Unsa ang “Greenhouse Effect”?
Imo bang naila ang usa ka sumbanan sa mga rekord sa klima sa yuta? Mao usab si Dr. James E. Hansen, direktor sa Goddard Institute for Space Studies, usa ka sentro sa pagdukiduki nga gipalihok sa U.S. nga ahensiya sa wanang, ang NASA (National Aeronautics and Space Administration). Niadtong Hunyo 1988, si Dr. Hansen miingon nga kining tanang kainit dili lamang sulagma sa estadistika. Human sa dramatikanhong pamatuod atubangan sa U.S. nga Senado, siya miingon: “Panahon na nga mohunong sa pagyawyaw ug moingon nga ang ebidensiya lig-on kaayo nga nia na ang greenhouse effect.”
ANG greenhouse effect. Lagmit nakadungog ka nianang pamulonga nga sigeng gigamit. Dili, wala kini magtumong sa greenhouse sa usa ka hardin. Nagabatbat kini sa pagpainit sa atmospera nga nahadlok ang daghang siyentipiko nagaapektar na sa tibuok nga planeta. Apan hangtod sa pamatuod ni Dr. Hansen, ang mga eksperto dili andam mopahayag niini sa dayag. “Gikinahanglan pa ang usa ka tigom sa Gobyerno panahon sa usa ka hulaw ug sa makaylapong kainit ug usa ka siyentipiko nga may kaisog sa pag-ingon, ‘Oo, mopatim-aw nga kini [ang greenhouse effect] nagsugod na ug ato na kining namatikdan,’” matud sa siyentipiko sa atmospera si Michael Oppenheimer bahin sa pamatuod ni Dr. Hansen. “Siya mibatig kahayahay sa pagsulti sa tin-aw ug kusog sa butang gisulting pribado sa uban.”
Ang Tibuok-Yutang Greenhouse
Nakaparking ka ba sukad sa imong kotse diha sa naglagiting nga kainit sa ting-adlaw nga sirado ang tanang bentana? Sa imong pagbalik, natilawan nimo ang greenhouse effect. Ang mga bentana sa imong kotse sihag alang sa mga silaw sa adlaw, nga daling makapainit sa sulod. Apan ang init nga hangin sa sulod sa kotse dili makagawas, ug mao usab ang kainit mismo. Nganong dili man? Kay ang kainit nga ipagawas maoy sa dagway nga infrared rays, nga dili makita sa mata apan mabatyagan sa panit, pananglitan, inigtindog nimo sa duol sa kalayo. Ang samang bildo nga mopasulod sa makitang kahayag mopugong sa kadaghanan sa dili-makitang infrared radyasyon sa pagbalik sa gawas. Busa ang temperatura sa sulod sa imong kotse motaas ug motaas.
Ang atmospera sa yuta susama sa bildo sa mga bentana sa imong kotse. Kini mopasulod dayon sa makitang kahayag apan mobabag sa daghang dili-makitang radyasyon, apil ang infrared ug ultraviolet nga kahayag, ingon man sa X rays. Sa malangkobon, kining maong pagbabag maayong butang. Ang ultraviolet nga kahayag ug X rays peligroso ug gituohan nga makakanser. Apan nganong babagan ang infrared?
Sa dihang ang atmospera mosuhop sa infrared radyasyon, kini mosilbing habol sa atong planeta. Usahay makalimot kita nga ang yuta gilibotan sa bugnaw, waysulod nga hawan. Bisan pag ang adlaw makapainit sa yuta, kon wala ang atong greenhouse nga “habol,” ang maong kainit daling moeskapo, ug ang temperatura sa ibabaw maoy 40 degrees Centigrade nga mas bugnaw kay sa kabugnaw niini karon. Mayelo ang kadagatan!
Ang suliran sa greenhouse effect mao nga basin kini mahimong sobra kaayo sa usa ka maayong butang. Ang dimapugngang greenhouse effect mahimong magpasabot sa pagkagutom sa masa samtang ang mga sona sa trigo mabalhing mga dapit sa abog. Kini mahimong magkahulogan usab sa kusog-mopatay nga mga urakan nga palihokon sa sobra-kainit nga kadagatan, sa midakong kadagatan nga molunop sa mga dapit sa baybayon, kaylap nga kanser sa panit nga ipahinabo sa nagkanipis nga hut-ong sa ozone, ug sa diikaasoy nga kasakitan sa tawo.
Pagpataas sa Tibuok-Yutang Thermostat
Lagmit nakat-onan mo sa eskuylahan nga ang atmospera maoy mga 99 porsientong oksiheno ug nitroheno. Apan, kining maong mga gas dili mobabag sa infrared rays. Ang pipila sa mga gas nga anaa sa nahibiling 1 porsiento, uban sa alisngaw, katingad-ang nagaluwas sa atong tibuok yuta gikan sa grabeng pagkayelo ug nagapameligrong magpainit nga sobra niini.
Ang kadaghanang siyentipiko mouyon nga ang pagpauswag sa konsentrasyon sa greenhouse nga mga gas sa kahanginan mopataas sa tibuok-yutang mga temperatura, bisan pag walay usang makatino kon sa unsang paagi kini mahitabo. Ikatandi nimo kining maong mga gas ngadto sa tibuok-yutang thermostat. Sulod sa kapin sa usa ka gatos ka tuig, mopatim-aw nga ang tawo inanay nagapataas sa tibuok-yutang thermostat. “Tungod sa kombustiyon sa sugnod fossil (uban sa ubang kalihokan sa industriya ug agrikultura) mitaas ang konsentrasyon sa carbon dioxide sa atmospera sa mga 25 porsiento sukad sa mga 1860,” miingon si Irving M. Mintzer sa World Resources Institute. “Ang giipong pagkatigom sa atmospera sa carbon dioxide ug sa ubang greenhouse nga mga gas sukad 1860 gituohan nga makapainit na sa nawong sa Yuta sa mga 0.5° ngadto 1.5° C labaw sa aberids nga temperatura sa tibuok yuta sa una-industriyal nga yugto.”
Tinuod nga daw dili kaayo dako ang usa o duha ka grado, apan, sa pagkamatuod, kini nagahawas sa dakong kainit. “Sa paghunahuna,” midugang si Mintzer, “ang kausaban sa aberids nga temperatura sa tibuok nga yuta nga 1° C lamang nagabulag sa kahimtang sa klima karon sa America del Norte ug sa Uropa gikan sa iya sa Little Ice Age sa ika-13 hangtod ika-17ng mga Siglo.” Dugang pa, walay katarongan sa paghunahuna nga ang ekstrang kainit makatag nga managsama. Ang usa ka ekstrang grado latas sa usa ka tuig moabot sa dagway sa daghang ekstrang grado panahon sa labing init nga mga bulan sa ting-adlaw, uban ang makalaglag nga mga epekto.
Ang Komperensiya sa Toronto
Samtang ang mabangis nga ting-adlaw sa 1988 nagpadayon sa paghurno sa Amerika del Norte, kapin sa 300 ka delegado gikan sa 48 ka nasod mitambong sa Internasyonal nga Komperensiya Bahin sa Nagkabalhing Atmospera, nga gihimo sa Toronto, Canada. Sa usa ka taho bahin sa komperensiya, ang Manchester Guardian Weekly mipahayag sa mosunod makapasubong panagna sa sangpotanan sa tibuok-yutang pag-init:
“Ang pag-uswag sa tibuok-yutang mga temperatura dili mahimong managsama. Ang habog nga mga dapit mas daling mapainit kay sa equator. Kini magpasabot sa pagkawala sa kabasaon sa yuta diha sa mga dapit nga kasarangan ang kahabog diha sa amihanang hemispera, diin gitanom ang kadaghanan sa trigo sa kalibotan.” Sa laing mga pulong, usa ka resipe alang sa tibuok-yuta nga kagutmanan.
Tibuok-Yutang Pagbaha Gitagna
Ang laing dakong gikabalak-an mao ang epekto sa tag-as nga mga temperatura diha sa lebel sa kadagatan. Ang kadaghanang tawo nagalangkit sa nagtubong mga lebel sa dagat uban sa natunawng mga dagkong yelo ug mga yelo sa tuktok sa bukid, apan sa pagkamatuod ang dagat mahimong motaas kaayo bisan pag walay matunaw nga yelo sa polo. Sa unsang paagi? Thermal nga pag-uswag—ang samang katingad-an nga mopataas sa mercury sa imong termometro sa usa ka init nga adlaw. “Kon buhaton nato ang tanan sa pagpahinay sa kiling sa pag-init, kita tingali makapugong sa pagtubo sa lebel sa dagat sa usa ngadto duha ka metros, apan kana ang kinamaayohan nga atong malaoman,” sumala ni Lawrence Livermore National Laboratory nga siyentipiko si Robert Buddemeier.
Ang mga pagtubo sa dagat sa maong gidak-on nakapukaw sa kabalaka sa tibuok kalibotan. “Ang pagtubo nga 0.6 metros sa lebel sa dagat makabanlas sa 27 porsiento sa Bangladesh, nga mawad-ag dapit ang 25 milyong tawo,” mitaho ang U.N. Chronicle. “Ang Ehipto mahimong mawad-ag 20 porsiento sa mabungahong yuta niini, ang Tinipong Bansa, tali sa 50 ug 80 porsiento sa lamaknan sa baybay niini. Ang 2-metros nga pagtubo makapapas sa 1,190-isla nga Maldivian arkipelago.”
Ang mga panagna sa ibabaw maoy sa konserbatibong bahin. Palandonga ang pipila sa labi pang hinobrang mga panagna nga ginahimo karon: “Ang tuig mao ang 2035,” maoy usa kanila. “Ang Holland nailadman sa tubig. Ang Bangladesh nahanaw na. Ang kusog nga bunok sa ulan ug nagtubong kadagatan nakapatayg milyonmilyong tawo ug nagpugos sa nahibiling katawhan sa pagpuyo sa mga temporaryong kampo sa kagiw sa bukidbukid nga dapit sa Pakistan ug India. Sa sentral Uropa ug sa Amerikanhong Tungang-Kasadpan, ang mga dekada sa hulaw naghimo sa niadto tabunok nga mga uma ngadto sa ugang mga desyerto.”—Jeremy Rifkin, diha sa Manchester Guardian Weekly.
Mao ba gayod kini ang umaabot sa atong planeta?
[Kahon sa panid 5]
Dili tanang siyentipiko ang nakatino nga ang pag-uswag sa greenhouse nga mga gas nagpahinabo sa tibuok-yutang pag-init. Si Stephen H. Schneider, usa ka tigbanabana sa klima sa U.S. National Center for Atmospheric Research nagpasidaan: “Dili ka makaingon nga tungod kay mas init ang napulo ka tuig ang hinungdan mao ang greenhouse effect. Apan nga sa kawhaan ka tuig may kiling sa pag-init, kana talagsaon gayod. Ug kon kana mopadayon sa paghimog talagsaong mga rekord sa tinuig nga paagi, sa akong hunahuna ang kadaghanang maduhaduhaon mohunong na ug mouyon nga kini mao na.”—Science News, Tomo 135, Abril 8, 1989
[Kahon sa panid 6]
Kon Nganong Lisod ang Pagtagna sa “Greenhouse Effect”
Ang katibuk-ang klima sa yuta maoy labihan ka komplikadong sistema, ug ang mga siyentipiko nagadawat nga way-pagpanuko nga adunay mga limitasyon sa ilang matagna. Aniay pila sa mga butang nga makaimpluwensiya pag-ayo sa presenteng mga sumbanan sa kompiyutir sa umaabot nga klima.
NAGAKATUNAW NGA NIYEBE UG YELO: Ang yelo ug niyebe mopasumbalik sa 40 ngadto 60 porsiento sa nagasulod nga mga silaw sa adlaw. Kini may epekto nga magpabugnaw sa planeta. Apan samtang ang nagataas nga mga temperatura magtunaw sa yelo ug niyebe, ang mas ngitngit nga yuta o tubig sa ilalom mosuhop ug mas dakong kainit. Kini makapasamot sa “greenhouse effect,” tingali sa 10 ngadto 20 porsiento.
MGA PANGANOD: Ang mas init nga yuta magkahulogan sa mas taas tibuok-yutang kabasaon—mas daghang panganod. “Ang pagbalik sa panganod sa sinugdan niini maoy usa sa kinadakoang mga tinubdan sa kadili-piho sa teoriya sa kausaban sa klima,” miadmitir ang eksperto sa sumbanan sa klima si V. Ramanathan sa University of Chicago. Hinuon, gihunahuna nga ang mas daghang panganod lagmit makapabugnaw sa mga butang pinaagi sa pagpauswag sa pagsumbalik sa enerhiya sa adlaw.
Sa laing bahin, bisan tuod ang mga panganod mopasumbalik sa bahin sa enerhiya sa adlaw, mosilbi usab silang mga habol sa pagsikop sa radyasyon nga nagapataas gikan sa nawong. Mao nga lisod ang pagtagna kon haing epektoha ang maglabi sa mas mainit, mas panganorong kalibotan.
ANG KADAGATAN: Ang tubig ekselenteng tigsuhop sa kainit, ug mopatim-aw nga ang kadagatan makatipig ug igong kainit aron langanon sa tinagpulo ka katuigan ang bug-os nga pagsugod sa greenhouse effect. Kon unsa ka dugay nga paglangan lisod nga matagna sa mga siyentipiko.
MGA BOLKAN: Ang mga panganod nga gidasig sa bolkan magapainit sa stratosphere ug magpabugnaw sa nawong sa yuta sa komplikadong paagi. Sa katibuk-an, ang mga bolkan lagmit magkunhod sa “greenhouse effect,” apan walay makatagna kon kanus-a mosilaob ang usa nga dako.
MGA TUYOK SA ADLAW: Sukwahi sa gihunahuna sa daghang tawo, ang produksiyon sa adlaw dili managsama sa bug-os. Ang kadan-ag niini mius-os ug mga 0.1 porsiento tali sa 1979 ug sa 1984. Kini mohimo sa nagauswag nga temperatura sa tibuok yuta nianang yugtoa nga labi pang makahahadlok.
[Kahon/Diagram sa panid 7]
Ang Greenhouse nga mga Gas
ALISNGAW: Ang gidaghanon sa alisngaw sa hangin nagadepende ilabina sa temperatura. Ang init nga hangin makatipig ug mas daghang kabasaon kay sa bugnawng hangin. Ang alisngaw kusog kaayong mosuhop sa kainit, apan kini dili makapatungha sa kaugalingon sa “greenhouse effect.” Ang alisngaw kasagarang mopasamot sa mga epekto sa ubang mga gas.
CARBON DIOXIDE (CO2): Kini ang kaylap kaayo sa mga gas nga mosikop sa kainit ug hinungdanon sa tanang kinabuhi sa yuta kay gikinahanglan kini sa tanom aron mabuhi. Ang gidaghanon sa carbon dioxide sa atmospera karon nagauswag sa tunga sa porsiento matag tuig. Kana tingali gamay ra kaayo, apan kini nagkahulogan nga duolag usa ka tonelada sa carbon alang sa matag lalaki, babaye, ug bata sa planeta ang ginabutang sa atmospera kada tuig gikan sa gisunog nga mga sugnod fossil, sama sa karbon ug aseite—5,000,000,000 ka tonelada sa carbon kada tuig! Duolan sa katunga sa maong karbon sa kataposan gamiton sa mga tanom o suhopon sa dagat, apan ang nahibilin magpabilin sa kahanginan.
METHANE (CH4): Kini ang pangunang sangkap sa natural nga gas. Sama sa carbon dioxide, kini may karbon. Kini nagadaghan nga doble kay sa carbon dioxide sa atmospera, o duolag 1 porsiento matag tuig. May doble nang methane sa kahanginan sa panahong wala pay industriya. Ang mga siyentipiko nabalaka nga ang nagauswag nga konsentrasyon sa methane basin mas makapalisod sa atmospera sa pagbungkag sa ubang gas nga makapainit, sama sa daotag-dungog nga CFCs (chlorofluorocarbons).
CFCs: Kining molungtad-ug-dugayng mga kemikal motabang sa pagdaot sa ozone tapos sila makapataas ngadto sa stratosphere. Apan sila maoy gamhanang mga gas nga makapainit samtang anaa sa ubos-ubos nga atmospera. Ngani, molekula por molekula, sila maoy duolag napulo ka libo ka pilong epektibo kay sa carbon dioxide kon bahin sa pagsuhop sa infrared rays!
NITROUS OXIDE (N2O): Sa dihang gigamit kini sa imong dentista, basin gitawag niya kining makapakatawa o laughing gas, apan ang epekto niini diha sa atmospera dili kataw-anan. Kini usa ka segundaryong produkto sa nasunog nga mga sugnod fossil ug pondo kaayo. Sa dihang kini mosulod sa atmospera, kini mopabilin sa aberids nga 150 ka tuig. Nianang panahona, mosuhop kini sa kainit samtang anaa sa ubos nga bahin sa atmospera, nga gitawag troposphere, apan kini makapataas usab paingon sa stratosphere, diin motabang kini sa pagdaot sa ozone. Ang konsentrasyon sa pagkakaron nagatubo sa 0.25 porsiento matag tuig.
OZONE (O3): Ulahi pero dili kinaiwitan mao ang ozone. Sa stratosphere, ang ozone mapuslanon kay mosuhop kinig peligrosong ultraviolet nga radyasyon nga makapakanser sa panit kon makalapos kini sa nawong sa yuta. Apan diha sa ubos-ubos nga atmospera, ang ozone peligroso. Ang ozone maoy segundaryong produkto sa kombustiyon, ilabina diha sa mga kotse ug ayroplanong jet.
[Diagram]
(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)
Ang Greenhouse Effect: Ang atmospera sa yuta, sama sa bildo sa greenhouse, dili magpagawas sa kainit sa adlaw. Ang kahayag sa adlaw magpainit sa yuta, apan ang kainit nga imugna niana—nga dad-on sa infrared radyasyon—dili daling makagawas sa atmospera kay ang greenhouse nga mga gas mobabag sa radyasyon ug magpabalik sa pipila niana sa yuta, sa ingon makadugang sa kainit sa nawong sa yuta
Nagaeskapong radyasyon
Nasikop nga infrared nga radyasyon
Greenhouse nga mga gas
Yuta