Ang mga Kaayohan sa Bagang Kalasangan

NIADTONG 1844, ang Gregong eskolar nga si Konstantin von Tischendorf nakakita ug 129 ka panid sa usa ka karaang manuskrito diha sa basurahan sa usa ka monasteryo. Gidala ni Tischendorf ang bililhong mga panid, ug kini karon maoy bahin sa Codex Sinaiticus​—usa sa labing bantog nga mga manuskrito sa Bibliya sa kalibotan.

Ang maong bahandi naluwas sa tukmang panahon. Ang bagang kalasangan​—kansang tinuod nga bili kasagarang gibalewala usab​—tagsa rang mabulahan pag-ayo. Kada tuig panahon sa ting-init, ang linibong sunog nga gipahinabo sa mga ransero ug nagbalhinbalhing mga mag-uuma nagdan-ag sa tropikanhong langit. Si Al Gore, karon bise presidente sa T.B., kinsa nakasaksi sa maong pagdilaab sa Amazon, miingon: “Ang kalaglagan dili gayod katuohan. Usa kana sa dagkong mga trahedya sa tibuok kasaysayan.”

Panagsa ra kitang magsunog sa usa ka butang nga atong nahibaloan nga bililhon. Ang trahedya sa bagang lasang mao nga kini gilaglag una pa nato maila ang bili niana, una nato masabti kon sa unsang paagi kini nagalihok, ug bisan sa wala pa kita masayod kon unsay sulod niini. Ang pagsunog sa bagang lasang sama ra sa pagsunog ug usa ka librarya aron sa pagpainit sa usa ka balay​—nga wala magsusi sa mga unod sa mga libro.

Sa di pa dugayng katuigan ang mga siyentipiko nagsugod sa pagtuon niining “mga libroha,” ang dakong tipiganan sa impormasyon nga anaa sa bagang kalasangan. Kini makalingawng “basahon.”

Usa ka Lasang nga Walay Sama

“Ang kakahoyan niini nga Indies maoy butang nga dili ikapatin-aw, tungod sa ilang gidaghanon,” mipatugbaw ang Katsila nga tagsulat sa kasaysayan nga si Gonzalo Fernández de Oviedo sa 1526. Lima ka siglo sa ulahi ang iyang pagbanabana husto gihapon kaayo. “Ang bagang lasang,” misulat ang awtor nga si Cynthia Russ Ramsay, mao “ang labing nagkadaiya, labing komplikado, ug labing wala masabti nga ekosistema sa yuta.”

Ang tropikanhong biologo nga si Seymour Sohmer nag-ingon: “Dili gayod nato kalimtan ang kamatuoran nga diyutay o wala kitay nahibaloan bahin sa paagi nga ang kadaghanang umog nga tropikanhong kalasangan natukod ug sa unsang paagi kini naglihok, dili na lang hisgotan ang naglangkob nga mga espisye.” Ang daghan kaayong espisye ug ang kakomplikado sa ilang relasyon sa usag usa makapahimo sa tahas sa mga tigdukiduki nga makalilisang.

Ang lasang sa bugnawng dapit mahimong aduna lamay pipila ka espisye sa kahoy matag ektarya. Ang tunga sa ektarya nga bagang lasang, sa laing bahin, mahimong magsustento ug kapin sa 80 ka lainlaing mga espisye, bisan tuod ang total nga gidaghanon sa mga kahoy matag ektarya moaberids lamang ug mga 700. Sanglit ang pagklasipikar sa maong pagkadaiya maoy kapoy ug hago nga tahas, ang pipila ka luna sa bagang lasang nga mas dako kay sa usa ka ektarya gianalisar. Apan, kadtong naanalisar na nagpatunghag makapahinganghang mga resulta.

Ang nagkadaiya kaayong kakahoyan nagtagana ug daghan kaayong kapuy-an sa hilabihan ka daghang molupyo sa lasang​—mas daghan pa kay sa mahanduraw ni bisan kinsa. Ang Nasodnong Akademya sa mga Siyensiya sa T.B. nag-ingon nga ang ordinaryong napulo ka kilometro kuwadradong luna sa wala hilabting bagang lasang mahimong gipuy-an ug ingon ka daghan sa 125 ka lainlaing espisye sa mga hayop nga sus-an, 100 ka espisye sa mga reptilya, 400 ka espisye sa mga langgam, ug 150 ka espisye sa mga alibangbang. Ingong pagtandi, atong mamatikdan nga ang tibuok Amerika del Norte aduna o duawon lamang ug menos sa 1,000 ka espisye sa langgam.

Bisan tuod ang pipila sa daghan kaayong espisye sa tanom ug hayop makaplagan tingali latas sa sangkad nga dapit sa bagang lasang, ang uban nahimutang lamang diha sa usa ka kutay sa kabukiran. Mao kanay nakapahimo kanilang dali kaayong daoton. Human hawani sa mga magtotroso ang usa ka tagaytay sa bukid sa Ecuador pipila ka tuig kanhi, 90 ka espisye sa tanom didtong dapita ang napuo.

Tungod sa maong mga trahedya, ang Interagency Task Force on Tropical Forests sa Tinipong Bansa nagpasidaan: “Ang komunidad sa mga nasod kinahanglang molansad dayon ug usa ka dinalian ug organisado nga pagsulbad sa suliran aron kining wala gayod pabilhi ug lagmit dili-kapulihang mga kahinguhaan mapanalipdan gikan sa tinuod nga kalaglagan sa unang bahin sa mosunod nga siglo.”

Apan motungha ang mga pangutana: Ingon ba niana ka bililhon kining maong kinaiyanhong mga kahinguhaan? Ang pagkamatay ba sa bagang lasang mag-apektar pag-ayo sa atong mga kinabuhi?

Pagkaon, Preskong Hangin, ug Tambal

Sugdan ba nimo ang adlaw pinaagig usa ka panaksan nga cornflakes, tingali usa ka linapwaang itlog, ug usa ka tasang init nga kape? Kon mao, sa dili-laktod nakabenepisyo ka sa tropikanhong kalasangan. Ang mais, ang mga liso sa kape, ang himungaan nga nangitlog, ug bisan ang baka nga nagpatungha sa gatas​—ngatanan nagsugod sa mga hayop ug pananom sa tropikanhong lasang. Ang mais naggikan sa Amerika del Sur, ang kape naggikan sa Etiopia, ang binuhing mga himungaan gipasanay gikan sa usa ka manok sa lasang sa Asia, ug ang gatasan nga baka naggikan sa nameligrong banteng sa Habagatan-sidlakang Asia. “Bug-os nga 80 porsiyento sa atong gikaon naggikan sa tropiko,” misaysay ang librong Tropical Rainforest.

Ang tawo dili makaarang sa pagbalewala sa mga tinubdan sa iyang suplay sa pagkaon. Ang mga tanom ug kahayopan mahimong maluya pinaagi sa sobrang pagpaliwat sa kabanay. Ang bagang lasang, uban sa dakong koleksiyon niini sa mga espisye, makatagana sa henetikong kadaiyahan nga gikinahanglan sa pagpalig-on niini nga mga tanom ug mga hayop. Pananglitan, ang Mexicanong botanista nga si Rafael Guzmán nakadiskobre ug bag-ong mga espisye sa sagbot nga kabanay sa modernong mais. Ang iyang kaplag nagdasig sa mga mag-uuma tungod kay kining sagbota (Zea diploperennis) mosukol sa lima sa pito ka dagkong mga sakit nga nagdaot sa mga mais. Ang mga siyentipiko naglaom nga magamit ang bag-ong mga espisye aron sa pag-ugmad ug mosukol sa sakit nga matang sa mais.

Sa 1987 gipanalipdan sa gobyerno sa Mexico ang kutay sa kabukiran diin makaplagan kining ihalas nga mais. Apan sanglit dakong bahin sa lasang ang nalaglag, ang bililhong mga espisye sama niini sa walay duhaduha nangawagtang na, bisan sa wala pa sila madiskobrehi. Sa kalasangan sa Habagatan-sidlakang Asia, adunay ubay-ubayng espisye sa ihalas nga baka nga makapalig-on sa mga liwat sa binuhing mga baka. Apan kining tanang espisye hapit nang mapuo tungod sa paglaglag sa ilang puy-anan.

Ang preskong hangin sama ka hinungdanon sa pagkaon nga atong ginakaon. Ingon sa mamatikdan ni bisan kinsa nga malingaw sa makapalagsik nga paglakawlakaw sa lasang, ang kakahoyan mohimog bililhong trabaho sa pagsuplay pag-usab ug oksiheno sa atmospera. Apan sa dihang kini masunog, ang karbon sa porma nga carbon dioxide ug carbon monoxide ipagawas. Kanang duha ka gas magpahinabog mga suliran.

Ang pipila nagbanabana nga ang kalihokan sa tawo nagdoble na sa gidaghanon sa carbon dioxide diha sa atmospera sa yuta. Bisan tuod ang industriyal nga polusyon gihunahuna nga maoy kinadak-ang hinungdan, ang pagsunog sa kalasangan gihunahunang maoy nakaingon sa kapin sa 35 porsiyento sa tanang gibuga nga carbon dioxide. Sa dihang anaa na kana sa atmospera, ang carbon dioxide magmugna sa gitawag nga greenhouse effect, nga gitag-an sa daghang siyentipiko nga makapahinabog grabeng pag-init sa yuta.

Ang carbon monoxide mas grabe pa. Kana maoy pangunang makamatayng sangkap nga makaplagan diha sa smog nga maoy tuboran sa kadaot diha sa mga sikbit sa siyudad. Apan ang tigdukiduki nga si James Greenberg natingala sa pagkakaplag ug “samang gidaghanon sa carbon monoxide diha sa kalasangan sa Amazon ug diha sa mga sikbit sa siyudad sa TB.” Ang dili-mahunahunaong pagsunog sa kalasangan sa Amazon naghugaw sa mismong atmospera nga gidisenyong limpiyohan sa mga kahoy!

Gawas pa nga usa ka tinubdan sa pagkaon ug hinlong hangin, ang bagang lasang mahimong tinubdan sa daghang nagkalainlaing tambal. Un kuwarto sa tanang tambal nga gireseta sa doktor gikuha gikan sa mga tanom nga nagtubo sa tropikanhong kalasangan. Gikan sa mga cloud forest sa Andes naggikan ang kinina, aron sa pagsumpo sa malarya; gikan sa rehiyon sa Amazon, ang curare, gigamit ingong tigparelaks sa kaunoran panahon sa pagdisdis; ug gikan sa Madagascar, ang rosasong kumintang, kansang mga alkaloid mopauswag pag-ayo sa gidaghanon sa mabuhi sa daghang pasyente nga adunay leukemia. Bisan pa sa maong maayong mga resulta, mga 7 porsiyento lamang sa tanang tropikanhong mga tanom ang nasusi kon posibleng magamit sa pagtambal. Ug nagkapupos na ang panahon. Ang Cancer Institute sa Tinipong Bansa nagpasidaan nga “ang kaylap nga pagpapha sa umog kaayong kalasangan sa tropiko mahimong magpaila ug grabeng kapildihan sa batok-kanser nga kampanya.”

Adunay ubang hinungdanong mga tahas nga mahimo sa bagang kalasangan​—bisan tuod nga ang kahinungdanon niini panagsa rang gipabilhan hangtod mangawala ang mga lasang. Lakip niini mao ang pagkontrolar sa ulan ug temperatura maingon man ang panalipod batok sa pagkakankan sa yuta. “Ang abot sa tropikanhong kalasangan sa kalibotan mosaylo pa sa atong presenteng pagsabot niini,” nagtaho ang librong The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests. “Apan nahibalo kita nga bisan karon ang bili niini dili makalkulo.”

“Tipigan Lamang Nato ang Atong Gimahal”

Ang paglaglag sa kahinguhaan nga dagayang makatagana kanato maoy binuang gayod. Kapin sa 3,000 ka tuig kanhi, ang Diyos nagsugo sa mga Israelinhon sa pagtipig sa mga bungahoy sa dihang makiggubat batok sa kaawayng siyudad. Ang katarongan nga iyang gihatag yano: “Kini magtagana kaninyo ug pagkaon.” Dugang pa, “ang mga kahoy sa kapatagan dili mga tawo nga likosan ninyo sila.” (Deuteronomio 20:​19, 20, The New English Bible) Ang susama ikaingon bahin sa gihasi nga bagang lasang.

Dayag, ang bagang kalasangan, sama sa mga bungahoy, mas bililhon pa kon kini pasagdang magtindog kay sa putlon kini. Apan niining modernong kalibotan, ang mubo-nga-yugtong mga kaayohan kasagarang mopatigbabaw sa taas-nga-yugtong bili. Apan, ang edukasyon makausab sa mga tinamdan. Ang ekolohista sa Senegal nga si Baba Dioum miingon: “Sa pagkatinuod tipigan lamang nato ang atong gimahal; mahalon lamang nato ang atong nasabtan; ug masabtan lamang nato kon unsay gitudlo kanato.”

Gikawat ni Tischendorf kadtong karaang mga panid sa Desyerto sa Sinai tungod kay gimahal niya ang karaang mga manuskrito ug buot niyang tipigan kana. Makakat-on ba ang igoigong gidaghanon sa katawhan sa pagmahal sa bagang kalasangan nga igong makaluwas niana?

[Blurb sa panid 11]

Ang pagsunog sa bagang lasang sama ra sa pagsunog ug usa ka librarya aron sa pagpainit sa usa ka balay​—nga wala magsusi sa mga unod sa mga libro

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

Pagtipig sa mga Linalang sa Kalasangan

SI Jesús Elá nangayam ug mga gorilya ug ubang mga hayop sa Aprikanhong bagang lasang sulod sa 15 ka tuig. Apan wala na siya mangayam. Nahimo siyang giya sa parke sa usa ka reserbasyon sa kinaiyahan nga gigahin aron sa pagpanalipod sa 750 ka gorilya sa patag sa Equatorial Guinea.

“Mas malingaw ako sa bagang lasang kon dili ako mangayam,” misaysay si Jesús. “Alang kanako ang lasang samag akong balangay tungod kay sama rag naa ko sa balay dinhi ug kini nagtagana kanako sa tanan nga akong gikinahanglan. Kinahanglang buhaton nato ang tanan nga atong maarangan sa pagtipig niini nga kalasangan alang sa atong mga anak.”

Si Jesús, kinsa madasigong nagpaambit sa iyang pagmahal sa lasang ngadto sa uban, nabulahan. Karon mokita siyag mas daghang salapi sa pagpanalipod sa mga gorilya kay sa iyang kitaon sa pagpangayam kanila. Sanglit malipay ang mga turista sa pagbayad sa pribilehiyo nga makita ang maong mga hayop diha sa kasulopan, ang mga parke makataganag kinitaan alang sa lokal nga katawhan ug maghatag sa mga bisita ug halandomong pag-aninaw sa labihan ka daghang linalang. Apan ang pagtipig niining makalingawng “gambalay sa kinabuhi,” misaysay ang librong Tropical Rainforest, nagkinahanglan ug “halapad nga mga reserbasyon, nga naglakip, alang sa maayong mga resulta, ug enterong mga watershed.”a

Nganong ang mga parke kinahanglang dako kaayo aron sa pagtaganag igong panalipod? Si John Terborgh, sa iyang librong Diversity and the Tropical Rain Forest, nagbanabana nga ang mabuhi nga populasyon sa mga jaguar (mga 300 ka mosanayng mga dagko na) nagkinahanglan ug mga 7,500 kilometro kuwadrado. “Pinaagi niini nga sukdanan adunay pipila lamang ka parke sa yuta nga naghupot ug igong luna alang sa mga jaguar,” siya mihinapos. Ang mga tigre mahimong magkinahanglan pa gani ug dugang luna. Ang mosanayng pundok sa mga tigre (400 ka hayop) mahimong magkinahanglan ug usa ka luna nga ingon ka dako sa 40,000 kilometro kuwadrado.

Pinaagi sa paggahin ug dagkong mga reserbasyon sa hayop alang sa mga manunukob nga sama niini, ang enterong mga luna sa bagang lasang mapanalipdan usab. Ingong dugang benepisyo, kining mga hayopa adunay hinungdanong papel sa pagmentinar sa katibuk-ang kahimsog sa komunidad sa mga hayop.

[Footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

Mga Linalang Dagko ug Gagmay

1. Daghang apan-apan sa bagang lasang ang adunay sulaw nga mga kolor. Ang ubang mga insekto adunay epektibo kaayong takoban nga lisod silang mailhan

2. Ang mga alibangbang mao ang dali kaayong mamatikdan ug labing huyang nga mga linalang sa bagang lasang

3. Ang usa ka pundok sa mga unggoy nga magbalhinbalhin gikan sa usa ka sanga ngadto sa lain maoy usa sa labing makalingawng mga talan-awon sa lasang

4. Bisan tuod ang jaguar mao ang dili-malalis nga hari sa Amerikanhong bagang lasang, diyutay rang mga naturalista ang nakakita sukad masukad ug jaguar diha sa kasulopan

5. Ang humok nga mga bulak nga orkid nagdayandayan sa umogon kaayong kalasangan nga naghanig sa tropikanhong kabukiran

6. Adunay mas diyutay sa 5,000 ka tigre nga nahibilin sa kasulopan

7. Ang haom pagkangalan nga mga rhinoceros beetle sa tropikanhong Amerika adunay makahahadlok nga mga sungay apan dili gayod mangunsa

8. Bisan tuod ang mga gorilya maoy gipanalipdang mga espisye, ang ilang karne makaplagan gihapon diha sa mga tiyanggihan sa Aprika. Kining malumo nga higante tigkaon ug pananom ug maglaaglaag sa lasang nga depamilya

9. Ang mga ocelot gipangayam hangtod hapit nang mapuo tungod sa ilang maanindot nga mga panit

10. Ang mga periko lakip sa kinasabaan ug labing makihugoyhugoyong mga langgam sa lasang

11. Ingon sa gipakita sa dagkong mga mata niini, ang galago mangitag pagkaon sa magabii

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños

Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang bagang kalasangan nagpatunghag (1) kakaw,(2) rosasong kumintang, nga magamit sa pagtambal sa leukemia, ug (3) lana sa palma. (4) Ang pagpuril sa kalasangan mosangpot sa malaglagong mga pagdahili