chpan, nkitzʼibʼaj wä qa ri xkïl chuchiʼ ri wuj ri najin wä nkiʼän. Ri masoretas ma xkajoʼ ta xkijäl ri naʼoj kʼo chpan le Biblia. Ri profesor Moshe Goshen-Gottstein nuʼij chë chkiwäch ri masoretas, «majun ta chik jun mak más nüm» chwäch ri nkijäl ri naʼoj ri yaʼon qa chkipan ri naʼäy taq wuj.

Rukaʼn, rma komä kan kʼïy rollos yeʼilon ri tzʼibʼan qa le Biblia chkiwäch, ri yenukʼun kij riʼ yekowin nkitzʼët akuchï xesach wä ri xetzʼibʼan qa ri copias riʼ. Kan pa ciento junaʼ, ri ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones xkiʼij chë ri kiBiblia ryeʼ —pa chʼaʼäl latín— kʼo wä pä ri naʼoj chkipan ri kʼo wä chkipan ri naʼäy taq wuj xetzʼibʼäx. Rma riʼ, majun xkiquʼ ta xekiyaʼ pä ri tzij chpan 1 Juan 5:7 ri xeqatzjoj yän qa. Ri tzij riʼ chqä xyaʼöx pä chpan ri Biblia pa kaxlän ri kan tamatäl ruwäch: Reina-Valera. Ye kʼa, taq xelitäj nkʼaj chik rollos, ¿achkë xkikʼüt ri rollos riʼ? Ri biblista Bruce Metzger xtzʼibʼaj reʼ: «Re tzij reʼ [ri kʼo chpan 1 Juan 5:7] ma yelitäj ta chkipan ri wuj ri kan ojer yetzʼibʼan qa chkipan jalajöj chʼaʼäl (achiʼel pa siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe chqä eslavo), xa xuʼ chpan latín yelitäj wä». Re xuʼän chë chkipan ri kʼakʼakʼ taq Biblias rchë ri Reina-Valera chqä nkʼaj chik Biblias xkesaj qa ri tzij riʼ chkipan.

¿Nkikʼüt komä ri wuj ri más ojer yetzʼibʼan qa chë ri naʼoj ri ye kʼo chpan le Biblia ma ye jalatajnäq ta? Taq pa junaʼ 1947, xelitäj jojun rollos chunaqaj ri mar Muerto, ri yenukʼun kij riʼ xekowin xkijnamaj ri texto masorético hebreo rkʼë ri ye kʼo pä chkipan re rollos reʼ ri yetzʼibʼan qa más mil junaʼ chwäch ri xkitzʼibʼaj qa ri masoretas. Jun chkë ri xbʼanö riʼ, xuʼij chë ri xkiʼän xkʼüt chkiwäch chë ri masoretas kan xkiyaʼ kan chrij ri kisamaj chqä xkiʼän jontir ri xekowin rchë majun akuchï xesach wä taq xkesaj rucopia le Biblia. Rma riʼ, röj nqkowin nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ri kʼo pä chpan le Biblia.

Chpan ri Biblioteca Chester Beatty ri kʼo Dublín (Irlanda) kʼo copias ri kan ojer yebʼanon qa kichë jontir bʼaʼ wuj ri kʼo chpan ri Escrituras Griegas Cristianas. Jojun chkë ri copias riʼ xebʼan taq kʼa riʼ wä cien junaʼ ye qʼaxnäq taq xkʼis rutzʼibʼaxik le Biblia. Jun diccionario nuʼij chë «tapeʼ le Biblia kan kʼïy rucopias bʼanon, xa qʼalaj jalatajnäq chpan chqä chë ri naʼoj kʼo chpan ma jalatajnäq ta».

RI UTZIL XKʼÄM PÄ. Rma kan kʼïy rollos ye kʼo komä chqä kan ojer yebʼanon qa re rollos reʼ, ya riʼ rubʼanon chë le Biblia ma jalatajnäq ta ri naʼoj kʼo chpan. Jun achï ri Frederic Kenyon rubʼiʼ xuʼij reʼ chrij ri Escrituras Griegas Cristianas: «Majun ta chik jun wuj ri bʼanon ojer ri kan kʼïy rucopias elesan chqä chë ma jalon ta ri naʼoj ye kʼo chpan». Y chrij ri Escrituras Hebreas, ri profesor William Henry Green xuʼij: «Ütz nqayaʼ chwäch qan chë majun ta chik jun wuj ri xtzʼibʼäx ojer ri kan ma ye jalatajnäq ta ri naʼoj ye kʼo chpan rucopias».