¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë xtqïl qakʼaslemal ri ma xtkʼis ta?

1. ¿Achkë npë pa kijolon jojun winäq taq ntzjöx chkë chrij ri kʼaslemal ri ma xtkʼis ta?

YE KʼÏY winäq chaq taqïl nkiʼän ejercicio chqä nkichaʼ na achkë nkitäj rchë ma kan ta yeyawäj. Tapeʼ ke riʼ, kitaman chë kʼo jun qʼij xkekäm. Rma riʼ ma nkinmaj ta chë kʼo jun qʼij ma xtqkäm ta chik, o ma nkajoʼ ta yalöj yekʼaseʼ rchë ma xtkitäj ta poqän taq xkerjïx. Ye kʼa taq Jesús xtzjon chrij ri kʼaslemal ri ma xtkʼis ta, achiʼel nqïl chpan Juan 3:16 chqä 5:24, ma xtzjon ta chrij jun kʼaslemal achiʼel nkiquʼ ye kʼïy.

2. ¿Achkë nuʼij ri capítulo 6 rchë Juan chrij ri kʼaslemal ri ma xtkʼis ta? (Juan 6:39, 40).

² Kʼo jun qʼij, Jesús kan pa mil winäq xertzüq kikʼë jojun kaxlanwäy chqä jojun kär.a Ri xuʼän ryä ri qʼij riʼ kan ntel akʼuʼx nakʼoxaj, ye kʼa kan más na chik ntel akʼuʼx nakʼoxaj ri xuʼij ryä chkaʼn qʼij. Ri winäq riʼ kitzeqelbʼen wä pä Jesús kʼa taq xeʼapon Capernaúm, chuchiʼ ri mar de Galilea. Taq ye kʼo wä chriʼ, Jesús xuʼij chkë chë ri kamnaqiʼ xkekʼastäj pä chqä chë majun bʼëy chik xkekäm ta (taskʼij rwäch Juan 6:39, 40). Taquʼ rij awachʼalal chqä awamigos ri ye kamnäq äl. Ri xuʼij Jesús nukʼüt chqawäch chë ye kʼïy winäq ri ye kamnäq äl xkekʼastäj pä, y rït, awachʼalal chqä awamigos xkixkowin majun bʼëy chik xkixkäm ta. Ye kʼa chpan ri capítulo 6 rchë Juan, Jesús kʼo chik nkʼaj xeruʼij ri kan kwest rbʼanon chkiwäch ye kʼïy winäq nqʼax pa kijolon. Tqatzʼetaʼ achkë riʼ.

3. Rkʼë ri nuʼij Juan 6:51, ¿achkë xuʼij Jesús chrij ryä?

³ Taq ri winäq ri ye kʼo Capernaúm xyaʼöx kaxlanwäy chkë rma Jesús, ryeʼ xnatäj ri maná chkë ri xyaʼ Jehová chkë katiʼt kimamaʼ chwäch ri tzʼiran ilew. Ryeʼ kitaman wä chë ri maná nbʼix wä «kaxlanwäy rchë chkaj» che rä (Sal. 105:40; Juan 6:31). Rma riʼ, Jesús xtzjoj ri maná chkë rchë xkʼüt jun naʼoj chkiwäch. Tapeʼ ri maná kan yë Dios xyaʼö chkë ri israelitas, ryeʼ ma xkiköl ta kiʼ pa rqʼaʼ kamïk (Juan 6:49). Ye kʼa Jesús xuʼij chkë ri winäq riʼ chë yë ryä «ri kaxlanwäy rchë chkaj», «ri kaxlanwäy ri nuyaʼ Dios» chqä «ri kaxlanwäy ri nuyaʼ kʼaslemal» (Juan 6:32, 33, 35). Y jbʼaʼ chrij riʼ, xuʼij achkë nbʼanö chë ryä ma jnan ta rkʼë ri maná. Jesús xuʼij: «Yïn rïn ri kaxlanwäy ri nuyaʼ kʼaslemal ri xiqä pä chkaj. We jun chiwä rïx xttäj re kaxlanwäy reʼ, majun bʼëy xtkäm ta» (taskʼij rwäch Juan 6:51). Ri judíos kan xsach chkiwäch taq xkikʼoxaj ya riʼ. Ryeʼ rkʼë jbʼaʼ xkiquʼ achkë rma Jesús xuʼij chë xqä pä chkaj chqä chë ryä jun «kaxlanwäy» ri kʼo más rqʼij chwäch ri maná. Jesús xrajoʼ xertoʼ rchë xqʼax ya riʼ chkiwäch, rma riʼ xuʼij chkë: «Ri kaxlanwäy ri xtinyaʼ rïn [...] ya riʼ nchʼakul». ¿Achkë komä xrajoʼ xuʼij ryä? Kan ütz nqatamaj riʼ, rchë ke riʼ xtqʼax chqawäch achkë nbʼanö chë röj, qachʼalal chqä qamigos xtqkowin xtqkʼaseʼ chqä majun bʼëy xtqkäm ta. Tqatzʼetaʼ achkë xrajoʼ xuʼij Jesús.

«RI KAXLANWÄY RI NUYAʼ KʼASLEMAL» CHQÄ RCHʼAKUL

4. ¿Achkë rma ye kʼo jojun kan jun wä xkinaʼ ta xkikʼoxaj ri xuʼij Jesús chkë?

⁴ Jojun chkë ri xekʼoxan rchë Jesús kan jun wä xkinaʼ taq ryä xuʼij chë xtyaʼ rchʼakul rchë ri winäq xtkïl kikʼaslemal. Rkʼë jbʼaʼ ryeʼ xkiquʼ chë kan rchʼakul Jesús nkʼatzin nkitäj (Juan 6:52). Ye kʼa ryä kʼo chik jun xuʼij chkë ri kan más na chik jun wä xkinaʼ: «We ma nitäj ta nchʼakul chqä nkikʼel rïn, ri Rkʼajol ri Achï, majun ta ikʼaslemal xtiwïl» (Juan 6:53).

5. Tapeʼ Jesús xuʼij chkë ri winäq chë nkʼatzin nkitäj rkikʼel, ¿achkë rma qataman chë ma kan ta chrij rkikʼel ryä xtzjon wä?

⁵ Pa rqʼij qa Noé, Dios xuʼij chkë ri winäq chë ma ütz ta nkitäj kïkʼ (Gén. 9:3, 4). Taq xeqʼax ri jnaʼ, ryä xuʼij chik jmul ya riʼ chpan ri Pixaʼ ri xyaʼ chkë ri israelitas. Jontir ri nkitäj wä kïkʼ kʼo wä chë yekamsäx (Lev. 7:27). Chwäch Jesús kan kowan wä rqʼij Rpixaʼ Moisés (Mat. 5:17-19). Rma riʼ, majun bʼëy xtuʼij ta chkë ri judíos chë kan rchʼakul chqä rkikʼel ryä nkʼatzin nkitäj. Kikʼë ri tzij xeruʼij, ryä najin wä nukʼüt chkiwäch ri winäq achkë nkʼatzin nkiʼän rchë xtkïl kikʼaslemal, ntel chë tzij, ri kʼaslemal ri ma xtkʼis ta (Juan 6:54).

6. ¿Achkë rma qataman chë ri xuʼij Jesús chrij rchʼakul chqä rkikʼel kʼo ntel chë tzij?

⁶ Nqʼalajin kʼa chqawäch chë ri xuʼij Jesús kʼo ntel chë tzij. Ma ya reʼ ta ri naʼäy mul ri ke riʼ rbʼanik xtzjon. Tnatäj chqë ri xuʼij ryä che rä ri ixöq aj Samaria. Ryä xuʼij che rä: «Ri xttjö ri yaʼ ri xtinyaʼ rïn che rä, majun bʼëy chik xtchaqiʼj ta rchiʼ. Ri yaʼ ri xtinyaʼ rïn che rä, xtbʼeʼok chpan ryä achiʼel jun pons (poza) akuchï ntzʼuktäj wä pa yaʼ, y ri yaʼ riʼ xtyaʼ kʼaslemal ri ma xtkʼis ta» (Juan 4:7, 14).b Jesús ma najin ta wä nuʼij chë ri ixöq riʼ xtrïl rkʼaslemal xa xuʼ rkʼë xttäj ri yaʼ ri kʼo chpan jun pozo. Ke riʼ chqä xuʼän taq xtzjon kikʼë ri winäq chpan ri tinamït Capernaúm. Ryä ma xrajoʼ ta xuʼij chkë chë kan rchʼakul chqä rkikʼel ryä nkʼatzin nkitäj rchë xtkïl kikʼaslemal ri ma xtkʼis ta.

¿RKʼWAN RIʼ RI XUʼIJ JESÚS TAQ KʼO WÄ GALILEA RKʼË RI XUʼIJ TAQ XUʼÄN RI RKʼISBʼÄL WAʼIN?

7. ¿Achkë nkiʼij jojun winäq chrij ri xuʼij Jesús chpan Juan 6:53?

⁷ Ye kʼo jojun winäq pa taq religiones nkiʼij chë ri xuʼij Jesús chpan Juan 6:53 chrij rchʼakul chqä rkikʼel, rkʼwan riʼ rkʼë ri xuʼij taq xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin kikʼë rtzeqelbʼëy. Ryeʼ nkiʼij riʼ rma ri qʼij riʼ kan ke riʼ chqä jbʼaʼ xuʼij (Mat. 26:26-28). Chqä nkiʼij chë jontir ri winäq ri nkinataj rkamik Jesús kʼo chë nkitäj ri kaxlanwäy chqä ri vino ri nqʼaxäx chkiwäch. ¿Kantzij komä riʼ? Kan nkʼatzin nqatamaj ya riʼ, rma ronojel jnaʼ kan pa millón winäq yepë qkʼë rchë jnan nqanataj rkamik Jesús. Rma riʼ, tqatzʼetaʼ achkë rma nqaʼij chë ri xuʼij Jesús chpan Juan 6:53 ma jnan ta ntel chë tzij rkʼë ri xuʼij chkë rtzeqelbʼëy taq xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin kikʼë.

8. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri xuʼij Jesús chpan Juan 6:53 ma rkʼwan ta riʼ rkʼë ri xuʼij taq xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin? (Keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁸ Naʼäy, ¿ajän (jampeʼ) y akuchï xuʼij wä Jesús ri nuʼij chpan Juan 6:53-56? Ryä xuʼij ya riʼ chkë jun molaj judíos ri ye kʼo wä Galilea chpan ri jnaʼ 32. Ya riʼ xbʼanatäj taq nrajoʼ na wä jun jnaʼ rchë ryä xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin kikʼë rtzeqelbʼëy chpan ri tinamït Jerusalén. Rkaʼn, ¿achoq kikʼë xtzjon wä Jesús? Kan jontir bʼaʼ chkë ri xekʼoxan rchë chpan ri tinamït Galilea, kiyaʼon wä más kan chrij ri nkʼatzin chkë chwäch nkikanuj rbʼanik rchë más jnan nuʼän kiwäch rkʼë Dios (Juan 6:26). Rma riʼ, taq Jesús kʼo jun xuʼij chkë ri ma xqʼax ta chkiwäch, ryeʼ ma xkikʼuqbʼaʼ ta chik kikʼuʼx chrij. Yajün jojun chkë rtzeqelbʼëy xeyaʼö qa rchë (Juan 6:14, 36, 42, 60, 64, 66). Ye kʼa ri xbʼanatäj ri qʼij riʼ, ma jnan ta rkʼë ri xbʼanatäj jun jnaʼ chrij riʼ taq Jesús xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin. Chpan ri jnaʼ 33, ryä kʼo wä kikʼë ri 11 rapóstoles. Tapeʼ ma xqʼax ta jontir chkiwäch ri xtzjoj ryä chkë, ryeʼ ma ye achiʼel ta wä ri judíos ri ye kʼo wä Galilea. Ri apóstoles kiyaʼon wä chwäch kan chë Jesús ya riʼ Rkʼajol Dios chqä chë xqä pä chkaj (Mat. 16:16). Rma riʼ, ryä xuʼij chkë chë kan ütz ri najin nkiʼän. Ryä xuʼij: «Yïx rïx ri ronojel mul yïx kʼo wkʼë taq yïn qʼaxnäq pä chkiwäch ri kʼayewal» (Luc. 22:28). Xa xuʼ rkʼë ri xqatzʼët qa, nqʼax chqawäch chë ri xuʼij Jesús chpan Juan 6:53 ma rkʼwan ta riʼ rkʼë ri xuʼij chkë rtzeqelbʼëy taq xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin kikʼë. Ye kʼa tqatzʼetaʼ jojun chik naʼoj.

¿ACHKË UTZIL NAWÏL RÏT RKʼË RI XUʼIJ JESÚS?

9. ¿Achkë xkewlö ri utzil xtzjoj Jesús taq xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin?

⁹ Taq Jesús xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin kikʼë rapóstoles, ryä xyaʼ jun kaxlanwäy chkë ri majun ta chʼäm rkʼë y xuʼij chkë chë ya riʼ nukʼambʼej tzij rchʼakul. Chrij riʼ xyaʼ apü vino chkë y xuʼij chkë chë nukʼambʼej tzij «ri kʼakʼakʼ jikibʼäl tzij, ri nchapatäj» rma rkikʼel (Mar. 14:22-25; Luc. 22:20; 1 Cor. 11:24). Re tzij reʼ kan kowan rqʼij. Re kʼakʼakʼ jikibʼäl tzij reʼ ma kikʼë ta jontir winäq xbʼan wä, xa xuʼ rkʼë Israel, ntel chë tzij, kikʼë ri xkebʼä rkʼë Jesús chlaʼ chkaj rchë xtkiqʼät tzij chpan «Rqʼatbʼäl Tzij Dios» (Heb. 8:6, 10; 9:15). Ri qʼij riʼ, ri apóstoles ma kan ta xqʼax chkiwäch achkë xel chë tzij riʼ. Ye kʼa jbʼaʼ chrij riʼ, Dios xerchaʼ rkʼë ri loqʼoläj rchqʼaʼ rchë xeʼok chpan ri kʼakʼakʼ jikibʼäl tzij riʼ, rchë ke riʼ xkekowin xkebʼä rkʼë Jesús chlaʼ chkaj (Juan 14:2, 3).

10. ¿Achkë chik jun nbʼanö chë ri xuʼij Jesús taq kʼo wä Galilea ma jnan ta rkʼë ri xuʼij jun jnaʼ chrij riʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁰ Nkʼatzin ma nqamestaj ta chë, taq Jesús xtzjon kikʼë rapóstoles taq xuʼän ri rkʼisbʼäl waʼin kikʼë, ryä najin wä nuquʼ kij ri «koʼöl molaj» rkarneʼl. Ri naʼäy xeʼok chpan ri koʼöl molaj karneʼl riʼ, ya riʼ ri apóstoles ri ye kʼo wä ri aqʼaʼ riʼ rkʼë (Luc. 12:32). Ryeʼ chqä ri nkʼaj chik kichiʼil ri xkeʼok chpan ri molaj riʼ, kʼo chë nkitäj ri kaxlanwäy chqä nkiqüm ri vino. Jontir ryeʼ xkebʼä rkʼë Jesús chlaʼ chkaj. Ri xuʼij Jesús chkë rapóstoles ri aqʼaʼ riʼ ma jnan ta rkʼë ri xuʼij chkë ri judíos ri ye kʼo wä Galilea. Taq ryä xtzjon kikʼë ri judíos riʼ najin wä nuquʼ kij ye kʼïy winäq. Rma riʼ ri utzil xtzjoj ryä chkë, kan ye kʼïy winäq xkewlö rchë.

11. ¿Achkë rma qataman chë ri utzil xtzjoj Jesús taq kʼo wä Galilea ma xa xuʼ ta jun koʼöl molaj winäq xkewlö?

¹¹ Taq Jesús kʼo wä Galilea chpan ri jnaʼ 32, xtzjon kikʼë judíos ri nkajoʼ wä nyaʼöx kiway rma ryä. Ye kʼa Jesús kʼo jun xtzjoj chkë ri kʼo más utzil xtkʼäm pä pa kiwiʼ chwäch ri utzil nkïl taq yewaʼ: xtzjoj chkë achkë xtbʼanö chë xtkïl kikʼaslemal ri ma xtkʼis ta. Chqä xuʼij chkë chë ri winäq ri xkekäm, xkekʼasöx pä chpan rkʼisbʼäl qʼij chqä majun bʼëy chik xkekäm ta. Ryä ma najin ta wä ntzjon chrij jun utzil ri xa xuʼ jun koʼöl molaj winäq xkewlö, Jesús najin wä ntzjon chrij jun utzil ri kan jontir winäq xkekowin xkewlö rchë. Rma riʼ xuʼij ya reʼ: «We jun chiwä rïx xttäj re kaxlanwäy reʼ, majun bʼëy xtkäm ta. [...] Ri kaxlanwäy ri xtinyaʼ rïn rchë xkekʼaseʼ ri winäq, ya riʼ nchʼakul» (Juan 6:51).c

12. ¿Achkë nkʼatzin nuʼän jun winäq rchë nrïl ri kʼaslemal xtzjoj Jesús taq kʼo wä Galilea?

¹² Taq Jesús kʼo wä Galilea, ryä ma xuʼij ta chkë ri judíos chë jontir winäq —yajün ri ye kamnäq äl chqä ri xkeʼaläx— xtyaʼöx kikʼaslemal ri ma xtkʼis ta. Ryä xuʼij chë xa xuʼ ri xtkitäj ri kaxlanwäy, ntel chë tzij, ri xtkikʼüt chë kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij ryä, xtyaʼöx ri kʼaslemal riʼ chkë. Ye kʼïy winäq komä nkiquʼ chë xa xuʼ nkʼatzin nkinmaj chrij Jesús rchë yekolotäj qa (Juan 6:29). Ye kʼa ma tqamestaj ta chë jojun chkë ri judíos ri ye kʼo wä Galilea xkinmaj chqä chrij Jesús, ye kʼa chrij riʼ xa xkiyaʼ qa. ¿Achkë rma?

13. ¿Achkë ta xkʼatzin xkiʼän ri winäq ri xetzuq rma Jesús rchë xeʼok ta rtzeqelbʼëy ryä?

¹³ Kan jontir bʼaʼ chkë ri winäq ri xetzuq rma Jesús, ye bʼenäq wä akuchï nbʼä wä ryä xa rma nkajoʼ wä nyaʼöx ri nkʼatzin chkë. Ri nkajoʼ wä ryeʼ ya riʼ yeknäx che rä kiyabʼil, nyaʼöx kiway chqä ntzjöx chkë ri nkajoʼ wä nkikʼoxaj. Ye kʼa Jesús xkʼüt chkiwäch chë kʼo chik jun nkʼatzin nkiʼän rchë yeʼok rtzeqelbʼëy. Ryä ma xpë ta chwäch Rwachʼlew xa xuʼ rchë nuyaʼ chkë ri winäq ri nkʼatzin chkë. Rma riʼ, ri winäq riʼ nkʼatzin wä yebʼä rkʼë Jesús, ntel chë tzij, nkinmaj chqä nkismajij jontir ri nukʼüt wä ryä chkiwäch (Juan 5:40; 6:44).

14. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë nqïl utzil rma rchʼakul chqä rkikʼel Jesús?

¹⁴ Jesús xuʼij chkë ri judíos chë nkʼatzin nkinmaj chë rchʼakul chqä rkikʼel ri xtyaʼ ryä pa kamïk, ya riʼ xtbʼanö chë xtkïl kikʼaslemal ri ma xtkʼis ta. Ryeʼ nkʼatzin wä nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij riʼ, y röj chqä nkʼatzin nqaʼän ya riʼ (Juan 6:40). Rma riʼ, rchë nqïl utzil rma rkikʼel chqä rchʼakul Jesús ri nuʼij chpan Juan 6:53, nkʼatzin nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij ri xuʼän ryä qmä röj. Y kan ye kʼïy winäq yekowin chqä nkïl ri utzil riʼ (Efes. 1:7).

15, 16. ¿Achkë utzil nuʼij ri capítulo 6 rchë Juan chë xtqïl?

¹⁵ Ri capítulo 6 rchë Juan kan kowan rqʼij chqawäch röj chqä chkiwäch qachʼalal chqä qamigos. Re capítulo reʼ nukʼüt chë Jesús kowan yerajoʼ ri winäq. Taq ryä xjeʼ Galilea xerknaj ri yawaʼiʼ, xtzjoj Rqʼatbʼäl Tzij Dios chkë ri winäq chqä xertzüq (Luc. 9:11; Juan 6:2, 11, 12). Y ma xa xuʼ ta riʼ, Jesús chqä xkʼüt chkiwäch ri winäq chë yë ryä «ri kaxlanwäy ri nuyaʼ kʼaslemal» (Juan 6:35, 48).

¹⁶ Ri winäq ri nbʼix «nkʼaj chik nkarneʼl» chkë rma Jesús, kʼo chë ma nkitäj ta ri kaxlanwäy chqä ri vino ri nqʼaxäx chqawäch taq nqanataj rkamik Jesús (Juan 10:16). Ye kʼa ryeʼ kʼo utzil nkïl rma rchʼakul chqä rkikʼel ryä, y nkïl ri utzil riʼ taq nkikʼüt chë kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij rkʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk (Juan 6:53). Ri winäq ri kʼo chë nkitäj ri kaxlanwäy chqä ri vino nkikʼüt chë, taq nkiʼän riʼ, ye kʼo chpan ri kʼakʼakʼ jikibʼäl tzij ri xtzjoj Jesús chqä chë xtkiqʼät tzij chpan Rqʼatbʼäl Tzij Dios. Rkʼë jontir ri xqatzʼët qa, jontir röj —ri xtyaʼöx qakʼaslemal chlaʼ chkaj o chwäch Rwachʼlew— kan kowan rqʼij chqawäch ri capítulo 6 rchë Juan. We nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij rkʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk, xtyaʼöx qakʼaslemal ri ma xtkʼis ta.