Mga Droga—Peligroso ug Makapatay

MGA DROGA—mga substansiya nga moapektar sa mga sentido—may kasaysayan nga mobalik sa labing sayong mga adlaw sa tawo. Ang kinaiyanhong mga substansiya nga mopalihok sa sistema sa nerbiyos sa wala madugay nadiskobrehan: ang alkohol sa pagrelaks sa nahago nga hunahuna. Mga substansiyang sinaktag opio sa paghupay sa sakit ug pagpaduka. Mga dahon sa coca aron mahabol ang mga sentido ug mouswag ang agwanta.

Ang alkohol dugay nang ilado. Giingnan kita diha sa Bibliya, sa Genesis 9:20, 21, nga “si Noe misugod ingong mag-uuma ug nagtanom ug parrasan. Ug siya misugod sa pag-inom sa bino ug nahubog.” Ang opio maorag nailhan sa karaang Mesopotamia ug gitala ingong kaylap gigamit sa karaang Gresya. Ang peyote, tabako, coca, soma—ang tanan midulag mga bahin sa tibuok kasaysayan.

Nakakaplag gani ang mga droga ug dapit diha sa mga sugilambong. Misugid si Homer sa pagkalimtanon nga mitakboy sa pipila sa tripulante sa Odysseus sa yuta sa mga kumakaon ug lotus. Ang inilang detektib sa piksiyon nga si Sherlock Holmes nag-ineksiyon ug 7-porsientong solusyon sa cocaine, nga nadiskobrehan niyang “labaw nga makapalagsik ug makapatin-aw sa kaisipan”—usa ka punto de vista nga sama sa gipausbaw sa dili-piksiyonal nga utokan sa yugtong Victorian nga si Sigmund Freud.

Ang medisinal nga bili sa mga droga daling namatikdan, apan ang paggamit niana dili limitado sa medisina. Kana kaylap nga gigamit sa relihiyosong mga rituwal. Sila gigamit sa mga singkamot sa pagpausbaw sa kaamgohan, pagpakusog sa mga pagbati, pagpadako sa apresasyon, pagbag-o sa buot, ug pagpadako sa katakos sa paghigugma. Apan nakakaplag usab silag way-kinutobang katakos sa pagpanglaglag ug pagmugnag sosyal nga mga suliran.

Makaiikag ang pagmatikod nga ang mga drogang gidili sa balaod karong adlawa wala isipa sa tanang panahon nga makadaot sa panglawas ug kaayohan sa tawo. Pananglitan, sa ulahing katunga sa ika-19ng siglo sa Tinipong Bansa, ang cocaine, opio, ug heroina maoy legal ug sayon mabatonan. Kana mapalit usab nga walay reseta gikan sa bisan haing botika. Ang pipila kaylap gigamit diha sa de-patenteng mga tambal. Ang Coca-Cola dunay cocaine sulod sa 17 ka tuig hangtod giilisan kanag caffeine niadtong 1903.

Ang kanasoran nga karong adlawa nagatinguha sa pagpukgo sa negosyo sa droga sa nangagi nakigbisog sa pagpauswag niana. Ang mga Gubat sa Opio—duha ka gubat bahin sa negosyo nga gibugno sa tungatunga sa ika-19ng siglo sa dihang misulay ang Tsina sa pagpahunong sa dili-legal nga negosyo sa opio diha sa iyang nasod—natapos sa kaparotan sa Tsina ug sa napugos nga paglegal sa pag-importar ug opio didto.

Usa ka Krimen nga Walay Biktima?

Ang pipila karong adlawa dapig usab sa paglegal sa mga droga. Nakita nila nga kini usa ka sulbad sa mga gumonhap nga giatubang sa pagpakiglabot sa dili-legal nga negosyo sa droga. Gibati sa pipila nga ang “lulinghayaw” nga paggamit sa mga droga maoy butang pribado ug kinaugalingon ug giisip ang paggamit sa mga droga ingong dili-makadaot nga kalingawan. Apan ang paggamit bag dili-legal nga mga droga “krimen nga walay biktima,” sumala sa giangkon sa pipila? Palandonga ang mosunod:

● Ang bayentesais-anyos nga Natasha Ashley, mabdos ug walo ka bulan ug tunga, nakigsulti sa usa ka babayeng higala sa asiras sa usa ka bahin sa Siyudad sa New York nga gitawag Little Italy. Sa kalit ang usa ka kotse milukso sa imburnal, mibangga sa duha ka babaye ug napiit ang wala nga batiis ni Ashley sa poste sa koryente, nga midugmok niana sa grabe gikan sa tuhod paubos. Nabali usab ang batiis sa higala. Nakaplagan sa polis ang drayber diha sa iyang kotse nga hubog sa droga, nga nagkupot pag heringgilya sa iyang kamot. “Mipatim-aw nga nasobrahan siya sa dosis samtang nagdrayb,” matud sa paramedic nga nag-atiman sa mga biktima.

● Si Michael Perkins, 12-anyos lang, patay na—namatay sa usa ka sunog nga mihapay sa apartment nga iyang gipuy-an. Ang kapolisan nag-ingon nga kadto gituyo sa pagsunog sa mga tigbaligyag crack tapos moreklamo ang iyang amahan mahitungod sa ilang kalihokan maylabot sa droga diha sa balay.

● Si Rosa Urena dili makasulod sa kolehiyo o maminyo sa sunod tuig sumala sa iyang giplano. Siya nasamdan nga gikamatay samtang natulog siya sa iyang katre, naigo sa ulo sa laag nga bala nga midugmok agi sa iyang bentana ug sa ulohan sa iyang katre. Ang mga namaligyag droga nagrakrak sa iyang gipuy-an sa mga bala tungod sa pagpangangkog teritoryo.

● Ang usa ka 17-anyos nga giyanon sa crack nagpatuyang sa pagpangawat aron isuportar sa iyang bisyo sa droga. Sa panahong nasakpan siya walo ka adlaw sa ulahi, nakapatay siyag lima ka tawo ug nakasamad ug lain pang unom. “Ang tanang biktima maoy inosenteng mga trabahante,” nagpahayag ang hepe sa mga detektib.

Ang anaa sa itaas pipila ra sa daghang maylabot-sa-drogang mga panghitabo sa usa lamang ka siyudad niining tuiga. Ug sila nagauswag sa proporsiyong makapalisang.

Mobati ka bang luwas diha sa kadalanan nga nasayod nga ang usa ka porsiento sa ubang mga drayber nakagamit ug droga nga makadaot sa ilang panghukom ug mga pangsanong? Makalmado ka ba sa dihang mosakayg bus, ayroplano, o tren samtang nakaila nga kadtong responsable sa imong pagkaluwas basin nailalom sa mga droga? “May mga kaso na sa nagiyang mga piloto sa ayroplano, mga tripulante sa tren, mga drayber sa bus ug trak, mga manedyer sa kompaniya, mga doktor, mga magtutudlo ug ubang may awtoridad nga nakamugnag peligrosong mga kahimtang tungod sa ‘paglakaw nga may misyon’ [slang sa pagbatog kalalim taliwala sa mga tigdroga] samtang nagatrabaho,” matud sa Manchester Guardian Weekly.

Sa usa ka imbestigasyon sa bag-o pang grabeng bangga sa tren sa Mount Vernon, New York, ang tanang lima sa mga trabahanteng nagkontrol sa tren nga nalangkit nakaplagang positibo sa mga droga sa dihang gisusi. Matud sa administrador sa Pederal nga Ferrocaril si John H. Riley: “Sa miaging 16 ka bulan, kami may aberids nga usa ka dakong disgrasya sa tren matag 10 ka adlaw nga niana nadiskobrehan ang alkohol o paggamit ug droga, uban sa kapig 375 ka tawo nga namatay o naangol sa maong mga disgrasya. Nakaplagan namo ang positibo-sa-droga nga mga resulta sa usa sa matag lima ka disgrasya sa tren nga among nasusi sa miaging duha ka tuig, ug 65 porsiento sa among mga namatay nahitabo sa mga disgrasya diin usa o kapin pang empliyado nasusihang positibo sa alkohol o mga droga.”

Mga Droga ug Krimen

Dili kinahanglang ang usa mobiyahe aron mabiktima diha sa esena sa droga. Ang mga biktima kadaghanan mao kadtong tua sa ilang mga balay mismo ug anaa sa kadalanan. Daghang giyanon sa droga, kay giduso sa panginahanglang suportahan ang gastoso nilang bisyo, modangop sa krimen—panulis, panukmag, panglungkab. “Ang usa ka pagtuon sa Departamento sa Hustisya karong bag-o nakadiskobre nga ang talagsaong 79 porsiento sa mga sinumbong sa pila ka siyudad nasusihang positibo sa paggamit ug droga,” matud sa U.S.News & World Report.

Unya anaa ang subsob nga pinusilay tali sa kaindig nga mga organisasyon sa droga ug ang panimalos nga mga lakang himoon batok sa mga dili makabayad. Ang inosenteng mga tumatan-aw subsob hisakpan nianang mga pagharongay. “Kon ang usa ka target mahitabong anaa sa usa ka grupo sa upat o lima pang uban,” matud sa usa ka opisyal, “alaot kaayo ang upat o lima pang uban.”

Sa kaulohan sa U.S., ang Washington, D.C., may 228 ka pagbuno sa 1987—57 porsiento kanila konektado sa mga narkotiko. Ang Siyudad sa New York nagtalag 1,691 ka pagbuno, aberids nga kapig 4 sa usa ka adlaw. Kapig 38 porsiento kanila ang gitukmod sa mga droga. “Ang Departamento sa Sunog sa Oakland [California] nagpasangil sa kapig 180 ka kaso sa tinuyong panunog sa siyudad sa miaging tuig sa away tali sa mga gang sa droga ug mga panimalos batok sa hinay-mobayad nga mga suki o sa mga molupyo nga mingreklamo sa dayag bahin sa dayag kaayong komersiyo diha sa siyudad sa crack, usa ka isog nga matang sa cocaine,” matud sa usa ka taho sa New York Times.

Gibati sa katilingban sa katibuk-an ang mga epekto sa pag-abusar sa droga—miuswag nga krimen ug kabangisan, mga kabug-at sa mius-os ekonomikanhong kamabungahon ug grabeng mga aksidente, publikong kahiwian—uban sa ilang mahal nga bili. Apan ang mga tig-abusar sa droga mismo mao ang nagabayad sa labing mahal nga bili. Sa unsang paagi?

Ang mga Kapeligrohan Nganha sa mga Tiggamit

“Daotan ang pag-abusar sa droga. Kini makadaot sa hunahuna ug makapatay sa lawas. Sa usa ka pulong, kini estupido,” mao ang pagpahayag niana ni Malcolm Lawrence, kanhi espesyal nga luyoluyo sa Sekretaryo sa Estado sa U.S. alang sa mga butang may labot sa internasyonal nga pagkontrolar sa narkotiko. Apan komosta kadtong nagapasigarbong sila wala magiyan ug nagaangkon nga sila makahunong sa bisan unsang panahong gusto nila? “May nailhan akong mga tawo nga nakagamit ug crack sa makadaghan ug wala na gayod mousab paggamit niana,” matud sa usa ka estudyante sa hayskul.

“Tinong dili tanang batan-on nga moyupyop ug sigarilyo sa marijuana o moyarok ug usa ka botelyang isog nga ilimnon ang mosangpot nga sama nako,” matud sa kanhing giyanon si Ken Barun, nga nagsugod sa marijuana sa edad 16 ug nagpadayon sa mga pildora, hallucinogens, heroina, ug cocaine—nga wala gayod magdahom nga makakita sa iyang ika-25ng kasumaran. Apan daghan ang makaugmad sa pagdepende sa droga, ug walay makaingon kon kinsa unya kana siya hangtod ulahi na kaayo.

Ang usa ka suliran mao ang makapaluyang epekto sa mga droga. Pananglitan, ang cocaine, nga sa pagkakaron usa sa labing giabusahan, sa sinugdan mopabati kanimong mas lig-on, mas igmat ug masaligon, nga mas makakontrolar sa imong kinabuhi. Maayo kaayo ang imong bation nga buot nimo kanang sulayan ug sulayan pag-usab. Apan samtang himoon nimo kana, mosugod ka sa pagbatig maot kon wala na ang droga—balisa, libog, mabalak-on, luya. Gikinahanglan nimo ang dugang. Apan sa balikbalik nga gamit mahimong moabot ang pagkagiyan ug ang daghang suliran nga nagaapil sa paranoia, panghanduraw, ug psychosis.

Ang mga tigdukiduki nakadiskobreng ang paggamit sa cocaine makadaot nga permanente sa kasingkasing ug makabikil sa mga atake sa kasingkasing ug sa estrok. Si Len Bias, usa ka 22-anyos nga bituon sa basketball sa Tinipong Bansa nga namatay gumikan sa atake sa kasingkasing nga gibikil sa cocaine niadtong 1986, giingong kausa lamang nakagamit ug droga.

Ang crack, usa ka produkto sa cocaine, grabe pa gani. “Ang linaing mga kapeligrohan sa crack maoy tungod sa hataas kaayong potensiyal nga magiyan sa droga ug sa katakos niini sa pagpahinabog seryosong medikal ug sikyatrikong mga suliran,” matud sa magasing Medical Aspects of Human Sexuality. Kay kini barato ug sayong mabatonan, makadani kini ilabina sa mga batan-on. Ang mga tiggamit ug crack nasayrang nagpatay sa ilang mga ginikanan ug nagtubok.

“Ang gitahong mga kamatayong nalangkit sa cocaine ug sa mga emerhensiyang pagpaospital miuswag ug dako gikan sa 1983 hangtod 1986,” matud sa usa ka espesyal nga taho gikan sa Comptroller General sa Tinipong Bansa. Ang mga estadistika nga nahipos sa DAWN (Drug Abuse Warning Network) gikan sa mientrang mga ospital ug medikal nga mga eksaminer nagpakitag 167-porsientong pag-uswag sa mga emerhensiyang pagpaospital ug 124-porsientong pag-uswag sa mga namatay tungod sa paggamit sa droga nianang yugtoa.

Makapasubong Epekto Diha sa mga Batan-on

Usa sa labing makapasubong mga sangpotanan sa pag-abusar sa droga mao ang epekto diha sa mga bata. “Ang estorya sa pag-abusar ug pagpasagad sa bata sa New York City sa 1987 mao ang estorya sa pagbuto sa pag-abusar sa droga,” matud sa usa ka taho sa Internal Fatality Review Panel of the Human Resources Administration. May 46,713 ka taho sa pag-abusar ug pagpasagad, ug 103 sa mga bata nangamatay. Dugang pa, sulod sa 1987 fiscal nga tuig sa siyudad, kapig 2,500 ka bata ang natawong may mga simtoma sa pagkagiyan sa droga. Tungod sa cocaine, daghang bata ang natawong ahat ug uban sa menos nga timbang sa pagkatawo, kay ang droga nagalimite sa pag-agos sa dugo paingon sa inunlan ug mopamenos sa suplay sa oksiheno ug mga sustansiya nga makaabot sa bata sa tiyan.

Ang mga bata nangatawo usab uban sa gikalisangang virus sa AIDS, nga nahipasa pinaagig pag-abusar sa droga agi sa ugat ug ipasa gikan sa inahan ngadto sa iyang gimabdos nga bata. Sa pagkatapos niining tuiga, mga usa ka libong batang nataptan sa virus sa AIDS mangatawo sa Siyudad sa New York lamang. “Nagsugod pa lang kita sa pagkakita sa pagpanglaglag,” matud ni Dr. Leonard Glass, direktor sa mga serbisyo sa bag-ong natawo sa Kings County Hospital Center. Tulo o upat ka bata mamatay sa AIDS niining ospitala sa Brooklyn kada bulan.

Tungod nianang peligroso ug makapatayng mga sangpotanan sa mga droga, maghunahuna ka nga ang kalibotan makigbugno sa negosyo sa droga, ug kana magpukgo niana. Nan, nganong kini nagauswag man? May paglaom ba sa unahan?

[Kahon iti panid 7]

Pila ka Kasagaran Giabusahang mga Droga

Droga Posibleng mga Epekto Mga Riyesgo sa Pag-abusar

Opio Pagbati sa kalipay, pagduka, Mabaw nga gininhawa,

Barbiturates Nguhal nga sinultihan, Luya ug kusog nga pulso,

Quaaludes pagkawala sa kaugalingon, mabaw nga gininhawa,

[Letrato sa panid 9]

Ang wala pa matawo maoy waymahimong mga biktima sa pag-abusar sa droga sa ginikanan