Ang Pagpaberde sa Lasang sa Amazon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRAZIL

SA KATUIGANG 1990, ang kalibotan kada tuig nawad-ag minilyon ka ektarya nga kinaiyanhong kalasangan, nagtaho ang United Nations Food and Agricultural Organization. Sa rehiyon lamang sa Amazon sa Brazil, ang naghugong nga mga de-makinang gabas ug nagpitipiting mga kalayo naghimo na sa usa ka luna sa bagang lasang nga mas dako pa sa Alemanya ngadto sa usa ka yanong tugwayanan. Inay makita ang walay bugto nga hugpong sa kakahoyan, ang pandong sa lasang karon nakal-angan sa mga katay sa nangliking yutang-kulonon nga sa manipis natabonan ug mga sagbot ug nadayag nga mga tuod nga napagba sa adlaw.

Bisan tuod makapaalarma kining nagpadayong pagdaot sa lasang, adunay mga bidlisiw sa paglaom. Usa ka masaarong programa ang nakapatungha na ug pipila ka resulta. Gitawag kini nga agroforestry, ug usa ka tinubdan naghubit niini ingong “usa ka sistema diin ang pagpananom ug mga kahoy gikombinar sa mga pananom o sibsibanan diha sa usa ka ekolohikanhon . . . makapatunhay nga paagi.” Sa unsang paagi nagaobra ang agroforestry? Unsa may nalampos niini? Unsang mga kalaoman ang ikatagana niini sa umaabot? Aron mahibaloan, ang Pagmata! miduaw sa National Institute for Research in the Amazon (INPA) sa Manaus, ang kaulohan sa Estado sa Amazonas sa Brazil.

Ang Makapahigawad nga Pag-ikyas

Si Johannes van Leeuwen, usa ka Olandes nga agronomista sa Department of Agronomy sa INPA, nagtrabaho uban sa mga mag-uuma sa Amazon sulod na sa 11 ka tuig. Apan sa unsang paagi ang daghan kaayong mag-uuma nakaabot sa lasang sa Amazon sa sinugdan? Ang dinagko nga naggamit ug makina nga pagpanguma sa katung-an ug habagatang Brazil mihikaw sa gagmayng mga mag-uuma sa ilang yuta ug panginabuhi, nga nagpahinabo kanila nga molalin. Ang ubang mga mag-uuma, nga nagtanom ug jute, nga gigamit sa paggamag hinabol nga mga sako, nakakaplag nga nawad-an sila ug panginabuhi sa dihang ang mga sako gipulihan sa mga bag nga plastik. Ang uban usab, nga nagpuyo sa gihampak sa hulaw nga mga rehiyon, napugos sa pagbiya aron mangitag mas tabunok nga yuta. Apan asa sila mopaingon? Sa pagkadungog nga adunay yuta, kapuy-an, ug tabunok nga yuta sa Amazon, sila misubay sa usa ka bag-ong dalan padulong sa bagang lasang.

Apan, ang mga mag-uuma wala magdugay nakadiskobre nga sila diay nakapuyo sa dapit nga kusog kaayo ang ulan, taas ang kaumog, init ang klima, ug dili mabungahon ang yuta. Sulod sa duha ngadto sa upat ka tuig, ang yuta bug-os nga naumaw ug ang samang suliran mitungha: kabos nga mga tawo diha sa dili mabungahong yuta. Ang desperadong mga mag-uuma nagsulbad sa suliran pinaagig pagkaingin sa dugang mga dapit sa lasang aron matamnan.

Sa tinuoray, ang gagmayng mga mag-uuma dili mao ang pangunang hinungdan sa pagkadaot sa lasang sa Amazon. Ang dagkong mga ranso sa baka, dagkong mga patigayon sa agrikultura, mga industriya sa pagmina ug pagtroso, ug mga proyekto sa pagtukod ug hydroelectric nga dam mao ang nakapahinabog kinadak-ang kadaot. Bisan pa, ang pag-abot sa gagmayng mga mag-uuma ug ang pagkaingin nga pamaagi sa pagpanguma nga ilang gigamit nakaamot sa pagdaot sa lasang.

Pagkonsulta sa “Buhing mga Librarya”

“Walay sapayan sa kadako sa ilang epekto diha sa lasang,” matod ni Van Leeuwen, “kining kabos nga mga mag-uuma ania dinhi ug wala silay kapaingnan. Busa aron sa pagpahinay sa pagpamutol ug kahoy, kinahanglan namo silang tabangan nga makabaton ug kapangabuhian gikan sa ilang yuta nga dili na kinahanglang mamutol pa ug dugang kakahoyan.” Ug dinhi moobra ang programa nga agroforestry, ang pagtudlo ug pamaagi sa pagpanguma nga moalkontra sa pagkadaot sa yuta ug magtugot sa mga mag-uuma sa paggamit sa samang nakainging luna sa daghang tuig. Sa unsang paagi ang mga tigdukiduki nakakab-ot sa mga detalye sa maong programa?

Ang katuigan sa mga pagsurbi, pagpangutana, ug pagpanguhag sampol sa mga tanom ug yuta gihimo una pa ang paglunsad sa programang agroforestry sa INPA. Ang hinungdanong mga impormasyon nabatonan ilabina gikan sa mga pag-interbiyo sa “buhing mga librarya”​—mga Indian ug mga caboclo, mga tawo nga mestisong puti, itom, ug may kagikan nga Indian kansang mga katigulangan nanimuyo sa dal-as sa Amazon.

Kini nga mga molupyo sa Amazon adunay dakong pondo sa kahibalo. Pamilyar sila sa lokal nga klima ug sa mga matang sa yuta​—tabunok, kulonon, anapogon, pulahon, ug balason​—maingon man sa nagkadaiyang lumad nga mga prutas, lamas, ug medisinal nga mga tanom nga gipatungha sa lasang. Pinaagi sa pagkuha niini nga kahibalo, ang mga agronomista ug mga mag-uuma nahimong magkauban sa panukiduki​—usa ka panagkauban nga nagpalambo sa kalidad sa programa.

Ang Lasang Dili Usa ka Minahan

Ang programa nga agroforestry gipatuman nga inanay. Ang unang tikang mao ang pagkombinsir sa mga mag-uuma nga dili lantawon ang lasang ingong minahan​—trabahoon ug dayon biyaan​—apan lantawon kini ingong magamit pag-usab nga kahinguhaan. Dayon, gisugyotan sila nga dili lang mananom ug mga balanghoy, saging, mais, humay, mga liso nga utanon, ug ubang dali motubo nga mga pananom apan mga kahoy usab. “Mga kahoy?” nangutana ang mga mag-uuma. “Ngano man?”

Sanglit ang mga mag-uuma kasagarang naggikan sa mga dapit nga ang mga kahoy wala kaayo kinahanglana sa agrikultura ug sanglit sila usab dili sinati sa mga espisye sa kahoy sa Amazon, ang mga tigdukiduki mipatin-aw sa mga kaayohan sa pagpananom ug kahoy. Ilang gisaysay nga ang yuta sa lasang wala magbaton sa sustansiya nga gikinahanglan sa mga tanom nga makaon. Pananglitan, una masuhop ang sustansiya sa mga pananom sama sa mais, ang ulan magbanlas na niini. Sa kaatbang, ang mga kahoy makahimo sa pagsuhop ug paggama ug suplay sa mga sustansiya ug pagmentinar sa katabunok sa yuta. Dugang pa, ang mga kahoy magtaganag pagkaon ug landong alang sa mga mananap. Ang mga mag-uuma makagamit usab sa mga kahoy ingong buhing koral aron mamarkahan ang mga utlanan sa ilang luna. Ug, siyempre, ang mga bungahoy magsilbing tinubdan sa mga prutas ug kahoy nga mokita.

Gidasig usab ang mga mag-uuma sa pagtanom ug daghang lainlaing espisye ug klase sa mga kahoy. Ngano? Aron nga klaseklaseng prutas ug kahoy ang maani. Nianang paagiha, ang mag-uuma makalikay nga modangat sa dakong ani sa usa o duha lang ka matang sa prutas nga kinahanglan niyang ibaligya sa kubos nga presyo tungod kay ang tanan nagabaligya sa samang produkto sa samang panahon.

Ang Bag-ong Giugmad nga Programa Mipatunghag Maayong Resulta

Unsang matanga sa mga kahoy ang gipananom? “Sa pagkakaron gipananom namo ang tali sa 30 ug 40 ka bungahoy nga gihisgotan dinhi,” matod sa agronomista nga si Van Leeuwen samtang iyang gitunol ang listahan sa 65 ka kahoy nga talagsaon ug mga ngalan. Aron ipakita nga epektibo ang programa, si Van Leeuwen mipakitag daghang letrato sa samang luna sa gikaingin nga lasang nga giletratohan sa lainlaing panahon.​—Tan-awa ang kahon nga “Kon sa Unsang Paagi Maulian ang Lasang.”

Ang pagbisita sa mga tiyanggihan sa pagkaon sa Manaus nagpakita nga ang bag-ong giugmad nga programa nga agroforestry mipatunghag maayong resulta. Niining maong mga tiyanggihan kapin sa 60 ka lainlaing matang sa mga prutas nga gipatubo sa maong dapit ang gibaligya na. Kon mahitungod sa umaabot, ang mga agronomista naglaom nga kon ang agroforestry mas ikapadapat, mas mohinay ang pagpamutol sa kakahoyan. Kon buot sabton, sa dihang ang mag-uuma nakakat-on na kon unsaon paggamit pag-usab ang kanhing uma, iya na tingaling likayan ang pagpamutol sa kakahoyan aron maghimo ug bag-ong uma.

Kining dalayegong mga paningkamot dili tingali makawagtang sa tibuok-globong hulga sa ekolohiya sa yuta. Apan gipasundayag niini kon unsay mahimo sa dihang ang atong bililhong mga kahinguhaan tagdon uban ang pagtahod.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 24]

Ang Kahel ug Acerola, Gipulihan

Ang kahel, nga pamilyar nga simbolo sa bitamina C, nahimong dili ilado ikomparar sa usa ka prutas nga gibantog ingong “ang bag-ong rayna sa bitamina C.” Bisan ang acerola, ang kinalabwan taliwala sa mga prutas nga abunda sa bitamina C, kinahanglang modawat sa kapildihan. Ang bag-ong hari? Ang gamay apan gamhanan, kolor-purpura nga prutas nga ingon ka dako sa ubas ug kinaiyanhong motubo sa kapatagan sa Amazon. Ang ngalan niini? Camu-camu. Angayan ba kining maghari? Usa ka magasin sa Brazil nag-ingon nga ang 100 gramos nga kahel adunay 41 miligramos nga bitamina C, samtang ang 100 gramos nga acerola adunay 1,790 miligramos nga bitamina C. Apan, ang samang gidaghanon sa camu-camu adunay talagsaong 2,880 miligramos nga bitamina C​—70 ka pilo kay sa anaa sa mga kahel!

[Credit Line]

Acerola ug camu-camu: Silvestre Silva/Reflexo

[Kahon/Mga hulagway sa panid 25]

Ang Pamaagi sa Lut-odlut-od nga Pagpananom ug Kahoy

Human mouyon ang mga mag-uuma nga sagopon ang pipila ka pamaagi sa programang agroforestry, ang agronomistang si Johannes van Leeuwen makahatag kanila ug mas detalyadong sugyot​—usa ka latid sa ilang umaabot nga tree farm. Inay taghapon ang pagpili ug pagkombinar sa bisan unsang kahoy, ang gisundog sa kompiyuter nga mga agroecosystem gigamit sa pagtabang aron matino kon unsang mga espisye ang angayng itanom ug unsaon kini paghan-ay. Adunay pamaagi sa paglut-odlut-od, o paghan-ay, sa gagmay, dili kaayo dagko, ug dagkong espisye sa mga kahoy aron grupohon.

Pananglitan, ang unang grupo, nga naglangkob sa bayabas, guarana, ug mga kahoyng cupuaçu, gipananom nga dug-ol sa usag usa. Kining mga kahoya magpabiling gagmay ug sayong mamunga. Ang ikaduhang grupo, mga kahoyng dili kaayo dagko sama sa biribá, abokado, ug murumuru palm, nagkinahanglan ug dakodakong luna. Niini nga grupo, ang pagpamunga kasagaran mas ulahi kay sa una. Ang ikatulong grupo, mga dagkong kahoy sama sa Brazil nut, piquia, ug mahogany, nagkinahanglan ug mas dako pa nga luna. Ang pipila ka kahoy niining kataposang grupo mopatunghag bunga, ang uban maayong kahoy, ug ang uban pa mopatungha sa duha. Sa dihang ang tulo ka grupo sa mga kahoy magdungan sa pagtubo, ang uma daw sama sa usa ka kinaiyanhong lasang.

[Mga hulagway]

Johannes van Leeuwen (halayo nga tuo)

Usa ka tiyanggihan sa Manaus nga may mga prutas nga gipatubo sa maong dapit

[Credit Line]

J. van Leeuwen, INPA, Manaus, Brazil

[Kahon/Mga hulagway sa panid 26]

Kon sa Unsang Paagi Maulian ang Lasang

1. Pebrero 1993​—Kining lunaa sa lasang sa sentral Amazon gikaingin niadtong Septiyembre 1992. Sa Enero 1993, gipananom ang mga pinya. Usa ka bulan sa ulahi, ang mga bungahoy gipananom usab.

2. Marso 1994​—Ang mga pinya mitubo na, ug makita na ang mga bungahoy. Ang mga lipak nga may gagmayng mga ilhanan giugbok tapad sa mga kahoy aron mailhan ang abiu, Brazil nut, ug mga kahoy nga peach palm, sa paghingalan ug pipila. Ang pagbunglay sa mga mag-uuma sa palibot sa tanom nakaayo usab sa mga kahoy. Daw agig pagpasalamat, ang mga kahoy misugod pagpasig-uli sa katabunok sa yuta.

3. Abril 1995​—Ang kusog-motubo nga mga tanom giani na ug gikaon o gibaligya, ug ang lainlaing klase sa mga bungahoy nagpadayon sa pagtubo.

[Credit Line]

Mga hulagway 1-3: J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil