Dag-om Ibabaw sa Bagang Lasang
KON lantawon gikan sa ayroplano, ang bagang lasang sa Amazon magpahinumdom nimo sa halhagong alpombra nga ingon ka dako sa usa ka tibuok kontinente, nga karon malunhaw ug wala-matandog sama sa dihang si Orellana nagbutang niini sa mapa. Samtang maglisod ka pagtaak latas sa igang, umogong lasang, nga maglikay sa mga insekto nga ingon ka dagko sa gagmayng susohang kahayopan, imong hisayran nga lisod ilhon kon asa matapos ang kamatuoran ug magsugod ang handurawan. Ang morag kadahonan maoy mga alibangbang diay, ang mga ibid maoy mga halas diay, ug ang mga piraso sa ugang kahoy sa tinuoray maoy nakuratang mga ilaga nga tuling miipsot. Sa lasang sa Amazon, gilubog gihapon ang kamatuoran sa tumotumo.
“Ang kinadak-ang baligho,” pahayag sa usa ka maniniid, “mao nga ang katinuoran sa Amazon mahandurawon sama ra sa mga tumotumo niini.” Ug mahandurawon gayod kini! Handurawa ang lasang nga ingon ka dako sa Kasadpang Uropa. Pun-a kana sa kapig 4,000 ka lainlaing mga espisye sa kakahoyan. Dayandayani kana sa katahoman sa kapig 60,000 ka espisye sa mobulak nga mga tanom. Kolori kana sa masilakong mga bulok sa 1,000 ka espisye sa kalanggaman. Hupngi kana sa 300 ka espisye sa susohang kahayopan. Pun-a kana sa alingisngis sa tingali duha ka milyong espisye sa mga insekto. Makasabot ka na karon kon nganong si bisan kinsa nga magbatbat sa bagang lasang sa Amazon mosangpot nga mogamit ug hingaping mga pulong. Ang hingaping mga pulong lamang ang igo aron mabatbat ang naghitok nga kalalangan niining labing dakong bagang lasang sa yuta.
Ang Nahilit nga “Buhing mga Patay”
Kasiyaman ka tuig kanhi ang Amerikanong magsusulat ug tigpasiaw nga si Mark Twain nagbatbat niining makaiikag nga lasang ingong “malamatong yuta, yuta nga tugob kaayo sa tropikanhong mga kahibulongan, romantikong yuta diin ang tanang langgam ug kabulakan ug kahayopan maoy talagsaon nga pang-museyo, ug diin ang buaya ug ang unggoy may kalinaw nga samag anaa sila sa Zoo.” Karong adlawa, ang matistisong mga pulong ni Twain nakabatog makapahinuklog nga kahulogan. Ang mga museyo ug mga zoo sa dili madugay mahimong mao na lamang ang mahibiling mga puy-anan alang sa nagkadaghang tropikanhong mga kahibulongan sa Amazon. Ngano?
Ang pangunang hinungdan mao ang dayag nga pagpuril sa bagang lasang sa Amazon, nga naglaglag sa kinaiyanhong puy-anan sa kabulakan ug kahayopan sa rehiyon. Bisan pa niana, gawas pa sa pinakyawng paglaglag sa puy-anan, adunay uban pa—nga labi pang malalangon—nga mga hinungdan nga naghimo sa mga espisye sa tanom ug hayop nga “buhing mga patay,” bisag buhi pa. Sa laing mga pulong, ang mga awtoridad nagtuo nga wala nay makapugong sa pagkapuo sa mga espisye.
Usa sa maong hinungdan mao ang pagkahilit. Ang opisyales sa gobyerno nga maikagon sa konserbasyon mahimong magdili sa dekoryenteng serotso gikan sa usa ka luna sa lasang aron matino ang pagpadayong buhi sa mga espisyeng nagpuyo didto. Apan, ang gamayng ginahing luna sa lasang magtanyag sa maong mga espisye sa umaabot nga kamatayon sa ngadtongadto. Ang Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task naghatag ug usa ka pananglitan aron ihulagway kon nganong ang gamayng ginahing luna sa lasang dili makasuportar ug dugay sa kinabuhi.
Ang tropikanhong mga espisye sa kahoy sagad gilangkoban sa laki ug baye nga kakahoyan. Aron mosanay, sila tabangan sa mga kabog nga maoy magdala sa polen o malo gikan sa laki ngadto sa baye nga kabulakan. Siyempre, ang maong pagdala sa malo mosaler lamang kon ang kakahoyan nagtubo sulod sa distansiyang lupadluparan sa kabog. Kon ang distansiya tali sa usa ka bayeng kahoy ug sa usa ka laking kahoy layo kaayo—nga sagad mahitabo sa dihang ang ginahing lasang mosangpot nga gilibotan ug luag kaayong napagba nga yuta—ang kabog dili makapanaw sa maong dakong distansiya. Ang kakahoyan, matod sa taho, sa ingon mahimong “‘buhing mga patay’ sanglit ang ilang tagdugay nga pagsanay dili na mahitabo.”
Kining koneksiyona tali sa kakahoyan ug sa mga kabog usa lamang sa mga relasyon nga naglangkob sa kinaiyanhong palakaw sa Amazon. Sa yanong pagkasulti, ang lasang sa Amazon maoy sama sa labihan ka dakong balay nga magtaganag puy-anan ug pagkaon alang sa nagkadaiya apan suod nalambigit nga mga indibiduwal. Aron malikayan ang paghuot, ang mga molupyo sa bagang lasang magpuyo sa lainlaing mga andana, ang pipila duol sa salog sa lasang, ang uban sa taas sa atop-atop sa lasang. Ang tanang molupyo adunay buluhaton, ug sila magbuhat sa tibuok adlaw—ang pipila sa maadlaw, ang uban sa magabii. Kon ang tanang espisye tugotan nga magbuhat sa ilang bahin sa buluhaton, kining makutihong komunidad sa mga tanom ug kahayopan sa Amazon moobrang hapsay ug walay suliran.
Ang ecosystem (“eco” naggikan sa oi’kos, ang Gregong pulong alang sa “balay”) sa Amazon, hinunoa, tandogon. Bisan pag ang panghilabot sa tawo sa maong komunidad sa lasang naglangkit lamang sa pipila ka espisye, ang iyang pagtugaw mokaylap abot sa tanang andana sa lasang nga puy-anan. Ang konserbasyonistang si Norman Myers nagbanabana nga ang pagkapuo sa usa ka espisye sa tanom sa kadugayan makaamot sa kamatayon sa abot ug 30 ka espisye nga kahayopan. Ug sanglit ang kadaghanang kakahoyan sa tropiko, sa baylo, nagsalig sa kahayopan aron magsabwag sa liso, ang paglaglag sa tawo sa mga espisye sa kahayopan mosangpot sa pagkapuo sa kakahoyan nga gialagaran niini. (Tan-awa ang kahon nga “Ang Kahoy-Isda nga Koneksiyon.”) Sama sa pagkahilit, ang pagtugaw sa mga relasyon nagtugyan sa dugang ug dugang pang espisye sa lasang ngadto sa ranggo sa “buhing mga patay.”
Ginagmayng mga Pagputol, Ginagmayng mga Kapildihan?
Gipakamatarong sa pipila ang pagpuril sa gagmayng mga luna pinaagi sa pagpangatarongan nga ang lasang maulian ra ug magpatubo ug bag-ong hut-ong sa mga tanom diha sa gikainging yuta sama rang ang atong lawas magpatubo ug bag-ong hut-ong sa panit diha sa samad sa usa ka tudlo. Husto ba? Aw, dili kaayo.
Itugot ta, siyempre, nga ang lasang maulian ra kon dili tandogon sa tawo ang napuril nga luna sa igong panahon. Apan tinuod usab nga ang bag-ong hut-ong sa mga tanom kaamgid sa orihinal nga lasang sa sukod nga ang dili-maayong kinopya kaamgid sa tin-awng orihinal nga sinulat. Si Ima Vieira, usa ka Brazilianang botanista, nagtuon sa usa-ka-siglong-edad nga luna sa natuboan-pag-usab nga lasang sa Amazon ug nakadiskobre nga sa 268 ka espisye sa kahoy nga sa nangagi naglambo sa daang lasang, 65 lamang ang nahimong bahin sa natuboan-pag-usab nga lasang karong adlawa. Kining samang kalainan, matod sa botanista, matuod sa mga espisye sa kahayopan sa rehiyon. Busa bisan pag ang pagpuril sa lasang, sumala sa pangangkon sa pipila, wala maghimo sa lunhawng kalasangan nga pulahong mga desyerto, kini naghimo sa mga bahin sa bagang lasang sa Amazon nga dili-maayong kopya sa orihinal.
Dugang pa, ang pagputol bisan sa gamayng luna sa lasang sagad maglaglag sa daghang mga tanom ug mga hayop nga manubo, mangatay, ug mangatkat sa maong luna sa lasang ug dili sa laing dapit. Ang mga tigdukiduki sa Ecuador, pananglitan, nakakaplag ug 1,025 ka espisye sa tanom sa usa ka tinong dapit nga may 1.7 kilometro kuwadrado nga tropikanhong lasang. Kapin sa 250 sa maong mga espisye wala magtubo sa laing dapit sa yuta. “Ang usa ka lokal nga pananglitan,” matod sa Brazilianong ekologo nga si Rogério Gribel, “mao ang sauim-de-coleira (kabang, hinlo-ug-nawong nga tamarin),” usa ka gamay, nindot nga unggoy nga ang hitsura samag nagsul-ob kini ug puting T-shirt. “Ang diyutayng nahibilin nagpuyo lamang sa usa ka gamayng luna sa lasang nga duol sa Manaus sa sentral Amazon, apan ang paglaglag sa maong gamayng puy-anan,” matod ni Dr. Gribel, “magpuo sa maong espisye hangtod sa hangtod.” Ginagmayng mga pagputol apan dagkong mga kapildihan.
Paglukot sa “Alpombra”
Ang dayag nga pagpuril sa lasang, hinunoa, nagsabwag sa labing makahahadlok nga dag-om ibabaw sa bagang lasang sa Amazon. Ang mga magbubuhat ug karsada, mga magtotroso, mga minero, ug mga panon sa uban pa naglukot sa lasang nga samag alpombra sa salog, nga naglaglag sa enterong mga ekosistema sa usa ka pagpilok sa mata.
Bisan pag adunay mainitong panagbangi bahin sa eksaktong mga numero alang sa tinuig nga katulinon sa paglaglag sa lasang sa Brazil—ang ubos nga mga banabana nagbutang niana sa 36,000 kilometro kuwadrado kada tuig—ang tibuok nga gidak-on sa bagang lasang sa Amazon nga nalaglag na mahimong kapin sa 10 porsiyento, usa ka lunang dako pa kay sa Alemanya. Ang Veja, ang pangunang senemanang mantalaan sa Brazil, mitaho nga mga 40,000 ka sunog sa lasang nga nahaling sa mga kainginero misilaob sa tibuok nasod niadtong 1995—lima ka beses nga labaw pa kay sa miaging tuig. Ang tawo kusog kaayong nagsilab sa lasang, nagpasidaan ang Veja, nga ang mga bahin sa Amazon nahisamag “usa ka impiyerno sa lunhawng kapatagan.”
Nagkahanaw ang mga Espisye—Unsay Naa Niana?
‘Apan,’ mangutana ang pipila, ‘gikinahanglan ba nato kanang tanan nga milyonmilyong espisye?’ Oo, gikinahanglan nato sila, nangatarongan ang konserbasyonistang si Edward O. Wilson, sa Harvard University. “Sanglit nagsalig kita sa nag-obrang mga kahikayan sa kinaiyahan aron maghinlo sa atong tubig, magpatambok sa atong yuta ug magmugna sa hangin mismo nga atong giginhawa,” matod ni Wilson, “ang nagkadaiyang mga kalalangan tin-awng dili butang nga sa kadanghag dili tagdon.” Matod sa librong People, Plants, and Patents: “Ang pagbaton ug dagayang henetikong kadaiyahan mao unya ang yawi sa pagpadayong buhi sa tawo. Kon mahanaw ang kadaiyahan, sa dili madugay kita mahanaw usab.”
Sa tinuoray, ang epekto sa pagkalaglag sa mga espisye molabaw pa sa napukan nga kakahoyan, nameligrong mga kahayopan, ug gihasing mga tumindok. (Tan-awa ang kahon nga “Ang Tawhanong Bahin.”) Ang pagpamenos sa kalasangan mahimong mag-apektar kanimo. Hunahunaa kini: Usa ka mag-uuma sa Mozambique nga namutol sa mga punoan sa balanghoy, usa ka inahan sa Uzbekistan nga nagtomar ug pildora sa pagpugong sa pagpanganak, usa ka batang lalaking nasamdan sa Sarajevo nga gitagaag morpina, o usa ka pumapalit sa usa ka tindahan sa New York nga nagsimhot sa talagsaong alimyon—kining mga tawhana ngatanan, matod sa Panos Institute, naggamit ug mga produktong naggikan sa tropikanhong lasang. Ang naglungtad nga lasang sa ingon nag-alagad sa katawhan sa tibuok kalibotan—apil ka.
Walay Kombira, Walay Kagutmanan
Tinuod, ang bagang lasang sa Amazon dili makadalit ug tibuok-kalibotang kombira, apan makatabang kini sa pagpugong sa tibuok-kalibotang kagutmanan. (Tan-awa ang kahong “Ang Tumotumo Bahin sa Pagkatabunok.”) Sa unsang paagi? Aw, sa katuigang 1970, nga dinaghan, ang tawo misugod pagpugas ug pipila ka klase sa tanom nga nagpatunghag dagayang abot. Bisan tuod ang maong dagkog-abot nga mga tanom nakatabang sa pagpakaon sa dugang 500 milyong tawo, adunay tinagong suliran. Sanglit kulang kinig henetikong kadaiyahan, kini sila huyang ug daling hitakboyan sa sakit. Ang usa ka virus makapamenos sa dakog-abot nga tanom sa usa ka nasod, nga magpahinabo sa kagutom.
Busa aron makapatunghag mas agwantador nga mga tanom ug masanta ang kagutmanan, ang UN Food and Agriculture Organization (FAO) karon nag-awhag nga “gamiton ang labawg mga katakos nga henetikong materyal.” Ug dinha malangkit ang bagang lasang ug ang orihinal nga mga nagpuyo niini.
Sanglit ang tropikanhong mga lasang maoy puy-anan sa kapig katunga sa mga espisye sa tanom sa kalibotan (apil ang mga 1,650 ka espisye nga dunay natagong katakos ingong mga tanom nga makaon), ang semilyahan sa Amazon mao ang kinamaayohang dapit alang kang bisan kinsang tigdukiduki nga mangitag ihalas nga mga espisye sa tanom. Dugang pa, ang mga molupyo sa lasang nahibalo kon unsaon paggamit kining mga tanoma. Ang mga Indiang Cayapo sa Brazil, pananglitan, dili lamang magpaliwat ug bag-ong mga klase sa tanom kondili magtipig usab ug mga sampol sa mga klase dinha sa kabungtoran. Ang pagpaliwat nianang ihalas nga mga klase sa tanom uban sa mahuyang tinanom nga mga klase sa tanom magpauswag sa kalig-on ug pag-agwanta sa mga tanom nga kan-onon sa tawo. Ug ang maong pagpauswag gikinahanglan pag-ayo, matod sa FAO, kay “ang 60% nga uswag sa produksiyon sa pagkaon gikinahanglan sa mosunod nga 25 ka tuig.” Bisan pa niini, ang mga buldoser nga nagdugmok sa lasang nagpadayon pag-abante sa ilalom sa bagang lasang sa Amazon.
Ang mga sangpotanan? Aw, ang paglaglag sa tawo sa bagang lasang sama gayod sa usa ka mag-uuma nga magakaon sa iyang binhion nga mais—iyang matagbaw ang iyang dihadihang kagutmanan apan gipameligro ang umaabot nga abiyong pagkaon. Usa ka grupo sa mga eksperto bahin sa kadaiyahan sa kalalangan nagpasidaan di pa dugay nga “ang konserbasyon ug kaugmaran sa nahibilin nga nagkadaiyang mga tanom angay nga kabalak-an sa tibuok kalibotan.”
Masaarong mga Tanom
Tikang na karon nganha sa “botika” sa lasang, ug imong makita nga ang dulnganan sa tawo nalambigit sa tropikanhong mga balagon ug ubang mga tanom. Pananglitan, ang mga alkaloid nga gikuha gikan sa mga balagon sa Amazon gigamit ingong mga tigparelaks sa kaunoran sa dili pa ang operasyon; 4 sa 5 ka bata nga may leukemia natabangan sa pagkabuhig taastaas tungod sa mga kemikal nga hikaplagan diha sa kumintang, usa ka bulak sa lasang. Ang lasang nagtagana usab ug kinina, nga gigamit sa pagpukgo sa malarya; sa digitalis, nga gigamit sa pagtambal sa mihunong nga pitik sa kasingkasing; ug sa diosgenin, nga gigamit diha sa mga pildora sa pagpugong sa pagpanganak. Ang ubang mga tanom nagpadayag sa kalaoman sa pagpukgo sa AIDS ug kanser. “Sa Amazon lamang,” matod sa usa ka taho sa HK, “2,000 ka espisye sa mga tanom nga gigamit ingong medisina sa tumindok nga katawhan ug nga adunay katakos sa pagtambal ang natala.” Sa tibuok kalibotan, matod sa laing pagtuon, 8 sa matag 10 ka tawo modangop sa tambal nga mga tanom aron tambalan ang ilang mga sakit.
Busa makataronganon ang pagluwas sa mga tanom nga magluwas kanato, matod ni Dr. Philip M. Fearnside. “Ang pagkahanaw sa lasang sa Amazon giisip nga usa ka lagmit grabeng kakulian sa mga paningkamot sa pagkaplag ug mga tambal sa kanser sa tawo. . . . Ang pagtuo nga tungod sa masidlakong mga kalamposan sa modernong medisina kita makasalikway sa dakong suplay nianang maong mga pondo,” dugang pa niya, “maoy lagmit makapatayng dagway sa hingaping garbo.”
Bisan pa niana, ang tawo nagpadayon paglaglag sa mga hayop ug mga tanom nga tulin pa kay sa ilang pagkaplag ug pag-ila niini nila. Kini magpahunahuna nimo: ‘Nganong nagpadayon man ang pagpuril sa lasang? Mabalit-ad ba ang kiling? Ang bagang lasang ba sa Amazon adunay umaabot?’
[Kahon sa panid 8]
Ang Tumotumo Bahin sa Pagkatabunok
Ang ideya nga ang yuta sa Amazon maoy tabunok, nagpahayag ang magasing Counterpart, maoy usa ka “tumotumo nga lisod palaon.” Sa ika-19ng siglo, ang tigsuhid nga si Alexander von Humboldt mibatbat sa Amazon ingong ang “tambubo sa kalibotan.” Usa ka siglo sa ulahi, si Presidente Theodore Roosevelt sa T.B. samang mibati nga ang Amazon nagpaila sa mabungahong pagpanguma. “Ang ingong tugob ug tabunok nga yuta,” siya misulat, “dili mahimong tugotang magpabiling dili matikad.”
Sa pagkatinuod, ang mag-uuma nga nagtuo sama kanila makadiskobre nga sulod sa usa o duha ka tuig, ang yuta mohatag ug igoigong abot tungod kay ang abo sa nasunog nga mga kahoy ug mga tanom magsilbing abono. Ugaling, human niana ang yuta maumaw. Bisan pag ang lunhawng mga tanom sa lasang nagpaila nga mahimong adunay tambok nga yuta sa ilalom, ang yuta, sa pagkamatuod, maoy mahuyang nga bahin sa lasang. Ngano?
Ang Pagmata! nakigsulti kang Dr. Flávio J. Luizão, usa ka tigdukiduki sa National Institute for Research sa Amazon ug usa ka eksperto bahin sa yuta sa bagang lasang. Ania ang pipila sa iyang mga komento:
‘Lahi sa daghang laing yuta sa lasang, ang kadaghanang yuta sa dulang sa Amazon dili magkuhag mga sustansiya gikan sa ubos pataas, gikan sa natumpag nga bato, tungod kay ang gigikanang bato menos ug sustansiya ug nahiluna sa ilalom kaayo. Sa kapulihay, ang nakuhaag-sustansiyang yuta magkuhag mga sustansiya gikan sa ibabaw paubos, gikan sa tubig sa ulan ug sa nadagdag nga kadahonan. Ugaling, ang tubig sa ulan ug ang nadagdag nga kadahonan nagkinahanglag tabang aron mahimong sustansiyado. Ngano?
‘Ang ulan nga mobundak sa bagang lasang sa kaugalingon walay daghang sustansiya. Ugaling, inigkaigo niini sa kadahonan ug modagayday sa mga lawas sa kakahoyan, magpunit kinig mga sustansiya gikan sa kadahonan, mga sanga, lumot, mga balayan sa hulmigas, abog. Inigkasuhop sa tubig sa yuta, kini nahimong maayong pagkaon sa tanom. Aron mapugngan kining likidong pagkaon sa yanong pag-agos paingon sa mga sapa, ang yuta magagamit ug panglit-ag sa sustansiya nga naporma sa daw-banig sa pinong mga gamot nga mokatap sa katibuk-an sa unang pipila ka sentimetrong yuta sa ibabaw. Usa ka pamatuod sa pagkaepektibo sa lit-ag mao nga ang mga sapa nga magdawat niining tubig sa ulan adunay menos nga sustansiya kay sa yuta mismo sa lasang. Busa ang mga sustansiya mosuhot sa mga gamot sa dili pa moabot ang tubig sa kasapaan o kasubaan.
‘Ang laing tinubdan sa pagkaon mao ang nagkatag nga mga biya—nadagdag nga kadahonan, gagmayng mga sanga, ug mga bunga. Mga walo ka tonelada sa pinong nakatag nga mga biya mosangko sa usa ka ektaryang [duha ug tunga ka akreng] salog sa lasang kada tuig. Apan sa unsang paagi ang biya makasuhot sa ilalom sa yuta ug ngadto sa mga gamot sa mga tanom? Ang mga anay motabang. Sila magtabastabas ug diskog-pormang mga piraso sa kadahonan ug magdala nianang mga piraso ngadto sa ilang mga balayan sa ilalom sa yuta. Ilabina sa ting-ulan, sila maoy abtikong grupo, nga magbalhin sa katingad-anang 40 porsiyento sa tanang biya sa salog sa lasang ngadto sa ilalom sa yuta. Didto, sila magagamit sa mga dahon sa paghimog mga tanaman aron magpatubog mga fungus o agup-op. Ang maong agup-op, sa baylo, magdunot sa tanom ug magpagawas sa nitroheno, pospato, calcium, ug ubang mga elemento—bililhong mga sustansiya alang sa mga tanom.
‘Unsang kaayohan ang makuha sa mga anay gikan niini? Pagkaon. Ilang kan-on ang agup-op ug mahimong magtulon usab sa pila ka tipik sa mga dahon. Sunod, ang mga mikroorganismo diha sa tinai sa mga anay mapuliki sa pagbalhin sa pagkaon sa mga anay ngadto sa mga kemikal, mao nga, ingong sangpotanan, ang kinalibang sa mga insekto mahimong tugob-sa-sustansiyang pagkaon sa tanom. Busa ang ulan ug ang pag-usab sa organikong materya maoy duha sa mga hinungdan nga nagpapadayon sa bagang lasang sa paglungtad ug pagtubo.
‘Sayon ang pagsabot kon unsay mahitabo kon ikaw magputol sa usa ka lumbay sa kakahoyan ug silaban ang lasang. Wala nay atop-atop nga mosikop sa ulan o hut-ong sa biya aron ma-recycle. Sa kapulihay, ang bunok sa ulan direktang mobundak sa upaw nga yuta, ug ang kusog niini magpabantok sa yuta. Sa samang panahon, ang silaw sa adlaw nga deretsong modan-ag sa yuta magpataas sa temperatura ug magpadasok sa yuta. Ang resulta mao nga ang tubig sa ulan sa maong panahon modailos sa yuta, nga magpakaon dili sa yuta kondili sa mga suba. Ang kapildihan sa sustansiya gumikan sa napuril nga lasang ug nasunog nga yuta mahimong dako kaayo nga ang mga sapa nga duol sa napuril nga mga luna madaot pa gumikan sa hingaping mga sustansiya, nga magpameligro sa kinabuhi sa mga espisye sa katubigan. Tin-aw, kon dili tugawon, ang lasang maulian sa kaugalingon, apan ang paghilabot sa tawo mosangpot sa katalagman.’
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
Ang Tawhanong Bahin
Ang pagtugaw ug pagpuril sa lasang sa tawo nagdaot dili lamang sa mga tanom ug mga hayop kondili sa mga tawo usab. Mga 300,000 ka Indian, ang nahibilin sa 5,000,000 Indian nga sa nangagi nagpuyo sa rehiyong Amazon sa Brazil, sa gihapon kaubang naglungtad sa ilang lasangnong kalikopan. Ang mga Indian mausbawong natugaw sa mga magtotroso, mga tigpangitag bulawan, ug uban pa, nga daghan kanila nag-isip sa mga Indian nga “mga babag sa kaugmaran.”
Unya anaa ang mga caboclo, ang bagis nga mga tawo nga mestisong puti ug Indian ang kagikan kansang mga katigulangan nanimuyo sa Amazonia mga 100 ka tuig kanhi. Nga nagpuyo sa tinukdang mga payag ubay sa mga suba, sila wala gayod tingali makabati sa pulong nga “ekolohiya,” apan sila nangabuhi gikan sa lasang nga wala maglaglag niana. Bisan pa, ang ilang adlaw-adlawng pagkinabuhi apektado sa paghugpa sa bag-ong mga nanglalin nga karon nanugok sa ilang lasang nga puy-anan.
Sa tinuoray, sa tibuok bagang lasang sa Amazon, ang umaabot sa mga 2,000,000 ka tigpupog bunga, mga tigsanggot sa gomahan, mga mananagat, ug ubang mga tumindok, nga nagkinabuhing nahiuyon sa mga siklo sa lasang ug panapanahong pag-awas ug paghubas sa mga suba, maoy dili tino. Daghan ang nagtuo nga ang mga paningkamot sa pagtipig sa lasang angay nga molabaw pa sa pagpanalipod sa mga kahoyng mahogany ug sa mga manatee. Angay nilang panalipdan usab ang mga tawong namuyo sa lasang.
[Kahon/Mga hulagway sa panid 9]
Ang Kahoy-Isda nga Koneksiyon
Panahon sa ting-ulan, ang Subang Amazon motubo ug maglumos sa kakahoyan nga nagtubo sa kalasangan sa kapatagan. Sa kinadak-ang pagbaha, ang kadaghanang kahoy niining mga lasanga mamunga ug maghulog sa ilang mga liso—apan, siyempre, walay nalusbog nga mga ilaga nga magsabwag kanila. Dinhi malangkit ang tambaqui nga isda (Colonnonea macropomum), usa ka naglutaw nga tigbuak sa tipaka sa liso nga may hait nga sentido sa panimhot. Sa paglangoy taliwala sa mga sanga sa nalusbog nga kakahoyan, kini magpanimhot sa kakahoyan nga hapit nang maghulog ug mga liso. Inigkahulog sa mga liso sa tubig, buakon sa isda ang mga tipaka pinaagi sa iyang kusgang mga apapangig, magtulon sa mga liso, maghilis sa unod sa bunga palibot niana, ug magkalibang sa mga liso diha sa salog sa lasang aron moturok inigkahubas sa tubig sa baha. Ang isda ug kahoy makabatog kaayohan. Ang tambaqui magpondo sa tambok, ug ang kahoy magpatunghag kaliwat. Ang pagputol sa maong mga kahoy magpameligro sa paglahutay sa tambaqui ug sa mga 200 ka laing mga espisye sa mokaon-ug-bunga nga isda.
[Hulagway sa panid 5]
Mga kabog magdala sa malo gikan sa laki ngadto sa baye nga kabulakan
[Credit Line]
Rogério Gribel
[Hulagway sa panid 7]
Inyong semilyahan ug botika
[Hulagway sa panid 7]
Ang sunog magpameligro sa lunhawng kapatagan
[Credit Line]
Philip M. Fearnside