Nawala sa Usa Lang ka Pangidlap!
IKAW nagsuroy-suroy sa dapit sa lunhaw nga kilomkilom, ilalom sa nanagkong mga punoan sa mga kahoy nga nagbantaaw hangtod sa 15 ka andana sa ibabaw. Sa ibabaw nimo maoy usa ka halapad kaayo nagkasagol nga kinabuhi, ang labing dasok, labing abunda nga bahin sa yuta. Ang mga kahoy gikumbabitan ug mga bagon nga usahay ginatos o linibo ka metros ang gitas-on ug gidayandayanag mga tanom nga nanapot sa tibuok nga punoan ug sa mga sanga. Ang labong nga tropikal nga kabulakan nangalimyon sa mainit nga hangin.
Kini mao ang tropikal nga lasang. Apan labaw pa kini kay sa usa ka matahom nga lugar, labaw pa kay sa inarkohang mga pasilyo sa han-ay sa gabonon nga lasang nga gilutsan ug mga sidlak sa adlaw. Kini maoy usa ka mekanismo sa dili-katuohang kakomplikado kansang mga bahin nagtinabangay uban ang bug-os nga katukma.
Ang kinabuhi daghan kaayo dinhi, nagkalidadis nga dili-hitupngan bisan asa diha sa nawong sa yuta sa atong planeta. Ang tropikal nga lasang nagakobre ug 6 porsiento lamang nga luna sa yuta sa kalibotan apan gipuy-an ug labaw sa katunga sa tanang espesye sa mga tanom ug sa mga hayop. Sila nagapatungha ug duolan sa tulo sa usa ka bahin sa tanang buhing butang sa yuta. Halayo sa ibabaw kanimo, ang pandong nga lasang maoy puy-anan sa langyaw nga mga insekto ug mga langgam, sa mga unggoy ug sa ubang mga hayop nga sus-an. Ang kadaghanan walay kokanaog sa yuta. Ang mga kahoy nagapakaon ug nagapapuyo kanila, ug sila sa baylo nagapabulak sa mga kahoy o nagakaon sa mga bunga niini, nagapakatag sa mga liso pinaagi sa ilang mga hugaw.
Adlaw-adlaw ang ulan, nagpabasa sa kalasangan ug ginasugnoran ang maluhong siklo sa kinabuhi niini. Ang ulan nagahugas sa ilang mga dahon ug nagapaagos diha sa mga punoan ug tugob-sa-sustansiya nga sabaw nga nagapatambok sa mga tanom nga gitawag epiphytes nga nanubo diha sa mga punoan. Ang mga epiphytes sa baylo nagatabang sa kahoy sa pagbira sa pangunang pagkaon niini, nitroheno, gikan sa hangin. Daghang epiphytes adunay dahonon nga “mga tangke” nga nagapundo ug galon-galong mga tubig, nga nahimong gamayng mga lim-aw sa itaas sa hangin nga maoy puy-anan sa mga baki sa kahoy, mga tabili, ug mga langgam.
Ang bisan unsang sustansiya nga mahulog sa salog sa lasang mawagtang ra dayon. Ang mga hayop nga sus-an, panon sa mga insekto, ug mga bakterya nagtinabangay sa pagpadugta sa mga nuts, sa mga lawas sa patayng hayop, ug mga dahon. Dayon maikagong dawaton kini sa salog nga yuta. Kon imong walingon ang mga sagbot sa imong tiil, imong makita ang baga, esponghawon nga banig sa puting mga lanot, mga gamot ug mga lumot-lumot. Kining mga lumot-lumot nagatabang sa mga gamot sa pagsuhop sa sustansiya sa madali, sa dili pa kini mabanlas sa ulan.
Apan karon ingnon ta nga naglibod-libod ka sa usa ka gamayng luna sa tropikal nga lasang, usa ka luna nga samag gidak-on sa nataran sa potbol sa Amerika. Sa kalit, kanang tibuok nga luna sa lasang mawagtang. Bug-os nga nalaglag—sa usa lang ka segundo! Ug sa nagtan-aw ka uban sa kalisang, ang luna nga duol nimo, nga samag gidak-on, nawala sa sunod nga segundo, ug lain diha sa sunod, ug sa sunod. Sa kataposan, ikaw na lamang ang nagbarog diha sa usa ka patag nga yuta, diha sa usa ka napagbang yuta ilalom sa mainit nga adlaw sa tropiko.
Sumala sa ubang mga pagbanabana, mao kanang gikusgona nga ginalaglag ang tropikal nga kalasangan sa kalibotan. Ang uban naghatag ug mas taas pa nga gikusgon. Sumala sa magasing Newsweek, ang usa ka luna nga katunga sa gidak-on sa California ginaupaw kada tuig. Ang magasing Scientific American sa Septiyembre 1989 naghisgot niana nga usa ka lugar nga ang gidak-on maoy sama sa Switzerland ug sa Netherlands kon tiponon.
Apan sa bisan unsa pa nga sukod, ang kadaot makalilisang. Ang pag-upaw sa lasang nakapatunghag tibuok-kalibotan nga kasuko, ug kini nasentro diha sa usa lamang ka nasod.
Ang Kaso nga Gihisgotan: Brazil
Niadtong 1987 ang mga hulagway nga gikuha sa satelayt sa Amazon basin nagpakita nga ang gikusgon sa pag-upaw sa lasang niining usa ka lugar tulin kaayo kay sa ubang mga pagbanabana bahin sa pag-upaw sa lasang sa tibuok planeta! Sa dihang magkaingin ang mga tawo aron hinloan kana, linibong mga sunog mosiga sa kagabhion. Ang aso nga panganod may gidak-ong sama sa India ug baga kaayo nga napugos ang ubang mga tugpahanan sa ayroplano sa pagsira. Sumala sa usa ka pagbanabana, ang Amazon basin kada tuig napildihan ug usa ka luna sa tropikal nga lasang nga samag gidak-on sa Belgium.
Ang taga Brazil nga espesyalista sa tawhanong ekolohiya nga si José Lutzenberger nagtawag niana nga “ang labing dakong kalaglagan sa kasaysayan sa kinabuhi.” Sa tibuok kalibotan, ang mga espesyalista sa tawhanong ekolohiya nangasuko ug andam sa pakig-away. Ilang gipadayag ang daotang kahimtang sa tropikal nga kalasangan sa publiko. Bisan ang mga T-shirt ug mga rock concert nagmantala, “Luwasa ang tropikal nga lasang.” Unya miabot ang pinansiyal nga pagpiit.
Ang Brazil nakautang ug kapin sa usa ka gatos ka libo ka milyong dolyares sa langyawng utang ug kinahanglan mogasto ug duolan sa 40 porsiento sa mga kita niini sa mga eksportasyon aron lamang ibayad sa tanto. Kini nagsalig sa langyaw nga tabang ug mga pautang. Busa nagpugong ang internasyonal nga mga bangko sa pagpautang kay basig gamiton ang kuwarta sa paglaglag sa kalasangan. Ang ugmad nga mga nasod mitanyag sa pakigbaylo sa ubang utang sa Brazil alang sa pagpauswag sa panalipod sa ilang palibot. Si presidente Bush sa U.S. mihangyo pa gani sa Japan nga dili pautangon ang Brazil ug kuwarta aron itukod ug haywey diha sa tropikal nga kalasangan.
Usa ka Globonhon nga Suliran
Alang sa kadaghanang mga taga Brazil, kining tanang pagpiit giduhigan sa pagkamaut. Ang ugmad nga mga nasod dugay nang naglaglag sa ilang kaugalingong kalasangan ug dili gayod motugot nga may mosanta kanilang langyaw nga gahom sa ilang pagbuhat niini. Ang Tinipong Bansa sa pagkakaron nagaupaw sa kataposan sa ilang kaugalingong tropikal nga kalasangan. Kini dili tropikal, sa tino; kini maoy kasarangang tropikal nga kalasangan sa Amihanang-kasadpan sa Pasipiko. Ang mga espisye mangahanaw usab didto.
Busa ang pagpaupaw sa lasang maoy usa ka tibuok kalibotan nga suliran, dili lamang sa Brazil. Ang kapildihan sa tropikal nga kalasangan kritikal kaayo karon. Kapin sa katunga sa kapildihan nahitabo sa gawas sa Brazil. Ang Sentral Aprika ug ang Habagatang-sidlakang Asia mao ang laing duha sa labing dakong rehiyon sa tropikal nga lasang sa kalibotan, ug didto usab ang kalasangan kusog nga nagakahanaw.
Ang pag-upaw sa lasang adunay mga epekto sa tibuok kalibotan. Kini nagkahulogang kagutom, kauhaw, ug kamatayon sa minilyon. Kini maoy usa ka suliran nga modangat mismo sa inyong kinabuhi. Kini nagatandog sa pagkaon nga inyong ginakaon, sa mga tambal nga inyong ginagamit, sa klima sa dapit nga inyong ginapuy-an—tingali bisan sa umaabot sa katawhan.
Apan tingali ikaw nahibulong: ‘Sa unsang paagi kining mga lasang adunay taas-ug-abot nga mga epekto? Unsa kahay mahitabo kon kini mawagtang sa pipila ka dekada, sama sa giingon sa pipila ka eksperto? Dako ba gayod unya kana nga trahedya?
Sa dili pa nato tubagon kadtong mga pangutanaha, kinahanglan lain ang ibangon ug una: Unsa man gayoy hinungdan sa kalaglagan sa tropikal nga lasang?
[Diagram/Mapa sa panid 5]
Nagkawalang Tropikal nga Kalasangan
Sa wala pa maupaw ang lasang
Sukod karong adlawa
Ang tuig 2000 sa gikusgon sa pag-upaw sa lasang karong adlawa