Ang mga Walay-Balay—Unsa ang mga Hinungdan?

USA kadto ka matugnawng gabii sa tingtugnaw. Si Louise ug ang iyang pamilya kalit nahigmata tungod sa inggit nga mga singgit. Ang usa ka sunog misilaob sa usa ka apartment sa silingan. Gihuyop ang kalayo sa kusog nga hangin sa tingtugnaw ug giduso kana latas sa unom-ka-andanang tinukod. Sa katarantar ug kaguliyang sa paggawas sa ilang apartment didto sa ikalimang andana, nahulog ug namatay ang inahan ni Louise gikan sa eskapohan kon may sunog. Mga gutlo sa ulahi, giut-ot sa kalayo ang tinukod, ug gilaglag ang tanang puy-anan.

Ang pagkamatay sa iyang inahan ug pagkawagtang sa iyang balay sa usa ka gabii nakapagun-ob kang Louise. Maayo na lang, siya may mga paryente ug mga higala nga nagpapuyo kaniya hangtod mahikay niya ang iyang kahimtang. Kini ang gitawag sa mga sosyologo nga community support network, nga sa daghang kaliwatan nagasilbing usa ka pukot sa kaluwasan (safety net) panahon sa emerhensiya.

Nan nganong ang matag dakong siyudad dunay iyang katawhan sa kalye ug mga silonganan o shelter alang sa mga walay-puy-anan? Nganong anaa ang tanang eskwater, mga timawang-dapit, ug mga dapit sa barongbarong? Ug, sa pagkamatuod, nganong daotan ang kahimtang sa pamalay ug may suliran sa kawalay puy-anan?

Kon Mabuslot ang Pukot sa Kaluwasan

Sa normal nga kahimtangan, ang pukot sa mga paryente ug mga higala makatagana sa igo sa tabang nga kinahanglanon panahon sa personal nga krisis. Ugaling, ang pukot mahuyang. Unsa na man kon ang panginahanglan labihan ka dako kaayo o ka gastoso nga kini labaw sa ikatagana sa pukot? O unsa man kon ang dakong sosyal nga kagubot magbuslot sa pukot mismo? Kon mabuslot ang pukot sa kaluwasan, ang mga tawo mahulog ngadto sa tumang kalisdanan.

Kini nagakahitabo sa daghang nagkaugmad nga kanasoran. Pananglitan, sa India menos ang tinuig nga ulan sa habagat sa miaging ubay-ubayng katuigan. Sa pagka ting-init sa 1987, usa sa matag tulo ka Indian kulang ug tubig nga mainom. Ang kanihit sa tubig nagkahulogan usab nga wala molambo ang mga tinanom, ug nangamatay ang mga baka. Kay walay mga abot, ang mga mag-uuma walay trabaho ug walay kahinguhaan sa pagpakaon sa ilang mga pamilya. Ang bugtong kapaingnan nila mao ang pagbiya sa mga balangay ug pag-adto sa mga siyudad diin ang trabaho basin hipalgan pa.

Ang epekto niining maong paglalin nahimong kabug-at alang sa mga siyudad, nga gisakit na sa kusog nga pagtubo sa populasyon. Kay walay kuwarta o trabaho, kanang nangabot nga mga lalin dili gani makaabot bisan sa gamayng kuwarto diha sa timawang koloniya. Ug sanglit sila namalhin ngadto sa bug-os bag-ong palibot, walay kadangpan ang pipila kanila. Busa sila kinahanglang moduyog sa ubang mga nagpuyo sa kadalanan, ug mosamot ang krisis sa puy-anan.

Giatubang sa ubang nagkaugmad nga kanasoran ang susamang problema. “Niadtong 1950, usa lamang ang siyudad sa Aprika nga may kapig usa ka milyong tawo: ang Cairo,” matud sa librong Africa in Crisis. “Niadtong 1980, 19 ang siyudad nga may kapin sa usa ka milyon. Sa pagkatuig 2000, gilaomang kapin sa 60 ang maong mga siyudad.” Ang mga tawo sa banika nagahugop sa mga siyudad kay nagalaom nga hipalgan ang labi pang maayong pangabuhian. Apan ang misangpot mao ang mga kabos nga dapit ug pagkatimawa, nga kasagaran grabe pa kay sa ilang gibiyaan.

Nag-usbawng Bili ug Nagkadiyutayng Suplay

Sa mas dato o ugmad nga kanasoran, ang mga hinungdan sa pagkawalay-puy-anan tingali lahi. Ang mga tigpaluyo sa mga walay-puy-anan kasagarang nagapunting sa ekonomiya ingong pangunang hinungdan. Pananglitan, sa Canada, “samtang ang nagausbawng gasto sa pagtukod sa miaging bayente anyos nakapataas sa bili sa bag-ong mga balay,” nagtaho ang Canadianong magasin sa balita nga Maclean’s, “ang pag-abot sa duhag-kinitaang mga pamilya sa baligyaan sa balay sa bag-o pang katuigan labi pang nakapataas sa mga bili—nga abot pag 50 porsiento sa miaging tuig lamang sa pipila ka bahin sa siyudad.”

Nakaamot sa nag-usbawng bili sa balay diha sa daghang siyudad mao ang palakaw nga gitawag gentrification. Sa mauswagon, ang daandaan, baratohong balay sa sulod sa siyudad giremodel o gikombertir nga mahalong mga yunit uban ang tanang modernong mga kaharuhay nga makatagana sa gusto sa bag-ong dato o batan-ong mga propesyonal nga mopalabi sa pagpuyo sa siyudad kay sa kinabuhi sa gawas sa siyudad. Kini dili lamang mopataas sa bili kondili mopakubos ug dako sa suplay sa maabot nga balay alang sa mubo o bisan kasarangag-kinitaang mga pamilya.

Pananglitan, sa siyudad sa New York ang usa ka bag-ong pagtuon nakadiskobreng ang usa ka pamilya kinahanglang mokitag $58,000 sa usa ka tuig aron makaabot sa bag-o kasarangag-prisyong usag-lawak-higdaang apartment. Ang usa ka nasodnong surbi nagpadayag nga ang Manhattan mao usab ang kinatas-an ug abang sa mga siyudad sa nasod. Ang usa ka 130 metro kuwadrado, duhag-lawak-higdaang apartment sa usa ka maayong dapit may abang nga, sa aberids, $2,555 sa usa ka bulan, ug ang usa ka pamilya kinahanglang mokitag mga $73,000 sa usa ka tuig aron makaabot niana, nga isipong andam silang mogastog kapin ug 40 porsiento sa ilang kinitaan diha lang sa balay.

Ang bili sa balay sa ubang siyudad tingali mubo, apan mao usab ang aberids nga suweldo sa mga trabahante. Tungod kay ang balay mokuhag dakong bahin sa kinitaan sa usa ka pamilya, ang dili-paborableng kausabang pinansiyal daling mosangpot sa katalagman. Kana ang nahitabo kang John, kinsa sa miaging pila ka tuig nagbalhin sa iyang pamilyang limag sakop gikan sa Chicago, Illinois ngadto sa Houston, Texas aron mangitag trabaho. Sa makadiyut iyang gisuportahan ang iyang pamilya pinaagi sa mga komisyon nga iyang nakita ingong salesman sa sakyanan para sa lulinghayaw. Dayon, tungod sa naglisod nga ekonomiya, wala siya makabaligya sulod sa duha ka bulan. Kay wala makabayad sa $595-ang-bulang abang sa iyang apartment, siya ug ang iyang pamilya gipapahawa. Kay walay kadangpan, sila nangadto sa usa ka silonganan alang sa walay-puy-anang mga pamilya. Bisan tuod nakatino na sa atop ibabaw sa iyang ulo, si John nahibulong kon unsaon niya sa pagtindog pag-usab sa iyang kaugalingong mga tiil, sanglit diyutay rang amo ang mopatrabaho ug tawong walay adres.

Bisan tuod ang kadaghanang tawo sa dagkong siyudad tingali dili kay walay puy-anan, ang ilang ginapuy-an dili gayod maayo. Ang usa ka surbi nagpadayag nga bisan sa usa ka siyudad nga moderno sama sa New York, 10 porsiento sa mga puy-anan mao ang gitawag “old-law tenements,” mga balay nga giisip nga dili angayan bisan sa sinugdan sa siglo tungod sa kakulang sa hangin, kahayag, ug mga probisyon sa sanitasyon. Ang laing 30 porsiento maoy “new-law tenements,” nga maarang-arang na ug diyutay, apan karaan na bisan sa sukdanan sa 1929. Kada tuig, abot sa 30,000 ka tawo ang mapugos sa pagpahawa sa ilang mga balay sa dihang ang ilang nagkadunot nga mga tinukod sa kataposan isipong gub-onon o abandonado.

Usa ka Hinungdang Labot sa Pangisip

Sa pagkomplikar sa mga butang, nagtuo ang daghang eksperto nga ang ekonomiya tingali usa ra ka bahin sa problema sa kawalay puy-anan. Sila nagpatuo nga ang dakong porsiento sa mga walay balay mahimong ingon kay sila masakiton sa utok ug dili na makaatiman sa ilang kaugalingon.

Sukad sa tungatunga sa katuigang 1960 daghang mental nga institusyon sa gobyerno, sa paningkamot nga mamenosan ang gastos, nagsagop sa gitawag komunidadnong paagi alang sa maayong pangisip. Ang mga masakiton sa utok tambalan sa pila ka bag-ong droga nga makapaaktibo sa pangisip ug dayon pagawson. Ang teoriya niadto mao nga tungod kay ang mas seryosong mga simtoma gikontrolar sa mga droga, ang mga pasyente maulian pinaagi sa pagpuyo diha sa komunidad ug pagkasinuportahan niini. Ingong resulta, sa Canada, pananglitan, ang bug-os nga kapasidad sa mental nga mga institusyon mius-os gikan sa 47,600 ka katre sa 1960 ngadto sa wala nay 10,000 karon, ug ang presenteng populasyon sa mga mental nga ospital sa Tinipong Bansa wala nay un-kuwarto sa kinatas-ang ihap sa 1955 nga 559,000.

“Apan ang pagpagawas sa mental nga mga pasyente sa dakong sukod nadaot kay napakyas ang mga probinsiya sa pagtaganag igong komunidadnong mga serbisyo, o mga kahikayan sa puy-anan, alang sa kanhing mga masakiton sa utok,” nagtaho ang Maclean’s. Daghan kanila ang mapugos sa pagpuyo sa gubang mga sak-anang balay ug mga kuwartong paabangan. Ang uban, kay dili makakontrolar sa ilang mga kinabuhi, mosangko sa mga silonganan o sa kadalanan. Ang opisyales sa ahensiya sa panghinabang sa daghang siyudad sa Canada nagbanabanang mga un-tersiya sa walay puy-anan nagaantos sa usa ka matang sa kadaot sa pangutok. Ang usa ka pagtuon nga gihimo ni Ellen Bassuk sa Harvard Medical School nakadiskobreg “90 porsientong kaso sa marekonosir nga sakit sa utok” taliwala sa mga nagpuyo sa tipikal nga silonganan sa mga walay puy-anan sa Boston.

Ang kahimtang sa mga pamilyang walay balay nga gibutang sa mga otel sa ahensiyang panghinabang ug ang susama walay kalainan. Bisan tuod daghan kanila nag-antos sa sakit sa utok, ang guot ug hugawng mga kahimtang, dugang pa ang kapuol ug kawalay-paglaom, kasagarang mosangpot sa kabangisan diha sa pamilya ug emosyonal nga kadaot, ilabina sa mga bata.

Trahedya sa Pagpangita sa Usa ka Solusyon

Bisan tuod ang mga eksperto dili magkauyon kon kaha ang pagkawalay puy-anan maoy tungod sa kalisod sa ekonomiya, ang mahal nga mga balay, mga hinungdang maylabot sa pangisip, o laing hinungdan, ang daghang bahin sa problema nagapabiling makahahadlok. Una sa tanan, dili ikalimod nga nagakagrabe ang problema sa balay sa tibuok kalibotan. Ikaduha, sa dugang ug dugang, dili lamang tagsaanong mga tawo apan mga pamilya, ang nagakahimong walay puy-anan. Ug sa kataposan, ang populasyon sa walay puy-anan mas batan-on sa edad. Kining makapasubong mga kamatuoran nagapangayog mga solusyon. Unsay ginabuhat sa pagsulbad sa problema? Unsa ka epektibo kini? Ug may panahon kahang ang tanan may igong puy-anan?

[Letrato sa panid 9]

Mantenil nga puy-anan sa landong sa maluhong mga balay

[Tinubdan]

Mark Edwards/UNCHS