Le Biblia kan ma junan ta kikʼë ri nkʼaj chik wuj ri yeksäx chkipan ri religiones. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Rma kan pa mil junaʼ ri yeqʼaxnäq pä, pa millón winäq kinman pä ri nuʼij chpan. Tapeʼ ke riʼ, majun ta chik jun wuj ri más nukʼun ruwäch xa xuʼ rchë ntzʼet chë ma tzij ta ntzjon achiʼel bʼanon pä rkʼë le Biblia.

Tqaquʼ rij reʼ: ye kʼo jojun winäq ri kinkʼun rij ri bʼanatajnäq pä rkʼë le Biblia ma kan ta nkinmaj chë ri Biblias ri ye kʼo komä ye kʼo ri naʼoj chkipan ri xetzʼibʼäx qa pa naʼäy. Jun chkë ryeʼ nuʼij: «Ma qataman ta we ri naʼoj ri xetzʼibʼäx pa naʼäy kʼa ya riʼ na ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia komä. Xa xuʼ copias ye kʼo qkʼë, y ri xetzʼibʼan re copias reʼ kowan xesach. Kan kʼïy chkë ri copias riʼ xebʼan taq kan kʼïy chik junaʼ ye qʼaxnäq taq xetzʼibʼäx qa ri naʼäy, y achiʼel ta kan kʼïy nbʼanö chë ma ye junan ta».

Jojun chik winäq ma nkinmaj ta chë le Biblia kan tzʼaqät taq naʼoj ye kʼo chpan, rma ya riʼ kʼutun pä chkiwäch. Jun chkë riʼ ya riʼ Faizal. Ryä xkʼïy pä chpan jun familia ri ma ye cristianos ta. Ryeʼ xkikʼüt chwäch chë le Biblia kan loqʼoläj, ye kʼa chë xa xejal ri naʼoj ye kʼo chpan. Ryä nuʼij: «Ya riʼ xuʼän chë ma yennmaj ta ri winäq ri nkitzjoj le Biblia chwä. Chi nwäch rïn, ryeʼ ma yë ta ri Biblia ri xbʼan pa naʼäy kʼo kikʼë, xa ye jalatajnäq wä chik ri naʼoj ye kʼo chpan».

Ye kʼa, ¿kan kʼo komä rejqalen ri nqatamaj we le Biblia kan tzʼaqät taq naʼoj ye kʼo chpan o manä? Jaʼ, kan kʼo rejqalen. Taquʼ rij reʼ: le Biblia nuʼij achkë ütz xtqïl chqawäch apü. We rït ma nanmaj ta chë ri utzil riʼ xtzʼibʼäx qa chkipan ri naʼäy taq wuj, ¿xtakʼuqbʼaʼ komä akʼuʼx chkij? (Romanos 15:4). We ri Biblias ye kʼo komä xa ma tzij ta ri naʼoj ye kʼo chkipan, ¿xkeʼaksaj komä ri naʼoj riʼ rchë xtatzʼët achkë samaj xtaʼän, achkë ütz naʼän chpan afamilia o chrij ri achkë rubʼanik nayaʼ ruqʼij Dios?

Tapeʼ ri naʼäy taq wuj ri xetzʼibʼäx ma ye kʼo ta chik, kan kʼïy copias nqkowin nqanukʼuj kiwäch; jojun chkë riʼ kan ojer yetzʼibʼan qa. ¿Achkë rma le Biblia ma chupnäq ta ruwäch tapeʼ ri achoq chwäch xtzʼibʼäx wä pa naʼäy xa chanin yechaʼ chiʼ, ye kʼïy nkajoʼ nkichüp ruwäch o nkajoʼ nkijäl ri naʼoj ye kʼo chpan? ¿Achkë rma ri natamaj reʼ xkaturtoʼ rchë xtakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chkij ri Biblias ye kʼo komä? Tatzʼetaʼ achkë kiqʼalajsaxik nyaʼöx re kʼutunïk reʼ chpan ri jun chik artículo.

RI KʼAYEWAL XRÏL. Ri winäq ri xetzʼibʼan le Biblia chqä ri xelesan rucopias chwäch papiro chqä pergamino xkiʼän wä riʼ (2 Timoteo 4:​13).a ¿Achkë rma nqaʼij chë ri achoq chwäch xtzʼibʼäx wä le Biblia rkʼë jbʼaʼ xuʼän ta chë xchuptäj ruwäch?

Ri papiro chaq bʼaʼ nwechʼetäj, kan chanin ntel rucolor chqä kan chaq bʼaʼ nmuchtäj. Richard Parkinson y Stephen Quirke, kaʼiʼ achiʼaʼ ri nkinukʼuj kij ri winäq aj Egipto, nkiʼij reʼ: «Taq yeqʼax ri junaʼ, jun wuj ri bʼanon rkʼë papiro xa xuʼ chik rukʼaj nkanaj chqä jun chuy ilew. Taq re wuj reʼ yekʼol qa, rkʼë jbʼaʼ yepusïr chqä yechaʼ chiʼ; y taq yemuq qa, rkʼë jbʼaʼ yetej kimä chköp, achiʼel ri sanïk ri nbʼix hormiga blanca che rä». Taq xelitäj jojun chkë ri wuj riʼ, xeyaʼöx akuchï xkïl kowan luz o xeyaʼöx chkipan jay ri kan kowan tiw kipan, ya riʼ xuʼän chë más chanin xechaʼ chiʼ.

Ri pergamino más nuköchʼ chwäch ri papiro. Ye kʼa nchaʼ chiʼ chqä we ma pa rubʼeyal ta naʼän che rä taq nachäp, o we nayaʼ akuchï kowan kʼatän nuʼän o kowan tiw o akuchï kan kowan luz kʼo.b Chqä ri pergamino ntej kimä chköp. Rma riʼ ri wuj Everyday Writing in the Graeco-Roman East (La escritura cotidiana en el Oriente Grecorromano) nuʼij chë xa qʼalaj pergaminos ri xebʼan ojer kʼa ye kʼo na komä, rma kan ronojel bʼaʼ chkë riʼ xechaʼ chiʼ. Xa ta achoq chwäch xtzʼibʼäx wä le Biblia xechaʼ ta chiʼ, ri naʼoj ye kʼo chpan xechaʼ ta chiʼ chqä.

¿ACHKË XBʼANÖ CHË LE BIBLIA MA XCHUP TA RUWÄCH? Ri pixaʼ xyaʼöx chkë ri israelitas nuʼij chë jontir ri qʼatöy taq tzij pa ruwiʼ Israel nkʼatzin wä nkitzʼibʼaj chwäch jun wuj jun rucopia re Pixaʼ reʼ, ntel chë tzij, ri cinco naʼäy taq wuj ri kʼo chpan le Biblia (Deuteronomio 17:18). Chqä ri winäq ri kitaman nkesaj rucopias jun wuj kan kʼïy rucopias ri Ruchʼaʼäl Dios xkiʼän. Rma riʼ, taq ya nbʼekʼis ri naʼäy siglo, ye kʼo wä rucopias Ruchʼaʼäl Dios chkipan ri sinagogas ri ye kʼo Israel yajün kʼa Macedonia, tapeʼ kʼa näj kʼo wä (Lucas 4:​16, 17; Hechos 17:11). ¿Achkë xbʼanö chë jojun chkë ri wuj riʼ kʼa ye kʼo na komä?

Philip Comfort, jun ri kan runukʼun rij ri xbʼanatäj pä rkʼë ri Nuevo Testamento, nuʼij: «Ri judíos nkikʼöl wä ri rollos rchë ri Ruchʼaʼäl Dios chkipan xar rchë ma yechaʼ ta chiʼ». Ke riʼ chqä xkiʼän ri cristianos. Rma riʼ jojun chkë rucopias le Biblia yeʼilon chkipan xar, chkipan jay ri akuchï ma ntok ta luz, chkipan jül o akuchï kan chaqiʼj rubʼanon jontir.

RI UTZIL XKʼÄM PÄ. Kan pa mil peraj chkë rucopias le Biblia, jojun chkë riʼ xetzʼibʼäx qa pa más dos mil junaʼ qa, kʼa ye kʼo na komä. Majun ta chik jun wuj ri xbʼan ojer ri kʼo ta kowan rucopias tapeʼ kan ojer chik bʼanon qa.

RI KʼAYEWAL XRÏL. Ye kïy qʼatöy taq tzij chqä ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones ma xkiʼän ta ri nuʼij le Biblia. Pa rukʼexel riʼ, kan ronojel bʼaʼ mul kʼïy chkë ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ ma xkiyaʼ ta qʼij chkë ri winäq rchë njeʼ le Biblia kikʼë, nkesaj rucopias o nkiqʼaxaj chkipan nkʼaj chik chʼaʼäl. Tqatzjoj kaʼiʼ ri xebʼanatäj ojer:

• Chunaqaj ri junaʼ 167 taq majanä tpë Jesús, ri qʼatöy tzij Antíoco Epífanes xuʼij chë tchup kiwäch jontir rucopias ri Escrituras Hebreas rma nrajoʼ wä chë ri judíos yeʼok chpan rureligión Grecia. Ri historiador Heinrich Graetz xuʼij chë ri ruwinaq re qʼatöy tzij reʼ «xkirëtz chqä xkiporoj ri rollos ri kʼo rupixaʼ Moisés chkipan xa bʼa akuchï xekïl wä. Y xekikamsaj ri winäq ri yekiskʼij ruwäch ri rollos riʼ».

• Pa jun 800 junaʼ qa, jojun chkë ri ukʼwäy taq bʼey católicos kan itzel xkitzʼët chë ri winäq nkitzjoj ri nukʼüt le Biblia y ma yë ta ri nukʼüt ri iglesia. Ryeʼ xa xuʼ wä nkiyaʼ qʼij che rä jun winäq rchë njeʼ ri Salmos rkʼë pa chʼaʼäl latín. Ye kʼa we njeʼ nkʼaj chik peraj rchë le Biblia rkʼë ri winäq riʼ, nkiʼij chë xa xqʼäj ri nukʼüt ri iglesia. Kʼo jmul, taq ri ukʼwäy taq bʼey católicos xkimöl kiʼ, xkiʼij chkë kiwinaq chë tkinukʼuj kipan ri jay chqä ri jay ri ye kʼo chuxeʼ ilew ri akuchï nkiquʼ ryeʼ chë ri winäq rkʼë jbʼaʼ kikʼolon peraj rchë le Biblia. Ri jay ri akuchï xtilitäj jun winäq ri ma nunmaj ta rutzij ri iglesia, kan xtwuläx.

Xa ta ri itzel nkinaʼ che rä le Biblia xekowin ta xkichüp ruwäch, ri naʼoj ye kʼo chpan xchaʼ ta chiʼ.

¿ACHKË XBʼANÖ CHË LE BIBLIA MA XCHUP TA RUWÄCH? Ri qʼatöy tzij Antíoco xa xuʼ Israel xrajoʼ xchüp kiwäch kicopias ri Escrituras Hebreas. Ye kʼa, kan ye kʼïy wä chik judíos ye bʼenäq jukʼan chik tinamït. Ri kinkʼun rij reʼ nkiʼij chë chpan ri tiempo ri xjeʼ Jesús chwäch le Ruwachʼlew, más pa nkʼaj chkë ri judíos ma pa tinamït Israel ta ye kʼo wä. Chkipan kisinagogas ri judíos riʼ, ye kʼo wä rucopias ri Escrituras Hebreas, ri xeksäx chqä kimä ri nkʼaj chik sol winäq ri xepë chkij ryeʼ yajün ri cristianos (Hechos 15:21).

Pa jun 800 junaʼ qa, ri winäq ri kan xkiloqʼoqʼej le Biblia ma xkiyaʼ ta qa rulesaxik rucopias Ruchʼaʼäl Dios chqä xekiqʼaxaj chkipan nkʼaj chik chʼaʼäl tapeʼ xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ. Taq le Biblia majanä wä tbʼan imprimir, pa más 500 junaʼ qa, achiʼel ta ye kʼo wä chik jojun peraj rchë le Biblia chkipan 33 chʼaʼäl. Kan chpan qa ri qʼij riʼ kʼa komä, kan kʼïy Biblias elesan chqä qʼaxan chkipan kʼïy chʼaʼäl.

RI UTZIL XKʼÄM PÄ. Tapeʼ kan kʼïy nmaʼq qʼatöy taq tzij chqä ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones kikanun rubʼanik rchë nkichüp ruwäch le Biblia, majun ta chik jun wuj ri kan qʼaxan chkipan kʼïy chʼaʼäl chqä xa bʼa akuchï nawïl wä. Y kan ksan chkipan kileyes jojun tinamït chqä ri chʼaʼäl yetzjon. Y kan pa millón winäq rujalon kikʼaslemal.

RI KʼAYEWAL XRÏL. Le Biblia ma chupnäq ta ruwäch tapeʼ achoq chwäch xtzʼibʼäx wä pa naʼäy xa chanin nchaʼ chiʼ chqä ye kʼïy kikanun rubʼanik rchë nkichüp ruwäch. Tapeʼ ke riʼ, ye kʼo winäq ri kesan rucopias le Biblia o kiqʼaxan pa jun chik chʼaʼäl ri kijalon ri naʼoj ye kʼo chpan xa xuʼ rchë nukʼwaj riʼ rkʼë ri nkinmaj, pa rukʼexel chpan le Biblia nkesaj wä pä ri nkinmaj. Tatzʼetaʼ ri xtqatzjoj qa komä:

• Ri akuchï nyaʼöx wä ruqʼij Dios. Chukojöl ri junaʼ 400 chqä 100 taq majanä tpë Jesús, ri xetzʼibʼan ri wuj ri rubʼiniʼan Pentateuco Samaritano xkiyaʼ qa pa rukʼisbʼäl che rä Éxodo 20:17 ri tzij: «Pa ruwiʼ ri Juyuʼ Guerizim. Y xtayäk jun altar chriʼ». Ryeʼ xkiʼän riʼ, rma xkajoʼ chë kan chpan Ruchʼaʼäl Dios ntel wä pä chë ütz nkiyäk jun templo chpan kitinamit pa ruwiʼ ri Juyuʼ Guerizim.

• Ri Trinidad. Kʼa riʼ wä tqʼax 300 junaʼ taq xkʼis rutzʼibʼaxik le Biblia, taq jun achï ri nunmaj wä chrij ri Trinidad xeruyaʼ qa re tzij reʼ chpan 1 Juan 5:7: «Chlaʼ chkaj: ri Tataʼaj, ri Verbo chqä ri Espíritu Santo; y re oxiʼ reʼ xa jun kibʼanon». Re tzij reʼ ma ye kʼo ta chpan ri naʼäy taq wuj xetzʼibʼäx. Ri biblista Bruce Metzger, nuʼij chë chunaqaj ri junaʼ 500, re tzij reʼ xelitäj chkipan kʼïy Biblias pa chʼaʼäl latín.

• Ri rubʼiʼ Dios. Rma jojun judíos nkiʼij chë rubʼiʼ Dios kan kowan loqʼoläj rma riʼ ma ütz ta nksäx, ye kʼïy winäq ri xkiqʼaxaj le Biblia chkipan nkʼaj chik chʼaʼäl xkesaj qa rubʼiʼ Dios chpan le Biblia. Y pa rukʼexel riʼ, xkiyaʼ qa tzij achiʼel Dios o Ajaw. Chpan le Biblia, re tzij reʼ ma xa xuʼ ta nksäx taq ntzjon chrij Dios, xa kan nksäx chqä taq ntzjon chkij winäq, chrij jun ri nyaʼöx ruqʼij chqä chrij ri Diablo (Juan 10:​34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a

¿ACHKË XBʼANÖ CHË LE BIBLIA MA XJALATÄJ TA RI NAʼOJ YE KʼO CHPAN? Naʼäy, tapeʼ jojun chkë ri xesan rucopias le Biblia ma kan ta pa rubʼeyal xkiʼän che rä o kʼo naʼoj ri ma tzij ta xekiyaʼ äl chpan, ye kʼo ye kʼïy kan xkiyaʼ kan chrij ri kisamaj chqä xkiʼän jontir ri xekowin rchë ma kan ta xesach. Pa jun 1000 kʼa 1400 junaʼ qa, ri masoretas xkesaj rucopia ri Escrituras Hebreas y xkiʼän ri wuj ri xbʼix texto masorético che rä. Nbʼix chë re winäq reʼ yekijlaj wä ri tzij chqä ri letras rchë nkitzʼët chë majun akuchï xesach wä. Taq chkiwäch ryeʼ ri wuj ri najin nkiʼän copiar achiʼel ta kʼo ma ütz ta kʼo pä chpan, nkitzʼibʼaj wä qa ri xkïl chuchiʼ ri wuj ri najin wä nkiʼän. Ri masoretas ma xkajoʼ ta xkijäl ri naʼoj kʼo chpan le Biblia. Ri profesor Moshe Goshen-Gottstein nuʼij chë chkiwäch ri masoretas, «majun ta chik jun mak más nüm» chwäch ri nkijäl ri naʼoj ri yaʼon qa chkipan ri naʼäy taq wuj.

Rukaʼn, rma komä kan kʼïy rollos yeʼilon ri tzʼibʼan qa le Biblia chkiwäch, ri yenukʼun kij riʼ yekowin nkitzʼët akuchï xesach wä ri xetzʼibʼan qa ri copias riʼ. Kan pa ciento junaʼ, ri ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones xkiʼij chë ri kiBiblia ryeʼ —pa chʼaʼäl latín— kʼo wä pä ri naʼoj chkipan ri kʼo wä chkipan ri naʼäy taq wuj xetzʼibʼäx. Rma riʼ, majun xkiquʼ ta xekiyaʼ pä ri tzij chpan 1 Juan 5:7 ri xeqatzjoj yän qa. Ri tzij riʼ chqä xyaʼöx pä chpan ri Biblia pa kaxlän ri kan tamatäl ruwäch: Reina-Valera. Ye kʼa, taq xelitäj nkʼaj chik rollos, ¿achkë xkikʼüt ri rollos riʼ? Ri biblista Bruce Metzger xtzʼibʼaj reʼ: «Re tzij reʼ [ri kʼo chpan 1 Juan 5:7] ma yelitäj ta chkipan ri wuj ri kan ojer yetzʼibʼan qa chkipan jalajöj chʼaʼäl (achiʼel pa siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe chqä eslavo), xa xuʼ chpan latín yelitäj wä». Re xuʼän chë chkipan ri kʼakʼakʼ taq Biblias rchë ri Reina-Valera chqä nkʼaj chik Biblias xkesaj qa ri tzij riʼ chkipan.

¿Nkikʼüt komä ri wuj ri más ojer yetzʼibʼan qa chë ri naʼoj ri ye kʼo chpan le Biblia ma ye jalatajnäq ta? Taq pa junaʼ 1947, xelitäj jojun rollos chunaqaj ri mar Muerto, ri yenukʼun kij riʼ xekowin xkijnamaj ri texto masorético hebreo rkʼë ri ye kʼo pä chkipan re rollos reʼ ri yetzʼibʼan qa más mil junaʼ chwäch ri xkitzʼibʼaj qa ri masoretas. Jun chkë ri xbʼanö riʼ, xuʼij chë ri xkiʼän xkʼüt chkiwäch chë ri masoretas kan xkiyaʼ kan chrij ri kisamaj chqä xkiʼän jontir ri xekowin rchë majun akuchï xesach wä taq xkesaj rucopia le Biblia. Rma riʼ, röj nqkowin nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ri kʼo pä chpan le Biblia.

Chpan ri Biblioteca Chester Beatty ri kʼo Dublín (Irlanda) kʼo copias ri kan ojer yebʼanon qa kichë jontir bʼaʼ wuj ri kʼo chpan ri Escrituras Griegas Cristianas. Jojun chkë ri copias riʼ xebʼan taq kʼa riʼ wä cien junaʼ ye qʼaxnäq taq xkʼis rutzʼibʼaxik le Biblia. Jun diccionario nuʼij chë «tapeʼ le Biblia kan kʼïy rucopias bʼanon, xa qʼalaj jalatajnäq chpan chqä chë ri naʼoj kʼo chpan ma jalatajnäq ta».

RI UTZIL XKʼÄM PÄ. Rma kan kʼïy rollos ye kʼo komä chqä kan ojer yebʼanon qa re rollos reʼ, ya riʼ rubʼanon chë le Biblia ma jalatajnäq ta ri naʼoj kʼo chpan. Jun achï ri Frederic Kenyon rubʼiʼ xuʼij reʼ chrij ri Escrituras Griegas Cristianas: «Majun ta chik jun wuj ri bʼanon ojer ri kan kʼïy rucopias elesan chqä chë ma jalon ta ri naʼoj ye kʼo chpan». Y chrij ri Escrituras Hebreas, ri profesor William Henry Green xuʼij: «Ütz nqayaʼ chwäch qan chë majun ta chik jun wuj ri xtzʼibʼäx ojer ri kan ma ye jalatajnäq ta ri naʼoj ye kʼo chpan rucopias».

Rma le Biblia kʼa kʼo na komä, rït yakowin njeʼ jun awchë chqä naskʼij ruwäch. Taq kan ütz aBiblia nachaʼ, ütz nayaʼ chwäch awan chë ri najin naskʼij kan ya riʼ wä kʼo pä chkipan ri naʼäy taq wuj.a Ye kʼa ¿achkë bʼanayon chë le Biblia kʼa kʼo na komä tapeʼ achoq chwäch xtzʼibʼäx wä pa naʼäy kan chanin nchaʼ chiʼ, ye kʼïy kitjon pä kiqʼij rchë nkichüp ruwäch chqä ye kʼo kikanun rubʼanik rchë kijalon ri naʼoj ye kʼo chpan? ¿Achkë rma nqaʼij chë re wuj reʼ ma junan ta kikʼë ri nkʼaj chik?

Ye kʼïy ri nkinukʼuj ruwäch le Biblia kan junan nkiquʼ rkʼë ri apóstol Pablo, ri xtzʼibʼaj reʼ: «Ronojel ri kʼo chpan ri Loqʼoläj taq Wuj kan rkʼë Dios petenäq wä» (2 Timoteo 3:16). Ryeʼ nkinmaj chë le Biblia ma chupnäq ta ruwäch rma kan Ruchʼaʼäl Dios kʼo chpan y chë yë ryä bʼanayon chë kʼa kʼo na komä. Faizal, ri xqatzjoj chpan ri naʼäy artículo, kan yë ryä xtzʼetö we ütz nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij le Biblia o manä. Kan xel rukʼuʼx rma ri xtamaj chpan, rma xtzʼët chë kʼïy naʼoj ri nkikʼüt ri iglesias ma ye kʼo ta chpan le Biblia. Chqä kan xel rukʼuʼx taq xtzʼët chpan le Biblia achkë nrajoʼ nuʼän Dios rkʼë le Ruwachʼlew.

Faizal nuʼij: «Komä ntaman chë le Biblia ri kʼo pa nqʼaʼ jun spanïk ri ruyaʼon pä Dios chwä. We Dios xkowin xuʼän jontir ri kʼo, ma kʼayewal ta nuʼän chwäch nuyaʼ pä Ruchʼaʼäl chqë y nuʼän chë ma nchup ta ruwäch. We kʼo jun nbʼin chë Dios ma nkowin ta nuʼän riʼ, reʼ ntel chë tzij chë Dios ma kan ta kʼïy ruchqʼaʼ kʼo. Ye kʼa riʼ ma tzij ta, rma qataman chë Dios kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ» (Isaías 40:8).