“Sickle-Cell Anemia”—Kahibalo ang Labing-Maayong Depensa

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NIGERIA

DIHAY 32 ka tawo sa lawak-komperensiyahan, kadaghanan mga babaye ug mga bata. Ang sayes-anyos nga si Tope, niwangon, nga nagsul-ob ug sininang rosason, hilom nga naglingkod tapad sa iyang inahan, sa usa ka silyang kahoy. Namati siya samtang ang nars nakigsulti kanila kon unsay buhaton inigsugmat sa sakit.

Nasayod si Tope sa sakit​—sakit nga moabot nga grabe ug kalit ug molungtad ug daghang adlaw una kini mokalma. Tingali ang sakit maoy nakapaseryoso kaniyang labaw pa kay sa ubang sama niyag edad.

“Siya ang akong panganay,” matod sa iyang inahan. “Sukad sa sinugdan siya kanunayng nasakit. Gisudlan nako ang daghang simbahan, ug sila nag-ampo alang kaniya. Apan siya nasakit gihapon. Sa kataposan, ako siyang gidala sa ospital. Ilang gisusi ang iyang dugo ug nasayrang biktima siya sa sickle-cell anemia.”

Unsa ba Kini?

Sa Sentro sa Sickle-Cell Anemia sa Benin City, Nigeria, nasayran sa inahan ni Tope nga ang sickle-cell anemia maoy sakit sa dugo. Sukwahi sa mga patuotuo, wala kiniy labot sa pagpamarang o sa mga espiritu sa mga patay. Mapanunod sa mga bata ang sickle-cell anemia gikan sa duha ka ginikanan. Dili kini makatakod. Dili ka gayod makakuha sa sakit gikan sa laing tawo. Mahimong ikaw natawo nga duna niini o wala. Nasayran usab sa inahan ni Tope nga bisan pag walay makapaayo, ang mga simtoma mahimong tambalan.a

Ang sickle-cell anemia mahitabo kadaghanan niadtong Aprikanhog kagikan. Si Dr. I. U. Omoike, direktor sa Sentro sa Sickle-Cell Anemia, nagsulti sa Pagmata!: “Ang Nigeria adunay kinadak-ang populasyon sa itom sa bisan unsang nasod ug busa adunay kinadaghanang biktima sa sickle-cell anemia sa bisan unsang nasod. Tungod niini kining nasora mao ang kaulohan sa sickle-cell anemia sa kalibotan.” Sumala sa Daily Times sa Lagos, mga usa ka milyong taga-Nigeria dunay sickle-cell anemia, ug 60,000 mamatay niana kada tuig.

Usa ka Problema sa Dugo

Aron hisabtan ang sakit, kinahanglang masayran nato kon unsay ginabuhat sa dugo ug kon sa unsang paagi kini molatay sa lawas. Makatabang ang usa ka ilustrasyon. Handurawa ang usa ka nasod nga nagsalig sa inimportar nga pagkaon aron pagpakaon sa katawhang nagpuyo sa kabalangayan. Ang mga trak moadto sa kaulohang siyudad diin kargahan silag pagkaon. Mobiya sila sa siyudad subay sa dagkong mga dalan, apan inigsulod nila sa kabalangayan, ang mga karsada magkagamay.

Kon maayo ra ang lakaw, ang mga trak makaabot sa ilang destinasyon, magdiskarga sa ilang pagkaon, ug unya mobalik sa siyudad aron pagkolektag dugang pagkaon alang sa sunod nga paghatod. Kon daghan sa mga trak ang maaberiya, hinunoa, ang pagkaon madunot ug ang ubang mga trak dili makaagi sa dalan. Unya ang katawhan sa kabalangayan diyutay rag makaon.

Sa samang paagi, ang pulang mga selula sa dugo mopadulong sa mga baga diin mokuha silag abiyo sa oksiheno​—nga maoy pagkaon sa lawas. Unya mobiya sila sa mga baga ug molatay nga kusog agi sa dagkong kaugatan ngadto sa tanang bahin sa lawas. Sa kadugayan, ang “mga dalan” mahimong gagmay kaayo nga ang pulang mga selula makaagi lamang nga tinagsa sa gagmitoyng mga ugat. Dinha nila ipondo ang ilang kargang oksiheno, nga magpakaon sa mga selula sa lawas.

Ang normal nga pulang selula sa dugo maoy lingin samag sensilyo ug daling makaagi sa kinagagmayang mga ugat. Apan sa mga tawong dunay sickle-cell anemia, ang mga selula sa dugo madaot. Mawad-an sila sa ilang lingin nga porma ug mahimong samag dagway sa saging o sanggot​—usa ka himan sa mag-uuma. Kining napormang sanggot nga mga selula sa dugo mahuot diha sa gagmayng mga ugat sa lawas, samag trak nga maungot sa lapok, nga magbabag sa pag-agi sa ubang mga pulang selula sa dugo. Dihang mamenosan ang agos sa dugo ngadto sa usa ka bahin sa lawas, maputol ang abiyo sa oksiheno ug ang resulta mao ang pag-atake sa sakit.

Ang kasagarang atake sa sakit sa sickle-cell anemia mosangpot sa grabeng panakit sa kabukogan ug mga lutahan. Ang mga atake dili matagna; mahimong talagsa ra silang mosugmat o subsob nga matag bulan. Inig-atake niini, kini kagul-anan sa anak ug ginikanan. Si Ihunde maoy usa ka nars nga nagtrabaho sa sentro sa sickle-cell. “Dili sayon ang pagdumala sa batang nasakit sa sickle-cell,” matod niya. “Nahibalo ako, kay ang akong anak babaye nasakit niana. Ang sakit moabot nga kalit. Siya mosinggit ug mohilak, ug ako mohilak. Tapos lamang sa duha o tulo ka adlaw, tingali tapos sa usa ka semana, nga ang sakit mokalma.”

Mga Simtoma

Ang mga simtoma sagad motungha inig-abot sa bata sa edad nga unom ka bulan. Usa sa unang mga timailhan mao ang sakit nga pagpanghubag sa mga kamot o mga tiil o ang duruha. Ang bata tingali hilakon ug dili kaayo mokaon. Ang mga puti sa mga mata mahimong daw dalagdalag. Ang dila, mga ngabil, ug mga palad tingali mas luspad kay sa normal. Ang mga batang nagpadayag sa maong mga simtoma angay nga dad-on sa usa ka ospital, diin ang usa ka pagsusi sa dugo makapadayag kon ang suliran maoy sickle-cell anemia.

Sa dihang ang napormang-sanggot nga mga selula mosampong sa mga ugat, ang sakit kasagaran gayong mag-apektar sa mga lutahan. Ang grabeng atake makabalda usab sa obra sa utok, mga baga, kasingkasing, mga rinyon, ug esplin​—nga usahay makapatay pa. Ang mga hubag sa batiis dapit sa buolbuol tingali magpabilin sa daghang tuig. Ang mga bata lagmit makaagom sa mga kombulsiyon o mga estrok. Kadtong dunay sickle-cell anemia daling takboyan sa mananakod nga mga sakit, sanglit ang sakit makapaluya sa kinaiyanhong mga depensa. Ang impeksiyon maoy usa ka kasagarang hinungdan sa kamatayon.

Hinuon, dili tanan nga may sickle-cell anemia makasinati niining tanang simtoma. Ug ang pipila dili makaagom sa mga suliran hangtod nga sila modangat sa hinapos sa ilang pagkatin-edyer.

Pagtambal

Daghang ginikanan ang nag-usik sa panahon ug salapi sa pagtinguha sa mga tambal nga gilaomang makaayo sa ilang mga anak. Apan sa pagkakaron wala ing tambal alang sa sickle-cell anemia; kini tibuok-kinabuhing sakit. Hinuon, adunay yanong mga butang nga mahimo aron mamenosan ang kasubsob sa mga atake, ug adunay mga paagi sa pagsagubang kanila inigkahitabo nila.

Inigkahitabo sa atake, ang mga ginikanan angayng magpainom sa ilang anak ug daghang tubig. Makahatag usab silag dili-isog nga droga nga makahupay sa sakit. Ang grabeng panakit mahimong nagkinahanglag mas isog nga mga droga nga makuha lamang gikan sa usa ka doktor. Ikasubo, hinunoa, usahay bisan ang isog nga mga droga dili kaayo makahupay. Apan, dili kinahanglang malisang. Sa halos tanang kaso, human sa pipila ka oras o mga adlaw, ang panakit mokalma ug ang pasyente maulian.

Ang mga siyentipiko nagpangitag mga droga nga makatabang sa pagtambal sa sakit. Sayo sa 1995, pananglitan, ang National Heart, Lung, and Blood Institute sa Tinipong Bansa nagpahibalo nga ang drogang hydroxyurea nagkunhod nga katunga sa kasubsob sa mga atake sa panakit sa sickle-cell nga mga pasyente. Gihunahuna nga kini nagahimo niini pinaagi sa pagsanta nga mausob ang porma sa pulang mga selula sa dugo ug makasampong sa kaugatan.

Ang maong mga droga dili sayon mabatonan bisan diin, ni kini makatabang sa matag kahimtang. Ug bisan pa sa iladong mga kapeligrohan, ang mga doktor sa Aprika ug sa ubang dapit regular nga maghatag ug mga abono sa dugo aron tambalan ang sickle-cell nga mga pasyente diha sa emerhensiyang mga situwasyon.

Pagsanta sa mga Atake

“Sultihan namo ang mga pasyente nga moinom ug daghang tubig aron makatabang sa pagsanta sa mga atake,” matod ni Alumona, usa ka magtatambag bahin sa henetika sa sentro sa sickle-cell. “Ang tubig makapasayon sa dugo sa paglatay sa kaugatan sa lawas. Ang mga hamtong nga may sickle-cell anemia angay nga moinom ug tulo ngadto upat ka litrong tubig kada adlaw. Siyempre, ang mga bata moinom ug menos. Ginatudloan namo ang mga batang may sickle-cell anemia nga magdalag mga botelya sa tubig sa eskuylahan. Ang mga magtutudlo angayng mosabot nga kining mga bataa basin mas subsob nga mangayog permiso sa paggawas aron moadto sa kasilyas. Ang mga ginikanan angayng mahibalo nga kining mga bataa basin mangihi sa ilang mga higdaan nga mas subsob kay niadtong walay ingon nga sakit.”

Sanglit ang balatian makapahinabog peligrosong atake, kadtong may sickle-cell anemia kinahanglang maningkamot nga makabaton ug maayong lawas. Mahimo nila kini pinaagi sa personal nga pagpanghinlo, pinaagi sa paglikay sa tagdugay nga hagong kalihokan, ug pinaagi sa pagkaon ug balanse maayong mga pagkaon. Girekomendar usab sa mga doktor ang diyetang inabagan sa mga bitamina ug folic acid.

Sa mga dapit diin kasagaran ang malarya, kadtong may sickle-cell nga anemia maalamon sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon, pinaagi sa paglikay sa pinaakan sa lamok ug pinaagi sa pagtomar ug mga droga nga manalipod batok sa sakit. Sanglit ang malarya molaglag sa pulang mga selula sa dugo, kini peligroso ilabina sa tawong may sickle-cell anemia.

Kadtong may sickle-cell anemia angay usab nga regular nga magpasusi sa doktor. Ang bisan unsang mga impeksiyon, mga balatian, o mga samad angayng tambalan dayon. Pinaagi sa mainampingong pagsunod sa maong mga lagda, posible sa daghang may sickle-cell anemia nga magkinabuhi sa normal, malipayong mga kinabuhi.

Kon sa Unsang Paagi Mapasa Kini Ngadto sa mga Anak

Sa pagsabot kon sa unsang paagi ikapasa sa mga ginikanan ang sakit ngadto sa ilang mga anak, kinahanglang masayod kita bahin sa mga genotype sa dugo. Ang genotype sa dugo lahi kay sa grupo sa dugo; ang genotype may kalabotan sa mga gene. Kadaghanang tawo dunay genotype sa dugo nga gitawag ug AA. Kadtong nakapanunod ug A nga gene gikan sa usa ka ginikanan ug S nga gene gikan sa laing ginikanan dunay AS nga genotype sa dugo. Ang mga tawong may AS nga dugo walay sickle-cell anemia, apan ikapasa nila ang sakit ngadto sa ilang mga anak. Ang mga tawong nakapanunod ug S nga gene gikan sa usa ka ginikanan ug laing S nga gene gikan sa laing ginikanan dunay SS nga genotype sa dugo, ang genotype sa sickle-cell anemia.

Busa, aron ang usa ka bata makapanunod sa SS-tipo sa dugo, kinahanglang siya makapanunod sa depektibong S nga gene gikan sa matag usa ka ginikanan. Maingon nga kinahanglag duha ka tawo aron makapanganak, gikinahanglan ang duha ka tawo aron ipasa ang sickle-cell anemia. Kasagaran, ang sakit ikapasa sa dihang ang duha ka ginikanan dunay AS-tipo sa dugo. Sa dihang ang usa ka tawong may AS-tipo sa dugo maminyog laing tawo nga may AS-tipo sa dugo, adunay 1 sa 4 nga purohan nga ang anak nga matawo kanila makabaton ug SS-tipo sa dugo.

Wala kini magpasabot nga kon sila upat ug anak, usa ang makabaton ug sickle-cell anemia ug ang laing tulo dili makabaton. Bisan tuod mahimo nga usa sa upat maoy SS, mahimong mahitabo usab nga duha, tulo, o bisan silang upat maoy SS. Mahimong mahitabo usab nga walay mausa sa mga anak ang SS.

May-Kahibalo nga mga Desisyon Una Magminyo

Ang mga tawong Aprikanhon ug kagikan maalamon nga magsusi kon unsay ilang genotype sa dugo una pa sila maghunahunang magminyo. Mahimo kini pinaagi sa usa ka pagsusi sa dugo. Ang mga tawo nga adunay AA nga dugo makapaneguro nga walay mausa sa ilang mga anak ang makaugmad ug sickle-cell anemia, bisan pag kinsay ilang minyoan. Kadtong dunay AS nga dugo angayng makasabot nga kon sila maminyo sa tawong duna say AS nga dugo, dako ang risgo nga magpatungha silag anak nga makabaton ug sickle-cell anemia.

Bisan pag daghang doktor ang magtambag batok sa AS nga magminyo sa AS, pasagdan lamang sa mga magtatambag sa sentro sa sickle-cell ang mga tawo nga magdesisyon sa ilang kaugalingon. Si Dr. Omoike nag-ingon: “Ang among katungdanan dili mao ang paghadlok sa mga tawo o pagsulti kanila kon kinsa ang angay o dili angay nga minyoan. Walay usa ang seguradong makatagna nga ang mga batang matawo sa AS nga magtiayon makabaton ug SS nga dugo, sanglit kana maoy butang sa sulagma. Bisan pa kon sila dunay SS nga anak, ang maong anak basin makatugot sa sakit nga walay daghan kaayong suliran. Apan buot namong masayran sa mga tawo kon unsay ilang genotype. Ug among sulayan ang pagtabang sa mga tawo nga masayod daan kon unsay mahitabo aron nga kon duna silay SS nga mga anak, kana dili na makapatingala. Nianang paagiha, sila dili lang makahimog mga desisyon nga gipasukad sa kahibalo bahin sa mga kamatuoran kondili makapangandam sa hunahuna nga dawaton ang mga sangpotanan sa maong mga desisyon.”

[Footnote]

[Kahon sa panid 24]

Ang Kahinungdanon sa Gugma

Si Joy, kinsa karon bag-o pang nag-20 anyos, may sakit nga sickle-cell anemia. Sanglit siya usa sa mga Saksi ni Jehova, siya wala gayod magpaabunog dugo. Ang iyang inahan, si Ola, nag-ingon: “Gitino nako sa kanunay nga makakaon si Joy ug makapahimsog nga pagkaon aron makatabang sa pagpalig-on sa iyang dugo. Nagtuo ako nga ang mahigugmaong pag-atiman sa ginikanan hinungdanon kaayo. Ang iyang kinabuhi, sama sa tanan nakong anak, bililhon kaayo kanako. Siyempre, ang tanang anak nagkinahanglag gugma, apan ilabina gayod kadtong nagaantos sa usa ka balatian!”

[Mga hulagway sa panid 23]

Pormag-sanggot nga mga selula: Hulagway #1164 gikan sa American Society of Hematology Slide Bank. Gigamit nga may pagtugot

[Credit Line]

Si Tope dunay pormag-sanggot nga mga selula, sama nianang gipaila sa mga pana