Ang Pagtulis sa Bagang Kalasangan

USA ka panahon niana, ang usa ka lapad lunhawng luna naglibot sa atong planeta. Ang tanang matang sa kahoy makaplagan didto, ug ang lagpad nga mga suba nagdayandayan sa nawong niini.

Sama sa usa ka dakong kinaiyanhong greenhouse, kadto maoy dapit sa katahom ug kadaiyahan. Katunga sa mga espisye sa mga mananap, mga langgam, ug mga insekto sa kalibotan nagpuyo didto. Apan bisan tuod kadto ang labing dagayang rehiyon sa yuta, kadto usab daling madaot​—mas daling madaot kay sa gihunahuna ni bisan kinsa.

Ang tropikanhong bagang lasang, ingon sa pagtawag nato niana karon, daw dako kaayo​—ug halos dili malaglag. Dili ingon niana. Ang bagang lasang unang nagsugod sa pagkahanaw gikan sa mga isla sa Caribbeano. Ingon ka sayo sa 1671​—napulo ka tuig una mapuo ang langgam nga dodo​—ang mga katubhan milukop sa lasang sa Barbados.a Ang ubang mga isla diha sa rehiyon nakaagom sa samang kasinatian, usa ka pasiuna sa usa ka tibuok-yutang kiling nga misamot sa ika-20ng siglo.

Karong adlawa gihanigan lamang sa bagang kalasangan ang 5 porsiyento sa nawong sa yuta, kon itandi sa 12 porsiyento usa ka siglo kanhi. Ug matag tuig ang usa ka luna sa lasang nga mas dako kay sa gidak-on sa Inglaterra, o 130,000 kilometro kuwadrado, gipamukan o gipanunog. Kining makalilisang nga kalaglagan nagpameligrong mahitabo sa bagang lasang​—duyog sa mga molupyo niini​—ang samang gidangatan sa dodo. “Ang usa dili seguradong makaingon nga ang lasang mahanaw sa usa ka tinong tuig, apan gawas kon mausab ang kahimtang, ang lasang mahanaw,” nagpasidaan si Philip Fearnside, usa ka tigdukiduki sa bagang lasang sa Brazil. Si Diana Jean Schemo mitaho niadtong Oktubre sa miaging tuig: “Ang impormasyon sa miaging mga semana nagsugyot nga ang sunog nga nagpadayon sa Brazil niining tuiga mas dako kay sa nahitabo sa Indonesia, diin ang dagkong mga siyudad nangatuok sa naglimin nga aso nga mikanap ngadto sa ubang mga nasod. . . . Ang mga pagpanunog sa rehiyon sa Amazon maoy hangtod sa 28 porsiyento nga labaw kay sa miaging tuig, sumala sa impormasyon sa satelayt, ug ang gidaghanon sa napuril nga kalasangan sa 1994, ang kinabag-ohan nga mabatonan, nagpakita ug 34 porsiyentong pag-uswag sukad sa 1991.”

“Kakahoyan nga Nanagtubo sa Usa ka Desyerto”

Nganong ang bagang kalasangan, nga halos wala madaot usa ka siglo kanhi, kalit nga nalaglag? Ang kalasangan sa bugnawng dapit, nga nagkobre ug 20 porsiyento sa nawong sa yuta, wala kaayo mokunhod sa miaging 50 ka tuig. Unsay nakapahimo sa bagang kalasangan nga daling madaot? Ang tubag nag-agad sa talagsaong kinaiya niini.

Si Arnold Newman, diha sa iyang libro nga Tropical Rainforest, nag-ingon nga ang bagang lasang haom nga gihubit ingong “kakahoyan nga nanagtubo sa usa ka desyerto.” Siya misaysay nga sa pipila ka bahin sa dal-as sa Amazon ug sa Borneo, “makapatingala nga ang dagkong kalasangan nagtubo bisan diha sa halos purong puti nga balas.” Bisan tuod ang kadaghanang bagang kalasangan dili tingali motubo sa balas, halos ang tanan nahimutang sa dagol, ug diyutay kaayo, nga ibabawng bahin sa yuta. Bisan tuod ang ibabawng bahin sa yuta sa lasang diha sa bugnawng dapit maoy duha ka metros ang giladmon, diha sa bagang lasang, kini tagsa rang molapas sa lima ka sentimetros. Sa unsang paagi ang kinalabongang pananom sa yuta motubo sa ingon niana ka dili maayo nga kalikopan?

Ang mga siyentipiko nakadiskobre sa solusyon niining misteryoha sa katuigang 1960 ug 1970. Ilang nakaplagan nga ang lasang literal nga gisustentohan sa kaugalingon mismo. Kadaghanan sa sustansiya nga gikinahanglan sa mga tanom gitagana sa nangatata nga sanga ug dahon nga naglukop sa salog sa lasang ug kana​—tungod sa dili mausab nga kainit ug kaumog​—dali rang dugtaon sa mga anay, agup-op, ug ubang mga organismo. Walay mausik; ang tanan gamiton pag-usab. Pinaagi sa pagsingot ug pag-alisngaw gikan sa atop-atop sa lasang, ang bagang lasang mogamit gani pag-usab ug hangtod sa 75 porsiyento sa ulan nga madawat niini. Sa ulahi, ang mga dag-om nga matigom pinaagi niining maong proseso maoy motubig pag-usab sa lasang.

Apan kining kahibulongang sistema adunay kahuyangan. Kon kini madaot pag-ayo, dili na kini makaayo sa kaugalingon. Purila ang usa ka gamayng luna sa bagang lasang, ug sulod sa pipila ka tuig, kini maulian sa kaugalingon; apan pataga ang dakong luna, ug mahimong dili na gayod kini maulian. Ang kusog nga ulan mobanlas sa mga sustansiya, ug ang mainit nga adlaw makapagba sa nipis nga hut-ong sa ibabawng bahin sa yuta hangtod nga sa kataposan ang ordinaryong sagbot na lang ang motubo.

Yuta, Troso, ug mga “Hamburger”

Sa nagakaugmad nga mga nasod nga kulang ug yutang tikaronon, ang ilang dagkong mga luna sa wala pa mahilabti nga lasang daw andam ug angayan nang pahimuslan. Ang “sayon” nga solusyon mao ang pagdasig sa mga kabos, walay-yuta nga mga mag-uuma sa paghinlo sa usa ka bahin sa lasang ug patitulohan kana​—morag susama sa pag-okupar sa Uropanhong mga lalin sa Amerikanhong Kasadpan. Apan, ang mga resulta nagdaot sa lasang ug sa mga mag-uuma.

Ang labong nga bagang lasang mahimong maghatag ug impresyon nga motubo diha ang bisan unsa. Apan sa dihang mapukan na ang mga kahoy, ang paghanduraw sa way-kinutbanang pagkatabunok sa dili madugay mahanaw. Si Victoria, usa ka Aprikana nga nagtikad ug usa ka gamayng luna nga bag-o lang giangkon sa iyang pamilya gikan sa lasang, nagpatin-aw sa suliran.

“Ang akong ugangan nga lalaki bag-o lang nagkaingin niining bahina sa lasang aron makatanom ako ug mani, kamoteng kahoy, ug pipila ka saging. Niining tuiga daghan kaayo ang akong anihon, apan duha o tulo ka tuig gikan karon, ang yuta maumaw na, ug kinahanglang maghinlo na usab kami ug laing luna. Hago kini nga trabaho, apan mao lamang kiniy paagi nga mabuhi kami.”

Adunay labing menos 200 ka milyong kainginero sama kang Victoria ug sa iyang pamilya! Ug kini sila maoy responsable sa 60 porsiyento sa tinuig nga pagkalaglag sa bagang lasang. Bisan tuod kining nagbalhinbalhin nga mga magbabaol mopalabi sa mas sayon nga paagi sa pagpanguma, wala silay kapilian. Nag-atubang sa adlaw-adlaw nga pagpakigbisog aron mabuhi, ilang nakaplagan nga ang pagtipig sa bagang lasang maoy kaluho nga dili nila maabot.

Bisan tuod ang kadaghanang mag-uuma magpukan sa kakahoyan aron tamnan, ang uban naghinlo niana aron pasibsiban. Sa bagang kalasangan sa Sentral Amerika ug Amerika del Sur, ang bakahan maoy laing hinungdan sa pagkapuril sa kalasangan. Ang karne gikan niining mga bakaha kasagarang itumod sa Amerika del Norte, diin ang mga kutay sa mga restawran nagkinahanglan ug baratong karne alang sa hamburger.

Apan, ang mga ransero nakaagom sa samang mga suliran nianang sa gagmayg-abot nga mga mag-uuma. Ang sibsibanan nga mitubo gikan sa abo sa bagang lasang tagsa rang makasustento sa mga baka ug kapin sa lima ka tuig. Ang paghimo sa bagang lasang nga mga hamburger mahimong makabenepisyo alang sa pipila, apan nalakip gayod kini sa usa sa labing mausikong mga paagi sa pagpatunghag pagkaon nga gilaraw sa tawo sukad.b

Ang laing dakong kapeligrohan alang sa bagang lasang naggikan sa laging. Dili kay kanunayng gilaglag sa laging ang bagang lasang. Ang pipila ka kompaniya namutol ug pipila ka matang sa kahoy nga ikabaligya sa paagi nga ang lasang sa dili madugay maulian. Apan dos tersiya sa 45,000 kilometro kuwadrado sa lasang nga gipahimuslan tuigtuig sa mga kompaniya sa troso nasobrahan pagpamutol nga 1 na lamang sa 5 sa kakahoyan sa lasang ang makalingkawas sa kadaot.

“Mahadlok ako kon makita nako ang usa ka matahom nga lasang nga malaglag pinaagi sa way-pugong nga paglaging,” nangagho ang botanista nga si Manuel Fidalgo. “Bisan tinuod nga ang ubang mga tanom ug kakahoyan motubo tingali sa gihinloang luna, ang bag-ong tubo maoy segundaryong lasang​—nga mas diyutay kaayo ug mga espisye. Magkinahanglag kasiglohan o bisan mga milenyo una maulii ang kanhing lasang.”

Ang mga kompaniya sa laging nagpadali usab sa kalaglagan sa lasang pinaagi sa ubang mga paagi. Ang mga tigpasibsib ug baka ug nagbalhinbalhin nga mga mag-uuma misulod sa lasang sa panguna pinaagi sa mga dalan nga gihimo sa mga magtotroso. Usahay ang mga biya sa mga magtotroso magsugnod sa mga sunog sa lasang, nga molaglag ug mas dakong lasang kay sa naputol sa mga magtotroso. Sa Borneo, ang usa lamang sa maong sunog nag-ut-ot sa usa ka milyong ektarya niadtong 1983.

Unsay Ginahimo Aron sa Pagpanalipod sa Lasang?

Tungod niini nga mga kapeligrohan, ang pipila ka paningkamot ginahimo aron sa pagtipig sa kalasangan nga nagpabilin. Apan dako kaayo ang buluhaton. Ang nasodnong mga parke makapanalipod sa gogagmay nahilit nga mga dapit sa bagang lasang, apan ang pangayam, laging, ug kaingin nagpadayon gihapon sulod sa mga utlanan sa daghang parke. Ang nagakaugmad nga mga nasod diyutay rag salapi nga ikagasto sa pagdumala sa parke.

Ang nihit ug salapi nga mga gobyerno dali rang mahaylo sa internasyonal nga mga kompaniya nga ibaligya ang ilang mga katungod sa paglaging​—sa pipila ka kaso usa sa pipila ka nasodnong mga manggad nga ikabayad sa langyawng mga utang. Ug ang minilyong nagbalhinbalhing mga mag-uuma walay kapaingnan kondili sa kinasuloran ug kinasuloran sa bagang lasang.

Sa kalibotan nga gihasol sa daghan kaayong suliran, ingon ba niana ka hinungdanon ang pagtipig sa bagang lasang? Unsay mawagtang kanato kon kini mahanaw?

[Mga footnote]