“Dili Bisan pa sa Tanang Tsa sa Tsina!”
GIBAG-O niini ang lakat sa kasaysayan. Natukod ibabaw niini ang labing dakong kompaniya nga namalit-namaligya sa iyang panahon. Ang Olandes nga mga marinero mibiyaheg libolibong milya nga nangita niini. Sunod sa tubig, kini ang paboritong ilimnon sa kalibotan. Unsa ba kini? Tsa!
Nahibulong ka ba sa unsang paagi nabantog ang tsa? Diin ba kini gikan? Sama sa dimaihap ubang mga imbento, kini naggikan sa Tsina. Mga 500 ka tuig una sa Komung Panahon, si Confucius nagpasabot sa tsa diha sa usa sa iyang mga balak. Ang kasaysayan nagasugid mahitungod sa usa ka Insek nga emperador si kinsa, 300 ka tuig sa ulahi, nagpuno sa basiyong mga panudlanan pinaagi sa buhis sa tsa.
Bisan pag walay kanihit sa mga kasugiran aron ipatin-aw ang sinugdanan niini, lagmit dili gayod nato hisayran sa unsang paagi ang tsa nadiskobrehan. Ang usa ka estorya nagakonektar niini kang Emperador Shen Nung, kinsa nag-inom lamang sa pinabukalan nga tubig sa dihang molibot sa nasod. Kas-a ang usa ka sanga sa usa ka nasunog nga kalibonan napadpad ngadto sa nagbukal nang tubig. Sa dako niyang katingala, namatikdan sa emperador ang kalami ug nindot nga kahumot sa bag-ong ilimnon. Ang iyang diskobre mao ang tsa!
Sumala sa ikaduhang kasugiran, usa sa mga disipulo ni Buddha, usa nga Bodhidharma, nagtuo nga ang tinuod nga pagkasantos makab-ot lamang pinaagi sa kanunayng pamalandong, sa adlaw ug sa gabii. Panahon sa iyang tagdugayng mga pagtukaw, sa kataposan gidaog siya sa katulogon. Aron siya dili dag-on sa ikaduhang panahon sa ngil-ad kaayong kahuyangan sa tawo, giabis niya ang iyang tabontabon. Nahulog kini sa yuta ug milagrosong miturok. Sa sunod adlaw mitungha ang usa ka berdeng tanom. Gitilawan niya ang mga dahon ug nadiskobrehan niya nga lamian nga makapapresko. Siyempre, kadto mao ang punoan sa tsa.
Halayong Sidlakan Nabihag sa Tsa
Sa wala madugay ang Hapon nabihag sa tsa. Kini gidala didto sa Insek Buddhistang mga monghe, nga miabot sa ikasiyam nga siglo uban sa ‘tsarera sulod sa gisambilay nilang sudlanan.’ Sa wala madugay, ang tsa paborito kaayo sa mga Hapones nga 400 ka tuig sa ulahi, ang “pormal kaayong rituwal” sa paglaga ug pagdulot sa tsa, nga gitawag chanoyu, nahimong nasodnong institusyon.
Ugaling lamang, samtang ang Hapones nag-andam sa makutihong seremonyas sa pag-inom ug tsa, ang tsa sa Tsina dili gayod lamian. Bisan pag ang mga Insek nga magbabalak nagdayeg sa tsa ingong “bula sa pluwidong jade,” kini sagad nga sama lamang sa sabaw. Ang berdeng mga dahon sa tsa nga pabukalan sa inasinang tubig ug usahay timplahan sa luy-a ug cinnamon o bisan sibuyas, ug sa ubang panahon ilaga uban sa gatas ug humay pa, mao ang mas kasagarang mga resipe sa maong panahon.
Apan, usa ka Insek ang nagsulat sa unang libro nga gipahinungod sa paggamag tsa. Sa mga 780 K.P., gipatik ni Lu Yu ang Tscha-King (Basahon sa Tsa), nga sa wala madugay nahimong bibliya sa tsa alang sa mga gustog tsa sa Halayong Sidlakan. Kay naimpluwensiyahan niining edukadong tawo, ang Tsina misugod sa pagpauswag sa mga batasan niini sa tsa, nga nagpreparar sa ilimnon sa mas malalangon apan yanong paagi: Ang lunsay pinabukal nga tubig uban ang diyutayng asin—ingong bugtong pakapin sa dugay nang gimahal karaang mga resipe—gibubo diha sa pinaugang mga dahon sa tsa. Si Lu Yu miingon nga kon kaha ang tsa maayo o dili nagadepende ug dako sa kahumot niini. Giila niya nga ang lami ug kalidad niini matino dili lamang pinaagi sa tanom nga tsa mismo apan labaw pa, sama sa kahimtang sa bino, sa mga hinungdan nga sama sa yuta ug klima. Kana nagatin-aw nganong siya makaingon nga adunay “usa ka libo ug napulo ka libong” mga tsa.
Sa wala madugay gisugdan sa mga Insek ang pagsambog sa mga tsa, ug ginatos ka lainlaing matang ang gibaligya. Dili katingad-an, ang nasod nga naghatag ug tsa sa kalibotan naghatag usab niana sa unibersal nga ngalan niini: Kini nagagikan sa usa ka Ininsek nga karakter sa Amoy Ininsek nga diyalekto.
Uropa Nakadiskobre sa Tsa
Gidangtag dugay una makaangay ang mga taga-Uropa sa tsa. Bisan pag si Marco Polo (1254-1324), usa ka taga-Venice nga negosyante ug adbenturero, kaylap nakalibot sa Tsina, kas-a lang siya naghisgot ug tsa diha sa iyang mga taho bahin sa biyahe. Misugilon siya bahin sa usa ka Insek nga ministro sa panalapi nga gipuwera sa trabaho tungod kay siya nagtumotumo sa pagpataas sa buluhisan sa tsa. Mga 200 ka tuig sa ulahi, ang laing taga-Venice, si Giovanni Battista Ramusio, mihatag sa Uropa sa iyang unang detalyadong kabatbatan sa produksiyon ug paggamit sa tsa. Busa, sa sinugdanan sa ika-17ng siglo, ang unang mga sampol niining katingad-an bag-ong ilimnon gibaligya sa mga botika sa Uropa, nga sa sinugdan ang prisyo sama sa bulawan. Dili katingad-ang ang orihinal Australianong pamulong “Dili bisan pa sa tanang tsa sa Tsina!” nagpasabot—“Dili gayod!”
Kasamtangan, misugod ang Olandes sa pakignegosyo sa Halayong Sidlakan, nga ang tsa usa sa ilang mas talagsaong mga importasyon. Ang usa ka mamugnaong negosyante, si Johan Nieuhof, mitaho mahitungod sa iyang dimatapos nga mga pakigsabot sa Insek nga mga mandarin, nga kasagarang matapos sa usa ka kombira diin idulot ang usa ka ilimnon. Matamayon niyang gitawag ang maong ilimnon nga “sabaw sa gisantes.” Tapos sa pagbatbat kon unsaon kini sa pagpreparar ug nga kini “imnon nga init kutob sa maagwanta nimo,” midugang siya nga ang “ang Insek nagamahal niining ilimnona sama sa pagmahal sa mga alchemist sa ilang Lapidum Philosophorum . . . nga mao, ang bato sa pilosopo.” Apan, gidayeg usab niya ang tsa ingong epektibo bisan pag mahal nga tambal alang sa tanang matang sa sakit.
Ang Tasa nga Nagalipay sa mga Britaniko
Bisan pag ang Britaniko mao ang labing kusog nga moinom ug tsa karong adlawa, ang Olandes ug ang Portuges mitabang sa pagkombertir nila ngadto sa tsa. Gituohan nga ang mga Hudiyo, nga gidapit sa pagbalik sa Inglaterra ni Oliver Cromwell gikan sa ilang pagkadistiyero sa Amsterdam, nagdalag tsa. Ang Septiyembre 23, 1658, nahimong halandumong petsa sa tsa. Kadto ang unang panahong mipatim-aw ang usa ka anunsiyo sa tsa diha sa usa ka Ingles nga mantalaan. Ang Mercurius Politicus mipahibalo nga ang usa ka ilimnon nga gitawag sa mga Insek nga tchan apan gitawag sa ubang tawo nga tsa igabaligya sa Sultan’s Head, usa ka painitan sa London City. Tulo ka tuig sa ulahi, ang Ingles nga haring Charles II naminyo sa usa ka eksperto sa tsa, ang Portuges nga prinsesa Catherine sa Braganza, kinsa nagpailaila sa oras sa tsa sa Ingles nga korte. Kana nakatino sa kadaogan ibabaw sa alkoholikong mga ilimnon, nga gikatahong gidimdim “sa buntag, sa udto, sa gabii,” sa mga hamiling lalaki ug mga babaye. Sa kalit, ang tsa nahimong nausong ilimnon.
Bisan pag gitanom kaliboan ka milya sa gilay-on, ang tsa gidala sa London nga tinagdaghan. Sa wala madugay ang East India Company nakabatog eksklusibong mga katungod sa pamalit-baligya sa Tsina, nga nagmonopoliya sa negosyo uban sa Halayong Sidlakan sulod sa mga 200 ka tuig. Ang kinabag-an sa Uropa misugod sa pag-inom ug tsa, bisan pag ang Pransiya wala makombertir sa bag-ong ilimnon.
Tsa, Buluhisan, ug mga Gubat
Ang tsa maoy wala-damhang bahandi alang sa naglisod nga mga gobyerno. Sa sinugdan gipahamtang sa matag adlaw ang buhis diha sa aktuwal nga gidaghanon sa tsa nga nainom diha sa mga painitan sa London. Kining hago nga paagi gipapas sa 1689, sa dihang ang alkabala gisingil sa matag librang ugang mga dahon sa tsa. Ang buhis nga abot sa 90 porsiento ug ang nagdakong panginahanglan mitultol sa mauswagong negosyo sa pagpangyuhot ubay sa Ingles habagatang baybayon, kay ang tsa barato kaayo sa Kontinente. Bisan ang ersatz nga mga tsa gitanom. Ang nagamit nga mga dahon sa tsa gihulom sa molasses ug lapok—giingong magpasig-uli sa orihinal nga kolor sa tsa—ug unya gipauga ug gibaligya na usab. Ang usa ka “tigsambog” migama sa gitawag “smouch,” ngil-ad ug bahong sinakot sa mga dahong ash ug gilubong sa tai sa karnero, nga unya isakot sa tinuod nga tsa sa dili pa ibaligya!
Ang tsa nagbag-o pa sa lakat sa kasaysayan. Ang tulo ka pence matag libra nga buhis sa tsa nagbikil sa Amerikanhong Gubat sa Independensiya. Ang nasukong mga taga-Boston nagsaway niining “gamay kaayo pero diniktador” nga buhis. Ang nasukong mga kolonista, nga ang pipila nagtakobang mga nitibong Amerikano (mga Indian), misulong sa mga andana sa tulo ka East Indiamen nga giangkla sa dunggoanan, nagbukas sa mga kaban sa tsa, ug naglabay sa tibuok kargada sa dagat. Gikan niadto mitungha ang pamulong “Boston Tea Party.” Ang uban maoy kasaysayan.
Ang laing gubat gibugno tungod sa tsa, ang Gubat Opio. ang Tsina gibayrag salapi sa mga gieksportar nga tsa niini, sanglit wala may panginahanglan sa Uropanhong mga manggad. Hinuon, ang opio gitinguha kaayo—bisan pag gidili—nga butang. Ang East India Company listo sa pagtagana sa maong panginahanglan pinaagi sa pagbaylog opio sa tsa. Ang way-konsensiyang kompaniya nagtanom sa opium poppies sa silangang India aron matagan-an ang dako kaayong Insek nga baligyaan. Sulod sa mga napulo ka tuig nagpadayon kining supak-balaod nga negosyo, nga nagtagana sa igo sa dimaihap sekretong mga lawak sa opio, hangtod nga kadto sa kataposan giputol sa Insek nga gobyerno. Tapos sa pila ka away tali sa Britaniko ug Insek tungod sa maong isyu, ang gubat miulbo nga natapos sa makauulaw nga kapildihan sa mga Insek sa 1842. Ang tsa gieksportar na usab ngadto sa Inglaterra, ug ang Tsina napugos sa pagdawat sa mga importasyon sa opio.
Gusto ba Nimong Moinom ug Usa ka Tasang Tsa?
Sayo sa kasaysayan sa tsa, nailhan nga ang tsa may makapalagsik nga epekto, tungod ilabina sa caffeine nga unod niini. Ang tsa unang gibaligya sa mga botika ug giisip nga tambal-sa-tanan alang sa lainlaing mga sakit sama sa panghupong ug scurvy. Giinom usab kadto ingong mapuslanong tambal sa kakulang sa gana ingon man sa sobrang pagkaon. Karong adlawa, ang tsa nasayran nga may daghang B-complex nga mga bitamina. Ugaling lamang, kana nagapauswag usab sa mainom nga caffeine. Dugang pa, sa mahunahunaon-sa-calorie nga Kasadpanhong katilingban, maayong hinumdoman nga ang usa ka tasang tsa duna lamay upat ka calorie kon imnon nga walay gatas ug asukar.
Ang tsa daling madaot. Dili kini ikapondo sa labaw sa pila ka bulan. Ug labaw sa tanan, kinahanglang ipondo kini sa tukma. Ayaw gayod kinig ipondo kauban sa ubang dahondahon nga tambal o, daotan pa, uban sa mga lamas. Daling suhopon sa tsa ang bisan unsa nga ipondo tapad niini, nga labihan gayod nga ang mga manedyer sa plantasyon sa tsa sa miaging siglo magpakaligo sa ilang mga tigkutlog tsa matag panahong sila motrabaho!
Lain pay ato, ang gipabugnawang tsa lamian usab. Panahon sa St. Louis World’s Fair niadtong 1904, ang Ingles dili makabaligya sa iyang nag-asoasong tsa ngadto sa gisingot nang mga bisita. Busa kadto gibubo lamang niya sa yelo, ug natawo ang makapapreskong ilimnon sa ting-init sa Amerika.
Ang Britaniko nagainom sa ilang tsa uban sa gatas, ang mga Frisian sa amihanang Alemanya moangay niana uban sa puting gahing dulse ug may krema sa ibabaw, ang mga taga-Morocco nagapalami niana pinaagig mint, samtang ang mga taga-Tibet nagadugang sa asin ug yak butter niana. Apan, ang daghang gustog tsa nagasunod sa karaang sugyot ni Lu Yu ug nagapreparar sa tsa uban sa gipabukal nga preskong tubig sa bukid, kon kana mabatonan.
Tapos makabasag daghan bahin sa tsa, giuhaw ka ba? Nganong dili moinom sa lamiang tasa sa tsa karon dayon?
[Kahon sa panid 15]
“Salamat sa Diyos tungod sa tsa! Unsa kahay kahimtang sa kalibotan kon wala ang tsa?—sa unsang paagi kini milungtad? Nalipay ako nga ako wala matawo nga una sa tsa.”—Sydney Smith (1771-1845), Ingles nga manunulat
[Kahon/Letrato sa panid 18]
Gikan sa Plantasyon Ngadto sa Tsarera
Adunay ginatos ka lainlaing tanom sa tsa karong adlawa, nga tanan kanila mga kalibogan sa tulo ka dagkong matang. Ang mga uma sa tsa kasagarang hikaplagan diha sa mga bukirong dapit diin makaagay ang tubig sa ulan. Ang labing dakong rehiyon nga nagapatubog tsa karong adlawa mao ang Assam, sa amihanang Indian nga probinsiya sa samang ngalan. Bisan pa niana, ang “champagne” sa mga tsa giingong nagagikan sa Darjeeling, sa tiilan sa Kabukirang Himalaya. Ang ulanon nga klima ug asidohong yuta nagatinabangay sa pagpatungha sa usa sa pinakalamiang mga tsa, nga nagabalhin sa Darjeeling nga “yutang saad” sa tsa.
Sa Darjeeling ang tanom may panahon, ug ang mga tigkutlog tsa okupado sa Marso ug Abril nga nagatigom sa unang udlot, nga mahimong gipabilhan kaayo, malinglahog-kahumot nga tsa. Ang ikaduhang udlot, nga kutloon sa ting-init, maoy dako dalagon-brawog-kolor nga tsa, samtang ang pangabuhian nga mga tsa kutloon sa ulahi sa tinghunlak. Sa ubang dapit ang pagkutlo himoon sa tibuok tuig nga may kal-ang nga pila ra ka adlaw ngadto sa pila ka semana. Kon mas linghod ug mas humok ang mga udlot, ang tsa mas lamian. Ang pagkutlo nagakinahanglag dakong kahanas ug pagbantay. Kon buot sabton, mga 30,000 ka udlot nagahatag lamag 6 kilos nga Darjeeling nga tsa, ang trabaho sa adlaw sa usa ka hanas nga tigkutlo. Apan ang giani dili pa tsa.
Karon, ang upat-ang-ang nga paagi sa paggama mosugod. Una sa tanan, ang linghod berdeng mga udlot kinahanglang malaya aron kawad-ag mga 30 porsiento sa ilang kabasaon ug mahimong humok ug hamis samag panit. Dayon andam na kanang ilikit, ang sunod nga ang-ang. Pinaagi sa paglikit, ang mga pinakabungbong sa selula sa mga dahon mabuka, nga mopagawas sa kinaiyanhong mga duga nga mohatag sa tsa sa iyang linaing lami. Sa ikatulong ang-ang, ang mga dahon sa tsa mausab gikan sa dalagong berde ngadto sa ilang kinaiyanhong tumbagang-brawon nga kolor. Kining palakawa gitawag permentasyon. Ang nabungkag nga mga dahon ikatag sa lamesa diha sa basaong atmospera ug mosugod sa pag-aslom. Karon ang mga dahon kinahanglang paughon, o idangdang. Ang maong palakaw mohimo sa mga dahon nga itom, ug diha lamang nga ibubo nimo ang init nga tubig ibabaw niana nga sila mahimong tumbagang-brawon nga kolor na usab.
Sa kataposan, ang mga ugang dahon pihigpihigon ug isulod sa plywood nga mga kaban nga hinapinan sa papel nga binuhat sa humay ug aluminum foil, nga andam ipadala ngadto sa mga negosyante sa tibuok kalibotan. Dayon, tapos sa pagsagol ug pagtimpla, kini andam nang lagaon diha sa imong tsarera.
[Letrato sa panid 14]
Insek nga nagtimbang ug tsa
[Mga Letrato sa panid 16, 17]
Pabrika sa tsa, Sikkim, India—Tuo
Pagkutlog tsa sa India—Layo nga tuo
Plantasyon sa tsa sa Sri Lanka—Ubos nga tuo
Mga dahon ug bulak sa punoan sa tsa—Sentro
Hapones nga mga tigkutlog tsa—Ubos nga wala