Kanang Katingalahang Utok sa Masuso!

SILA katingalahan sukad sa ilang pagsugod. Tulo ka semana tapos sa pagsamkon, sila magsugod nga may 125,000 ka selula ug tapos niana mokusog sa pagpabugwak ug 250,000 ka selula sa usa ka minuto. Ang matag usa ka gagmayng utok mopadayon sa iyang tulin nga pagtubo hangtod nga moabot kini sa paghimugso sa gidaghanong duolan sa 100,000,000,000—sama kadaghana sa mga bitoon sa Milky Way!

Apan sa mga bulan una pa niana, samtang anaa pa sa tagoangkan, molihok na ang utok sa bata. Kini makamatikod sa iyang tubigong palibot. Kini makadungog, makasabor, makaalinggat ug kahayag, moreaksiyon sa paghikap, makakat-on, ug makahinumdom. Ang emosyon sa inahan makaapekto niana. Ang malumong mga pulong o mananoyng honi makapakalma niana. Ang masuk-anong pulong o masabang musika makapakurat niana. Ang pinitik sa kasingkasing sa inahan mopahupay niana. Apan kon mokusog ang pagpitik sa kasingkasing sa iyang inahan tungod sa kahadlok, ang iyang kasingkasing mas mokusog sa pagpitik. Ang nasubong inahan nagapasa ug kabalisa sa bata sa iyang tagoangkan. Ang malinawong inahan nagadala ug malinawong bata. Ang malipayong inahan mopahimo sa bata sa iyang tagoangkan sa paglukso sa kalipay. Kining tanan ug daghan pa maoy nakapaokupado sa utok sa bata. Bisan diha pa sa tagoangkan kana katingalahan na.

Moporma ba ang dugang neurons human nga matawo? Ang ulahing pagdukiduki nag-ingon dili. Apan, sa walay duhaduha, ang neurons magpadayon sa pagtubo sa gidak-on, samtang nagahimog mga trilyon-trilyong mga koneksiyon sa usag usa. Ang utok sa masuso dihang matawo maoy un-kuwarto lamang kadakoa kay sa hingkod, apan motulo kini ka pilo sa pagdako sa iyang unang tuig. Kini moabot sa iyang hingkod nga gibug-atong tulo ka libra (1.4 kg) sa dili pa kini magtin-edyer. Wala kana magpasabot nga kini nasudlan sa kahibalo sa usa ka hingkod. Ang kahibalo dili masukod sa gibug-aton sa utok o sa gidaghanon sa mga selula niini. Kondili, kini daw nalangkit sa gidaghanon sa mga koneksiyon, nga gitawag synapses, nga nasumpay tali sa mga neuron sa utok.

Ug katingalahan kanang gidaghanona! Ang makalipong nga usa ka kuwadrilyon ka koneksiyon sa ulahi ang mahimo—nga sundan ug 15 ka sero! Apan mahimo kini kon tugob nga sudlan ang utok ug impormasyon gikan sa lima o kapin pang mga igbalati. Ang palibot kinahanglang makapukaw sa kalihokan sa hunahuna ug sa emosyon, kay mao kana ang makapatubo sa gagmayng kutay sa dendrites. Ang dendrites maoy gagmitoy samag punoan sa buhok nga mokab-ot sa mga neurons aron masumpay sa ubang mga neuron.

Nalangkit usab ang panahon sa paghimo niining mga koneksiyona: Sila kusog nga moporma diha sa bata kay sa tigulang. Ang panultihong, “Dili nimo katudloan ang tigulang nga iro ug bag-ong mga kalaki,” dili tinuod. Apan mas malisod tudloan ang tigulang nga mga iro ug bag-ong mga kalaki. Sa mga tigulang, ang koneksiyon sa mga neuron mas hinayng moporma ug mas dali nga mawala. Ang bili sa ilang pagporma sama ra sa bata—ang pagkaladlad sa tugob, makadasig nga palibot. Ang kaisipan kinahanglang magpabiling aktibo! Walay hunong ang kauswagan sa kaisipan! Walay pag-urong ang kaisipan!

Apan ang pagtubo nga katingalahan anaa sa mga utok sa masuso. Sila maoy mga espongha nga mosuyop sa ilang mga palibot! Sa duha ka tuig ang masuso makakat-on ug malisod nga pinulongan, pinaagi sa pagpaminaw lamang niya niana. Kon kini makadungog ug duha ka pinulongan, iyang makat-onan kining duha. Kon tulo ang pinulongan, kini makakat-on ug tulo. Gitudloan sa usa ka tawo ang iyang gagmayng mga bata ug lima ka pinulongan sa usa ka higayon—Hinapon, Italyano, Aleman, Pranses, ug Ingles. Gipadungog sa usa ka babaye ang iyang anak nga babaye ug daghang mga pinulongan, ug sa nagpanuigon ang bata ug singko anyos, siya larinong makasultig walo ka pinulongan. Maglisod ang hingkod sa pagkat-on ug pinulongan, apan sa mga bata natural nga makat-onan kini.

Usa ka pananglitan lamang ang pinulongan sa mga abilidad nga giprograma sa genetikanhong paagi diha sa mga utok sa bata. Ang mga abilidad sa musika ug sa arte, koordinasyon sa kaunoran, ang panginahanglag kahulogan ug katuyoan, konsensiya ug moral nga mga prinsipyo, kamahatagon ug gugma, pagtuo ug ang pangagda sa pagsimba—tanan nagaagad sa linaing mga sistema sa utok. (Tan-awa ang Buhat 17:27.) Sa laing pagkasulti, ang gitukod sa genetikanhong paagi sa mga kutay sa mga neuron ilabinang giprogramang daan aron kini modawat ug kauswagan ug ubang mga katakos ug mga potensiyal.

Apan, sabta, nga sa pagkatawo kini maoy mga potensiyal lamang, mga katakos, mga daang-kahilig. Kinahanglang adunay ipasulod nga impormasyon aron sila molambo. Kinahanglang iladlad sila sa maayong mga eksperyensiya o mga palibot o mga pagtuon aron mahimong mga kamatuoran. Ug kinahanglang may hustong alang panahon niini nga mga pagladlad aron labing epektibo, ilabina sa mga masuso.

Apan kon maayo ang mga palibot ug husto ang panempo, mahitabo ang katingalahang mga butang. Dili lamang pinulongan ang makat-onan kondili makatugtog usab ug musikal nga mga instrumento ang mga bata, mapukaw ang ilang mga abilidad sa pagkaatleta, mabansay ang mga konsensiya, suphon ang gugma, ug matukod ang pundasyon sa tinuod nga pagsimba. Kining tanan ug dugang, dugang pa, samtang sa samang panahon pugsan ang mga utok sa masuso ug maayong binhi ug tubigan sa gugma sa ginikanan.