Libreng Aprikanhong mga Dulaan

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Sierra Leone

Nagsul-ob lamang ug pughaw kaki nga karsonsilyo, usa ka batang lalaki naglakawlakaw, nagguyod sa iyang trak-trak—usa ka tayaon nga lata sa sardinas. Sa sulod mao ang iyang karga—pundok sa gagmayng mga bato.

Unahan ug diyutay sa karsada, usa ka grupo sa nagtiniil nga mga bata nagdulag soccer. Ang ilang bola, hinunoa, maoy hugot nga pagkabugkos nga bola nga mga nuog. Ang ilang mga poste sa gol maoy mga bato.

Didto sa layolayo, ang batang babaye nagkugos sa iyang monyeka—usa ka kahoy nga kapeg-kolor nga giputos sa humok, pula nga panapton.

Kini ang kasagarang talan-awon sa mga nasod sa Aprika. Apan, kini daw katingalahan sa mga magbabasa nga nagpuyo sa industriyalisadong mga nasod. Tingali nagtuo ka (nga maoy gidasig kanimo nga tuohan sa industriya sa paanunsiyo) nga ang mga dulaan maoy mga butang nga paliton. Bisan pa, dugay na sa wala pa ang panahon sa ginama-sa-pabrika nga mga dulaan, ang mga bata nagahimo nag ilang kaugalingong mga dulaan. Ug sa Aprika kining mamugnaon nga tradisyon buhi kaayo.

Mga Dulaan sa mga Batang Lalaki

Gikan pa sa karaang mga panahon ang mga batang lalaki malingaw sa mga behikulo. Ang mga batang Grego ug mga Romano nagdula sa gagmayng mga karomata. Ug dili ikahibulong, ang de-motor nga mga sakyanan nakawili gihapon ug nakapukaw sa pagkamamugnaon sa mga bayong.

Si Abraham, usa ka bata nga nagtungha sa Ghana, mamutol pinaagig sundang ug mga palwa sa lubi. Gikan niini siya maghimog trak-trak nga pick-up. Ang mga ligid maoy tinabas gikan sa linabay nga plastik.

Sa Lesotho usa ka bayong nga ginganlag Chepa naghimog Land-Rover gikan sa lata sa serbisa ug sa alambre. Gipikas ang mga lata, gilapad niya kini, gitabas sa hustong gidak-on, ug gipiko diha sa alambre nga lawas aron maporma ang lawas sa kotse. Ang katunga sa duha ka pinutol sa mga lata sa serbisa nagsilbing ligid alang niini nga sakyanan.

Oo, gikan sa mga lata, kahoy, karton, alambre, ug kawayan, ang mga bata sa Aprika makahimog mga ayroplano, bus, biseklita, trak, traktor, kotse, ug mga bangka. Ug walay duha ang magkapareho!

Paggama ug Kotse Gikan sa Alambre

Tingali kini nga kamamugnaon ikapahayag ug maayo nianang gitawag nga mga kotse nga ginama sa alambre. Kini maoy mga sakyanan nga ginama gikan sa linabay nga alambre ug sa mga lata.

Apan, una, ang tighimo niini kinahanglang mangita ug materyales. Si Tamba, pananglitan, mogikan sa balay sayo pa sa buntag sa pagsugod sa iyang pagpangita. Gihatagan siya sa silingan ug daang mga hanger​—nga maayo alang sa tsasis ug sa lawas. Nakakuha siyag mga alambre sa koryente sa basurahan. Ang otso sentimetros nga mga takob sa lata magsilbing mga ligid. Ug sa pagpauli, si Tamba nangayog permiso sa pagkuhag 1.2 ka metros nga gibag-on sa alambre gikan sa naguba nga koral.

Karon ang panahon sa pagdesinyo. Human madibuho ang plano diha sa karton, andam na si Tamba sa pagsugod sa aktuwal nga paghimo. Ginamit ang plais sa iyang Papa, iyang putlon, pikoon, ug higtan ang mga hanger sumala sa desinyo. Natapos ang lawas, iyang idugang ang mga ehe ug ang takob-sa-lata nga mga ligid. Dayon ang gagmayng bahin​—mga pultahan, salog, lingkoranan, bayanan sa bintana, rehas-rehas, bumper, ug mga suga. Siyempre, ang kotse ni Tamba usab adunay ubang mga gamit, sama sa gamay nga pirasong salamin ug alpombra sa salog. Ang tin-aw nga mga putos sa karmelitos nagsilbing “salamin” alang sa mga bintana.

Panahon na sa pagtaod sa ehe, nga miabot sa atop ug sa likod pa sa kotse mismo hangtod sa gitas-on sa hawak. Gihimo ni Tamba ang tumoy niini nga manibela, nga gunitan niya sa “pagmaneho” sa iyang kotse pinaagi sa pagtulod niana. Panahong nagugol sa paghimo? Duha ka adlaw. Apan karon ang makalingaw gayod​—pagmaneho niana! Nagkapot sa manibela, gitulod ni Tamba ang iyang kotse ug abtik nga gimaneobra kini sa mga babag. Ug alang sa pagmaneho sa gabii, taoran kana sa ubang mga bata ug de-baterya nga mga suga, nga mga bombilya sa plaslayt.

Aprikanhong mga Monyeka

Ang mga monyeka gitawag nga mao “ang labing karaang mga dulaan sa katawhan.” Apan, ang mga monyeka sa Aprika lahi gikan sa pinalit-sa-tindahan nga monyeka.a Hunahunaa, pananglitan, ang monyekang saging! Kini popular sa mga batang babaye sa Kasadpang Aprika. Human idrowing ang mga mata, baba, ug ilong diha sa prutas, ilang sininaan ug maayo ang monyeka. Ibaba pa gani sa ubang mga batan-on ang ilang dulaang mga anak​—sama sa ilahang Mama!

Ang mga batang babaye sa Habagatang Aprika nahibalo usab sa paggama ug “mga bata” gikan sa mga agungal sa mais. Dugangan kinig mga tukog alang sa mga kamot ug bitiis. Ang tinabas sa panapton mahimong sinina. Ug ang buhok sa mais maayong salapiron.

Si Cynthia, usa ka batang babaye gikan sa Sierra Leone, moadto gikan sa nagkalainlaing mananahi sa pagkolekta ug mga tinabas alang sa laing matang sa monyeka. Kini maoy mga tinabas nga bata, o monyeka nga hinimo sa panapton. Manghulam ug gunting, dagom, ug hilo sa iyang inahan, tabason niya ang iyang panapton ug tahion ang iyang monyeka. Ang gagmayng mga tinabas magsilbing pangsuksok aron maporma ang monyeka o tahion ingong mga bahin sa nawong.

Nagabag-ong mga Panahon

Apan, dili pa dugay, nakita sa Aprika ang pagpangabot sa daghang barato, hinimo-sa-pabrika nga mga dulaan gikan sa Halayong Silangan. Sa Kasadpang Aprika, pananglitan, ang plastik nga mga monyeka mapalit ingon ka barato sa 40 sentimos sa dolyar. Tungod kay kini dugay nga maguba ug kaamgid gayod sa tinuod nga mga bata, mas gusto niini ang mga batang babaye kay sa mga monyekang agungal o sa mga monyekang hinimo sa mga tinabas.

Usa ka tin-edyer nga babayeng ginganlag Saffie namaligyag mga monyekang panapton sa asiras sa Freetown, ang puliki nga kaulohan sa Sierra Leone. Mahalin kini sa kubos nga prisyong $2.50 (U.S.). Iyang pumapalit? Miingon si Saffie: “Kadaghanan maoy mga turista gikan sa Amerika ug Uropa nga buot karon ug mga monyekang hinimo sa mga tinabas. Ang kabataan sa Aprika gusto ug plastik nga mga monyeka.”

Apan gusto ba gayod ang mga batang lalaki ug mga dulaang pinalit sa tindahan? Ang 13-anyos nga si Raymond mao pay pagkatapos sa usa ka semana nga paghimog makuting alambre nga trak-trak. “Kon tanyagan ka ug trak-trak nga hinimo sa pabrika baylo sa imong ginama nga trak-trak,” kami nangutana, “dawaton ba nimo kini?” Siya mitubag dayon: “Siyempre! Tungod kay kini morag tinuod nga tan-awon.”

Oo, nagakawala ang popularidad sa hinimo sa balay nga mga sakyanan tungod kay nagkadaghan na ang hinimo sa pabrika nga mga awto-awto. Miingon si Patricia Davison diha sa magasing African Arts: “Mopatim-aw nga ang kabos sosyo-ekonomikanhong mga kahimtang nga kasagaran sa mga komunidad nga naghimo niining mga dulaana nagdasig niining matanga sa kapahayagan sa kamamugnaon ug, ikaingon, nga kini tingali masumpo sa materyal nga kadagaya.”

Busa pulihan ba sa ginama sa pabrikang mga dulaan sa ulahi ang mga dulaang ginama sa kamot sa Aprika? Ang panahon lay mag-igo. Makaiikag, daghang organisasyon sa tibuok Aprika naningkamot nga magpabiling-buhi ang tradisyon sa paggama ug mga dulaan diha sa balay pinaagi sa pagpasiugda ug mga indigay sa paghimog mga dulaan. Lain pa, ang pipila ka museo nangolektag mga sumbanan niini alang sa ilang mga displey. Bisan pa, kon papilion, ang mga bata halos gusto sa hinimo sa pabrika nga mga dulaan tungod sa pagkatinuod nga tan-awon niini.

Tingali kini makapasubo. Kay dili sama sa pinalit-sa-tindahan nga matang, ang hinimo sa balay nga mga dulaan nagadasig sa pagkamamugnaon, kamaideyahon, kamapaagihon, kamaartihon, ug imahinasyon. Ang pagbuhat kanila makalingaw ug mohatag sa pagbating may nahimo. Ug ang kantidad sa salapi diyutay ra gayod kaayo.

[Footnote]

[Blurb sa panid 19]

Dugay na sa wala pa ang panahon sa ginama-sa-pabrika nga mga dulaan, ang mga bata nagahimo nag ilang kaugalingong mga dulaan