Pagpangitag mga Kasulbaran

“SA PAGLALIS bahin sa anino,” misulat ang Ingles nga awtor nga si John Lyly, “atong mahikalimtan ang lintunganayng butang.” Sa paglikay sa maong kapeligrohan, angay gayod natong hinumdoman nga ang mga dag-om ibabaw sa bagang lasang karon maoy mga aninag lamang sa bug-at pang mga suliran ug magpadayon nga malaglag ang lasang gawas kon sagubangon ang nagpahiping mga hinungdan niini. Unsa ba ang maong mga hinungdan? Ang “pangunang mga puwersa nga nagdaot sa padayong kalungtaran sa Amazon,” matod sa usa ka pagtuon nga gipasiugda sa HK, mao “ang kakabos ug tawhanong mga kawalay-pag-angay-angay.”

Ang Dili-Kaayo-Lunhawng Rebolusyon

Ang paglaglag sa lasang, nangatarongan ang pipila ka tigdukiduki, sa bahin maoy segundaryong epekto sa gitawag ug green revolution o lunhawng rebolusyon nga nagsugod pipila ka dekada kanhi sa habagatan ug kinatung-ang Brazil. Una pa niana, libolibong pamilya nga gagmayg uma didto nanginabuhi sa pagpananom ug humay, balatong, ug patatas ug pagbuhig kahayopan. Unya, ang dinagko, demakinang pagtanom ug soybean ug ang mga proyekto sa haydroelektrik naghurot sa ilang yuta ug gipulihan ang mga baka ug ang lokal nga mga tanom sa agrikultural nga mga produkto nga gitagana sa pagpakaon sa industriyalisadong kanasoran. Tali sa 1966 ug 1979 lamang, ang yutang-umahonon nga gigahin alang sa mga tanom nga pang-eksportar miusbaw ug 182 porsiyento. Ingong resulta, 11 sa matag 12 ka kinaraag-paagi nga mga mag-uuma nawad-an sa ilang yuta ug pangabuhi. Alang kanila, ang lunhawng rebolusyon nahimong dulom nga rebolusyon.

Diin mopaingon kadtong walay-yutang mga mag-uuma? Ang mga politiko, kay dili buot moatubang sa dili-makiangayong pag-apod-apod sa yuta sa ilang kaugalingong rehiyon, mitanyag ug usa ka kasulbaran pinaagi sa pagpasiugda sa rehiyon sa Amazon ingong “yutang walay tawo alang sa tawong walay yuta.” Sulod sa napulo ka tuig human buksi ang unang haywey sa Amazon, kapin sa duha ka milyong kabos nga mga mag-uuma gikan sa habagatang Brazil ug sa giatake-sa-hulaw ug kabos nga amihanan-silangang Brazil namuyo sa libolibong payag ubay sa haywey. Sa dihang natukod ang mas daghang karsada, daghan pang mag-uuma-unta namiyahe ngadto sa Amazon, nga andam nga himoong umahan ang lasang. Samtang sila mahinumdom sa maong mga programa sa pagkolonisar, ang mga tigdukiduki nag-ingon nga “ang talaan sa kuwenta bahin sa duolag 50 ka tuig nga pagkolonisar maoy alkanse.” Ang kakabos ug inhustisya “mikuyog sa mga lalin ngadto sa Amazon,” ug usab “namugna ang bag-ong mga suliran sa rehiyon sa Amazon.”

Tulo ka Tikang Paabante

Aron tabangan nga masulbad ang mga hinungdan sa pagpuril sa kakahoyan sa lasang ug mapauswag ang mga kahimtang sa panginabuhi sa tawo sa bagang lasang sa Amazon, ang Komisyon sa Kaugmaran ug Kalikopan sa Amazonia mipatik ug usa ka kasulatan nga nagrekomendar nga, apil sa ubang mga butang, himoon ang tulo ka pasiunang mga tikang sa mga kagamhanan sa dulang sa Amazon. (1) Sulbaron ang mga suliran sa ekonomiya ug katilingban sa mga rehiyong kabos sa gawas sa bagang lasang sa Amazon. (2) Gamiton ang nagtindog pang mga kahoy ug gamiton pag-usab ang mga luna nga napuril na. (3) Sulbaron ang seryosong mga inhustisya sa katilingban​—ang tinuod nga mga hinungdan sa kaalaotan sa tawo ug paglaglag sa lasang. Atong tukion kining tulo-ka-tikang nga kasulbaran.

Pagpamuhonan

Sulbaron ang mga suliran nga katilingbanon o sa ekonomiya. “Usa sa mas epektibong mga kapaingnan aron makunhoran ang pagpuril sa kakahoyan sa lasang,” pahayag sa komisyon, “mao ang pagpamuhonan diha sa pipila sa labing kabos nga mga dapit sa kanasoran sa Amazon, diha sa mga dapit nga ang mga tawo mapugos sa paglalin ngadto sa Amazon aron mangitag mas maayong kaugmaon.” Ugaling lang, ang mga komisyonado midugang nga “ang maong kapaingnan panagsa rang matagad diha sa nasodnon o rehiyonal nga pagplano sa kaugmaran o niadtong anaa sa industriyalisadong mga nasod nga nagpasiugda ug dagkong mga kunhod sa mga proporsiyon sa pagpuril sa lasang sa Amazon.” Bisan pa, patin-aw sa mga awtoridad, kon ang opisyales sa gobyerno ug mabalak-ong mga gobyernong langyaw magtumong sa ilang kabatid ug pinansiyal nga suportar nganha sa pagsulbad sa mga suliran sama sa kulang nga pag-apod-apod sa yuta o sa kakabos sa kasiyudaran sa mga rehiyon palibot sa Amazon, kana makapahinay sa paghugop sa mga mag-uuma ngadto sa Amazon ug makatabang sa pagluwas sa lasang.

Apan, unsay mahimo alang sa ginagmayng mga mag-uuma nga nagpuyo na sa Amazon? Ang ilang adlaw-adlawng pagkinabuhi nagsalig sa pagtanom ug mga tanom diha sa yutang dili angayan nga umahon.

Ang Lasang Alang sa mga Kahoy

Balikbalika paggamit ang lasang. “Ang tropikanhong mga lasang sobrang gipahimuslan apan kulang ang pagkagamit. Sa maong tanghaga nagdepende ang kaluwasan niini,” matod sa The Disappearing Forests, usa ka basahon sa HK. Inay pahimuslan ang lasang pinaagi sa pagpuril sa mga kahoy niini, matod sa mga eksperto, angayng gamiton sa tawo ang lasang pinaagi sa pagkuha, o pag-ani, sa abot niini, sama sa mga prutas, mga lisong makaon, mga lana, goma, mga humot nga substansiya, medisinal nga mga tanom, ug ubang kinaiyanhong mga produkto. Ang maong mga produkto, gipangangkon kini, nagrepresentar “sa gibanabanang 90 porsiyento sa ekonomikanhong bili sa lasang.”

Si Doug Daly, sa New York Botanical Garden, nagpatin-aw kon nganong nagtuo siya nga ang pagbalhin gikan sa paglaglag sa lasang ngadto sa pag-ani sa lasang maoy makataronganon: “Makapahupay kini sa gobyerno​—dili nila makita nga ginawagtang ang dagkong mga seksiyon sa Amazonia gikan sa kalibotan sa patigayon. . . . Makatagana kinig panginabuhi sa mga tawo, ug magpreserbar kini sa lasang. Lisod ang pagkaplag ug negatibong butang nga ikasulti bahin niini.”​—Wildlife Conservation.

Ang pagpreserbar sa lasang aron magamit ang mga kahoy sa pagkamatuod magpauswag sa kahimtang sa panginabuhi sa mga lumolupyo sa lasang. Ang mga tigdukiduki sa Belém, amihanang Brazil, nagkalkular, pananglitan, nga ang paghimo sa usa ka ektarya nga pastohan mohatag sa ganansiyang $25 lamang kada tuig. Busa aron makasapi sa binulang kinitaan sa Brazil, ang usa ka tawo kinahanglang adunay 48 ka ektaryang pastohan ug 16 ka buok baka. Bisan pa niana, ang Veja nagtaho, ang ransero-unta makasapig mas dakong kantidad pinaagi sa pag-ani sa kinaiyanhong mga produkto sa lasang. Ug ang gidaghanon sa mga produkto nga nagpaabot nga maani maoy katingalahan, matod sa biologong si Charles Clement. “Adunay dinosenang utanon, ginatos nga prutas, mga tagok, ug mga lana nga maatiman ug maani,” dugang ni Dr. Clement. “Apan ang suliran mao nga ang tawo kinahanglang masayod nga ang lasang mao ang tinubdan sa bahandi inay babag sa pagkahimong bahandianon.”

Ikaduhang Kinabuhi Alang sa Naumaw nga Yuta

Ang ekonomikanhong kaugmaran ug pagpreserbar sa kalikopan mahimong magkuyog, matod ni João Ferraz, usa ka Brazilianong tigdukiduki. “Tan-awa ang gidak-on sa lasang nga nalaglag na. Dili na kinahanglang mamutol pag wala-matandog nga lasang. Sa kapulihay, makabakwi kita ug makagamit pag-usab sa napuril na nga lasang ug nadaot nga mga luna.” Ug sa rehiyon sa Amazon, adunay daghang nadaot nga yuta nga mabakwi.

Sugod sa hinapos sa katuigang 1960, ang gobyerno naghatag ug dagkong mga hinabang nga salapi aron dasigon ang dagkong mga tigpamuhonan sa paghimo sa lasang nga mga pastohan. Gibuhat kana sa mga tigpamuhonan, apan sumala sa gipatin-aw ni Dr. Ferraz, “ang mga pastohan nadaot human sa unom ka tuig. Sa ulahi, sa dihang ang tanan nakaamgo nga kadto sayop kaayo, ang dagkong mga yutaan miingon: ‘OK, kami nakadawat nag igong kuwarta gikan sa gobyerno,’ ug sila namahawa.” Ang resulta? “Mga 200,000 kilometro kuwadrado nga biniyaang pastohan nagakahimong umaw nga yuta.”

Karong adlawa, hinunoa, ang mga tigdukiduking sama ni Ferraz nakakaplag ug bag-ong mga kagamitan alang sa maong nadaot nga mga yuta. Sa unsang paagi? Pipila ka tuig kanhi sila nagtanom ug 320,000 ka semilya sa Amazonia-nut nga kahoy sa biniyaang pastohan sa baka. Karong adlawa, ang maong mga semilya maoy mga kahoy nga nagapamunga. Sanglit ang mga kahoy kusog motubo ug mohatag usab ug bililhong tabla, ang Amazonia-nut nga mga semilya karon ginatanom sa yutang gipurilan sa kakahoyan sa lainlaing mga bahin sa dulang sa Amazon. Ang pag-ani sa mga produkto, pagtudlo sa mga mag-uuma nga magtanom ug malungtarong mga tanom, paggamit sa mga metodo sa pagkuhag tabla nga dili magdaot sa kalasangan, ug pagpasig-uli sa nadaot nga yuta, sa hunahuna sa mga eksperto, maoy maalamong mga kapaingnan nga makatabang sa pagpatunhay sa lasang.​—Tan-awa ang kahong “Pagbuhat Alang sa Preserbasyon.”

Bisan pa, matod sa opisyales, ang pagluwas sa kalasangan nanginahanglan ug labaw pa kay sa pagpabag-o sa nadaot nga yuta. Nanginahanglan kini sa pagbag-o sa tawhanong kinaiya.

Kon Unsaon Pagtul-id sa Hiwi

Tagda ang mga inhustisya. Ang di-makiangayong tawhanong paggawi nga maglapas sa mga katungod sa uban kasagarang gipahinabo sa kadalo. Ug, sumala sa gipahayag sa karaang pilosopo nga si Seneca, “alang sa kadalo ang tibuok nga kinaiyahan diyutay kaayo”​—lakip ang luag kaayong bagang lasang sa Amazon.

Kasukwahi sa nag-ilaid sa kakabos nga mga mag-uuma sa Amazon, ang mga industriyalista ug mga tag-iyag dagkong mga yuta nag-upaw sa lasang aron paburoton ang ilang mga bulsa. Ang mga awtoridad nagpunting nga ang kanasoran sa Kasadpan samang mabasol tungod sa pagtabang ug dako pinaagi sa paggamit ug mga dekoryenteng serotso sa Amazon. “Ang sapiang industriyalisadong mga nasod,” mihinapos ang usa ka grupo sa Alemang mga tigdukiduki, “kasagarang nagpahinabo sa naglungtad nang kadaot sa kalikopan.” Ang Komisyon sa Kaugmaran ug Kalikopan sa Amazonia nag-ingon nga ang pagpreserbar sa Amazon tinong nanginahanglan ug “bag-ong tibuok-kalibotang kalagdaan sa paggawi, usa ka kalagdaan sa paggawi nga magpatunghag mas maayong estilo sa pag-ugmad, nga binase sa tawhanong panaghiusa ug hustisya.”

Ugaling, ang padayong literal nga mga dag-om ibabaw sa Amazon magpahinumdom sa usa nga bisan pa sa paningkamot sa mahunahunaon-sa-kalikopan nga kalalakin-an ug kababayen-an sa tibuok kalibotan, ang paghimo sa nalamdagang mga ideya nga usa ka katinuoran nagakalisod sama sa paghakop sa aso. Ngano?

Ang mga gamot nga hinungdan sa mga bisyo sama sa kadalo nakadukot na sa lugas sa tawhanong katilingban, nga labi pang lalom kay sa pagsuhot sa mga gamot sa kakahoyan sa Amazon sa yuta sa lasang. Bisan pag sa personal angay natong buhaton ang atong maarangan aron tabangan nga mapreserbar ang lasang, dili matinud-anon ang pagdahom nga ang mga tawo, bisan unsa ka sinsero, molampos sa pagluka sa laglom ug nagkalambigit nga mga hinungdan sa pagkalaglag sa lasang. Ang giingon sa karaang Haring Solomon, usa ka makinaadmanong maniniid sa tawhanong kinaiya, mga tulo ka libo ka tuig kanhi maoy tinuod gihapon. Pinaagig tawhanong mga paningkamot lamang, “nga ang butang baliko dili na matul-id.” (Ecclesiastes 1:​15) Susama niana mao ang Portuges nga panultihon, “O pau que nasce torto, morre torto” (Ang kahoy nga sa sinugdan hiwi, mamatay nga hiwi). Bisan pa niana, ang mga bagang lasang sa tibuok kalibotan adunay umaabot. Ngano?

Kalamdagan sa Umaabot

Mga usa ka gatos ka tuig kanhi, ang Brazilianong awtor nga si Euclides da Cunha nahingangha kaayo sa nagkalidadis nga mga matang sa kalalangan sa Amazon nga gibatbat niya ang lasang ingong “wala-mahipatik ug kontemporaryong panid sa Genesis.” Ug bisan pag ang tawo napuliki sa paghugawhugaw ug paggisi sa maong “panid,” ang naglungtad pang Amazon sa gihapon, sumala sa taho sa Amazonia Without Myths, “maoy mamingawong simbolo sa yuta sama niadtong sa panahon sa Paglalang.” Apan hangtod kanus-a?

Palandonga kini: Ang bagang lasang sa Amazon ug ang ubang mga bagang lasang sa kalibotan naghatag ug ebidensiya, sumala sa pagpahayag niini ni Da Cunha, “sa usa ka talagsaong intelihensiya.” Gikan sa ilang mga gamot ngadto sa ilang mga dahon, ang mga kahoy sa lasang nagpahayag nga sila maoy binuhat sa usa ka hanas nga arkitekto. Kay matuod man kana, itugot ba unya niining Dakong Arkitekto nga laglagon sa tawong dalo ang mga bagang lasang ug daoton ang yuta? Ang usa ka tagna sa Bibliya nagtubag niining pangutanaha sa lanog nga dili! Mabasa kini: “Ang kanasoran nangapungot, ug ang imo [sa Diyos] mismong kapungot miabot, ug ang tinudlong panahon . . . sa pagdala ngadto sa kagun-oban niadtong mga nagagun-ob sa yuta.”​—Pinadayag 11:18.

Matikdi, hinunoa, nga kining tagnaa nagtug-an kanato nga dili lamang buntogon sa Maglalalang ang hinungdan sa suliran pinaagi sa paglaglag sa mga tawong dalo kondili buhaton kana sa atong panahon. Nganong makasulti man kita niini? Aw, ang tagna nag-ingon nga ang Diyos molihok sa panahon nga ang tawo “nagagun-ob” sa yuta. Sa dihang kanang mga pulonga gisulat duolag duha ka libo ka tuig kanhi, ang tawo kulang pa sa gidaghanon ug sa katakos sa paghimo niana. Apan ang kahimtang nausob na. “Sa unang higayon sa kasaysayan niini,” pahayag sa librong Protecting the Tropical Forests​—A High-Priority International Task, “ang katawhan karong adlawa makahimo na sa paglaglag sa mga pasikaranan sa iyang kaugalingong pagpadayong buhi dili lamang diha sa indibiduwal nga mga rehiyon o mga sektor, kondili sa tibuok-kalibotang sukod.”

“Ang tinudlong panahon” sa dihang ang Maglalalang molihok na batok “niadtong mga nagagun-ob sa yuta” haduol na. Ang bagang lasang sa Amazon ug ang ubang nameligrong mga kalikopan sa yuta adunay umaabot. Tinoon sa Maglalalang nga kana mahitabo​—ug kana maoy, dili lamang tumotumo, kondili katinuoran.

[Kahon sa panid 13]

Pagbuhat Alang sa Preserbasyon

Sa usa ka luna nga duolag 400,000 metro kuwadrado sa malunhawng kakahoyan ug mga tanom nga nanubo human sa pagpuril sa kakahoyan sa siyudad sa Manaus sa sentral Amazon nahimutang ang lainlaing mga opisina sa National Institute for Research in the Amazon, o INPA, sa Brazil. Kining 42-anyos nga institusyon, nga may 13 ka lainlaing mga departamento nga nagkobre sa tanan gikan sa ekolohiya ngadto sa kalasangan ngadto sa panglawas sa tawo, mao ang kinadak-ang organisasyon sa panukiduki sa rehiyon. Kini usab ang dapit sa usa sa labing daghang mga koleksiyon sa kalibotan sa mga tanom, isda, mga reptilya, mga ampibiano, mga susohang hayop, mga langgam, ug mga insekto sa Amazon. Ang trabaho sa 280 ka tigdukiduki sa institusyon nakatabang sa mas maayong pagsabot sa tawo sa makutihong mga panaglambigit sa mga ekosistema sa Amazon. Ang mga bisita sa institusyon mobiya uban ang malaomong pagbati. Bisan pa sa mga pagpiot sa mga balaod sa kagamhanan ug sa politikanhong paagi, ang Braziliano ug langyawng mga siyentipiko determinadong motrabaho alang sa preserbasyon sa labing talagsaong bagang lasang sa kalibotan​—ang Amazon.

[Hulagway sa panid 10]

Karsada sa mga troso nga gigama sa lasang

[Mga hulagway sa panid 11]

Mga produkto gikan sa bagang lasang: prutas, mga lisong kalan-on, mga lana, goma, ug daghan pa kaayo

[Credit Line]

J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil