Tigpatay nga Virus Mihampak sa Zaire
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA APRIKA
ANG Kikwit, Zaire, maoy usa ka nakatag nga lungsod sa ngilit sa usa ka tropikanhong mabagang kalasangan. Ang 42-anyos nga si Gaspard Menga Kitambala, nga nagpuyo sa gawas sa siyudad, mao lamang ang bugtong Saksi ni Jehova sa iyang pamilya. Si Menga maoy usa ka tigbaligyag uling. Mag-uling siya sa kinasuloran sa lasang, magputos niana, ug lukdoon kana paingon sa Kikwit.
Sa Enero 6, 1995, nasakit siya. Natumba siya ug kaduha sa iyang pagpauli sa balay gikan sa lasang. Pag-abot niya sa balay, siya miingon nga gilabdan siya sa iyang ulo ug gihilantan.
Sulod sa misunod nga pipila ka adlaw, migrabe ang iyang kahimtang. Sa Enero 12, ang iyang pamilya nagdala kaniya sa Kikwit General Hospital. Ang mga Saksi sa kongregasyon ni Menga mitabang sa pamilya sa pag-atiman kaniya sa ospital. Ikasubo, migrabe ang iyang kahimtang. Misugod siya sa pagsuka ug dugo. Miagas nga way-hunong ang dugo gikan sa iyang ilong ug mga dalunggan. Sa Enero 15, siya namatay.
Sa wala madugay ang uban sa pamilya ni Menga nga mihikap sa iyang lawas nasakit. Sa sayong bahin sa Marso, 12 ka tawo nga suod nga nalangkit kang Menga namatay, lakip ang iyang asawa ug duha sa ilang unom ka anak.
Sa tungatunga sa Abril, ang mga kawani sa ospital ug uban pa misugod sa pagkasakit ug namatay sa paagi nga sama kang Menga ug sa iyang pamilya. Dihadiha ang balatian mikaylap ngadto sa duha ka ubang mga lungsod sa rehiyon. Dayag, gikinahanglan ang tabang gikan sa gawas.
Si Propesor Muyembe, ang kinalabwang espesyalista sa virus sa Zaire, miadto sa Kikwit sa Mayo 1. Sa ulahi iyang giingnan ang Pagmata!: “Kami nanghinapos nga ang Kikwit nag-antos gikan sa duha ka epidemya: ang usa mao ang kalibanga nga gipahinabo sa bakterya, ug ang lain mao ang grabeng hilanat nga may pagdugo nga gipahinabo sa usa ka virus. Siyempre, kinahanglan namong seguroon kining maong rekonosir. Busa mikuha kami ug dugo gikan sa mga pasyente ug gipadala kini aron susihon sa Centers for Disease Control (CDC) sa Atlanta, T.B.A.”
Ang CDC nagkompirmar sa gidudahan na ni Muyembe ug sa ubang mga doktor sa Zaire. Ang sakit maoy Ebola.
Usa ka Makamatayng Sakit
Ang virus nga Ebola maoy mapintas. Dali ra kining makapatay. Walay bakuna batok niana, ug walay nahibaloang tambal alang sa mga biktima niana.
Ang Ebola unang nailhan sa 1976. Nga ginganlan sumala sa ngalan sa usa ka suba sa Zaire, ang sakit mihampak sa habagatang Sudan ug sa mubong panahon sa ulahi sa amihanang Zaire. Ang mas gamay nga pagkaylap nahitabo pag-usab sa 1979 sa Sudan. Human niadto, gawas sa pipila ka panagsang kaso sa mga tawo nga namatay nga may mga simtoma nga sama sa Ebola, ang sakit nahanaw sulod sa katuigan.
Makamatay kaayo ang virus nga Ebola nga ang mga siyentipiko nga nagtuon niana sa Atlanta naghimo niana diha sa guwardiyado kaayong laboratoryo nga gitukod nga may sistema sa bentilasyon nga nagpugong sa pag-ikyas sa bisan unsang dala-sa-hangin nga mikrobyo. Una mosulod sa laboratoryo, ang mga siyentipiko magsul-ob ug panalipod nga mga sapot nga samag mga sapot para sa wanang. Maligo sila sa igpapatay ug virus sa dihang mobiya. Ang mga tem sa mga doktor nga miabot sa Kikwit nagdala ug mga kagamitan sa pagpanalipod—ikalabay nga mga guwantes ug mga kalo, mga antipara, ug linaing mga coverall nga dili masulod sa mga virus.
Sa kasukwahi, kadaghanang mga molupyo sa Kikwit nakulangan sa kahibalo ug kahimanan sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon. Ang uban tinuyong nagpameligro sa ilang mga kinabuhi o nawad-an sa ilang mga kinabuhi sa pag-atiman sa nasakit nga mga minahal. Ang mga higala ug pamilya nagpas-an sa mga masakiton ug mga patay diha sa ilang mga bukobuko o mga abaga nga wala gayod ing panalipod. Ang sangpotanan maoy ngilngig nga pagkakalas sa kinabuhi; ang virus naglaglag sa tibuok nga mga pamilya.
Pagpahunong sa Pagkaylap
Ang mga katilingban sa lainlaing mga nasod misanong sa hangyo sa Kikwit alang sa tabang pinaagig mga amot nga salapi ug medikal nga mga kahimanan. Ang mga tem sa mga tigsusi misakay ug ayroplano gikan sa Habagatang Aprika, Tinipong Bansa, ug Uropa. Ang ilang katuyoan sa pag-adto maoy doble: una, pagtabang nga mohunong ang pagkaylap; ug ikaduha, pagdiskobre kon diin magpuyo ang virus tali sa mga epidemya.
Sa pagtabang nga mahunong ang epidemya, ang mga tig-alagad sa panglawas mihimog dalan-por-dalan nga pagpangita ni bisan kinsa nga may mga simtoma sa sakit. Ang masakiton gidala ngadto sa ospital, diin sila gikuwarentinas ug giatiman sa luwas nga paagi. Kadtong namatay giputos sa plastik ug gilubong dayon.
Ang usa ka dakong kampanya gilansad sa pagtagana ug tukmang impormasyon mahitungod sa sakit ngadto sa mga tig-atiman sa panglawas ug ngadto sa publiko sa katibuk-an. Usa ka bahin sa mensahe ang kusganong nagpasidaan batok sa tradisyonal nga mga batasan sa paglubong, diin ang mga pamilya sa seremonyal nga paagi maghikap ug maghugas sa patay.
Pagpangita sa Tinubdan
Buot masayran sa mga siyentipiko kon asa maggikan ang virus. Mao lamang kini ang among nasayran: Ang mga virus maoy mga organismo nga dili mabuhing independente, nga dili makakaon, makainom, ug mosanay sa ilang kaugalingon. Aron mabuhi ug mosanay, kinahanglan silang mosulod ug mopahimulos sa komplikadong makinarya sa buhing mga selula.
Sa dihang ang usa ka virus motakboy sa usa ka hayop, kasagaran ang relasyon maoy mutuwal nga paglungtad—ang hayop dili mopatay sa virus, ug ang virus dili mopatay sa hayop. Apan sa dihang ang tawo may kontak sa natakboyang hayop ug ang virus sa usa ka paagi mobalhin ngadto sa tawo, ang virus mahimong makamatay.
Sanglit ang virus nga Ebola dali kaayong mopatay sa mga tawo ug mga unggoy, ang mga siyentipiko nagtuo nga ang virus mabuhi gayod sa laing organismo. Kon ang mga opisyal sa panglawas makadiskobre kon unsang matanga sa organismo ang nagdala sa virus, nan sila mahimong makahimo ug epektibong pagkontrolar aron malikayan ang umaabot nga mga pagkaylap. Ang wala-matubag nga pangutana bahin sa Ebola mao, Hain magpuyo ang virus tali sa tawhanong mga epidemya?
Sa pagtubag sa pangutana, ang mga tigdukiduki kinahanglang magsubay sa virus ngadto sa tinubdan niini. Ang mga paningkamot sa pagpangita sa hayop nga gipuy-an human sa miaging mga pagkaylap wala magmalamposon. Apan ang epidemya sa Kikwit nagtagana ug kahigayonan sa pagsubay sa tinubdan sa virus.
Ang mga siyentipiko naghunahuna nga ang unang biktima sa epidemya sa Kikwit mao si Gaspard Menga. Apan sa unsang paagi siya nataptan? Kon pinaagi sa usa ka hayop, unsang espisye sa hayop kadto? Makataronganon, ang tubag lagmit makaplagan sa lasang diin nagtrabaho si Menga. Ang mga tem sa mga tigkolekta nagbutang ug 350 ka lit-ag sa mga dapit diin si Menga nagtrabaho aron sa pag-uling. Nakadakop sila ug mga ilaga, mga minyak, mga bakbak, mga tabili, mga bitin, mga lamok, mga sand fly, mga garapata, mga dugho, mga kuto, mga tungaw, ug mga pulgas—ang gidaghanon nga 2,200 ka gagmayng mga hayop ug 15,000 ka insekto. Ang mga siyentipiko, nga nagsul-ob ug kagamitan nga panalipod, nagpatay sa mga hayop ginamit ang anestesiya. Unya gipadala dayon nila ang sampol sa tisyu ngadto sa Tinipong Bansa, diin kini eksaminon alang sa virus.
Sanglit ang posibleng mga tagoanan sa virus maoy halos walay-kinutoban, dili matino nga ang tinubdan makaplagan. Si Dr. C. J. Peters, nga nangulo sa espesyal nga sanga bahin sa mga hinungdan sa sakit sa CDC, nag-ingon: “Ako naghunahuna nga aduna lamay 50 porsientong purohan nga makaplagan ang gipuy-an sa virus nga Ebola.”
Nahanaw ang Epidemya
Sa Agosto 25, ang epidemya opisyal nga gideklarar nga natapos, sanglit wala nay bag-ong mga kaso sulod sa 42 ka adlaw, nga doble sa kinadugayang yugto sa paglamay. Nganong ang sakit wala mokaylap pag-ayo? Ang usa ka hinungdan mao ang internasyonal nga medikal nga mga paningkamot nga gihimo sa pagpahunong sa epidemya. Ang laing hinungdan nga nagpahunong sa epidemya mao ang kagrabe sa sakit mismo. Tungod kay kini mitungha ug mipatay gilayon ug gipasa pinaagi lamang sa suod nga kontak, wala kini mokaylap sa daghan kaayong tawo.
Ang opisyal nga mga rekord nagpakita nga 315 ka tawo ang nataptan sa sakit ug nga 244 kanila ang namatay—77 porsiento ang gidaghanon sa namatay. Ang Ebola dili aktibo sa pagkakaron. Sa bag-ong kalibotan ni Jehova, kini sumpoon sa walay kataposan. (Tan-awa ang Isaias 33:24.) Kasamtangan, ang mga tawo mahibulong, ‘Ang Ebola ba motungha ug mopatay pag-usab?’ Malagmit. Apan walay nasayod kon asa o kanus-a.
[Kahon sa panid 25]
Ang Relasyon sa Ebola sa Ubang mga Sakit
Ang Ebola maoy usa ka tigpatay, apan ang mas dakong hulga sa mga Aprikano gipahinabo sa dili kaayo talagsaong mga sakit. Panahon sa pagkaylap sa Ebola, ang ubang mga sakit sa hilom mikalas ug mga kinabuhi. Gikataho nga pipila ka gatos ka kilometros sa sidlakan sa Kikwit, 250 ka tawo ang bag-o lang nga gitakboyan sa polyo. Sa amihanang-kasadpan, ang usa ka makamatay nga matang sa kolera milukop sa Mali. Sa habagatan, sa Angola, 30,000 ka tawo ang gitakboyan sa sakit nga makapakatulog. Latas sa halapad nga dapit sa Kasadpang Aprika, linibo ang namatay gumikan sa epidemya sa meningitis. Nag-ingon ang The New York Times: “Alang sa mga Aprikano, ang makapalibog nga pangutana motungha kon nganong ang adlaw-adlaw, makamatayng pakigharong [sa Aprika] sa kadaghanang masanta nga mga sakit halos dili makatugaw sa konsensiya sa kalibotan.”
[Hulagway sa panid 24]
Ang mga siyentipiko nangita sa tinubdan sa tigpatay nga virus