Ang Walay-Tunok nga “Yucca”—Usa ka Talagsaon Mapaigoigoong Tanom
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA COSTA RICA
SAMAG hilba, danglog samag sabon, lamian, ug sustansiyado. Kining talagsaong tanom anaa niining tanan ug labaw pa! Ilado kaayo kini sa taga-Sentral Amerika apan dili ingong walay-tunok nga yucca. Kon gamiton nimo ang maong pulong sa Sentral Amerika, kadaghanang tawo lagmit mosanong pinaagig matinahuron ug masuknaong tinutokan. Apan, ang dakong pahiyom nga nagpakitang nakaila niana makita dayon kon imong hisgotan ang itabo, izote, o daguillo, ingon sa kasagarang pag-ila sa maong tanom sa Costa Rica, Guatemala, Honduras, ug Nicaragua. Ang mga taga-Costa Rica ug ubang taga-Sentral Amerika motagamtam sa mga bulak niini diha sa nagkadaiyang mga potahe.
Membro sa Usa ka Iladong Pamilya
Sa morag usa ka panag-ilogay, ang walay-tunok nga yucca giklasipikar sa mga nagklaseklase sa tanom ingong membro sa pamilyang Liliaceae ug bag-ohay pa lang kaayo ingong membro sa Agavaceae nga pamilya. Ang ulahing kategoriya sa dili hamis nga mga tanom naglangkob sa mga 550 ka espisye gikan sa Liliales (liryo) nga matang. Ang mga botanista nagpaila sa siyentipikanhong ngalan niini ingong Yucca elephantipes.
Adunay gibanabana nga 40 ka espisye sa genus nga Yucca, nga ang kinadaghanan mahimong makaplagan sa Amerika del Norte, Mexico, ug Sentral Amerika ug Amerika del Sur. Ang iladong mga paryente naglakip sa higanteng kahoyng Joshua (Yucca brevifolia) ug ang mas gamay nga bayoneta sa Katsila (Yucca aloifolia). Dako gayod kaayong pamilya!
Unsa ang pipila ka talagsaong mga bahin niining daghag-gamit nga tanom? Yano lang apan talagsaong tan-awon, ang tuskig, tag-as nga mga dahon motuhoy ug mga usa ka metros gikan sa punoan. Ang lig-on, kahoyong punoan, uban ang lanotong substansiya ug abohong-kape nga bulok niini, susama sa pangunahang bitiis sa elepante—sa ingon, ang siyentipikanhong ngalan nga elephantipes.
Sa unang pagtan-aw, ang walay-tunok nga yucca, nga moabot sa gihabogon nga gikan sa 15 ngadto sa 25 ka tiil, dali rang masaypan nga usa ka kahoy. Panahon sa ting-init sa Costa Rica, ilabina sa mga bulan sa Pebrero ug Marso, gatosan ka pormag-kampana, gatason-garing ug bulok nga kabulakan magdayandayan sa tanom nga itabo. Gibaligya diha sa mga tiyanggihan ug sa mga tigbaligya sa aseras, morag anaa sila bisag asa sa samang panahon! Kasukwahi kaayo sa tuskig, samag-bayonetang mga dahon sa tanom, kining humok ug lumoy nga mga bulak mobuswak nga pinungpong, nga dayag nga nagpahimutang sa ilang kaugalingon diha gayod sa tungatunga sa tanom, nga tul-id kaayo.
Ang itabo maoy usa sa paboritong mga espisye sa yucca taliwala sa mga hardinero ug mga tigpatahom sa palibot, sanglit mopasibo kini sa lainlaing mga kahimtang sa klima ug yuta ug magtaganag talagsaon, tropikanhong talan-awon. Kanhi gigamit ingong kinaiyanhong koral sa utlanan sa yuta sa Costa Rica, dili ikahibulong nga ang kusog molambo nga tanom nga itabo milukop sa halos tanang rehiyon sa nasod.
Ang lokal nga katawhan tinong nagpahimulos sa kaayohan sa pagkadaghag-gamit niining tanoma. Pananglitan, ang mga lanot nga gikuha gikan sa mga dahon gamiton sa paghimog mga banig, mga bakos, ug mga knapsack. Dugang pa, kon ang mga dahon initon nga igong malubaylubay, ang mga hardinero makagamit niana ingong mapuslanong higot sa ilang mga abot. Daw walay kataposan sa mahimo niining tanoma!
Lamian nga Makaon!
Si Frances Perry, awtor sa Flowers of the World, misulat: “Ang mga putot sa Yucca nga espisye kaonon sa mga Indian, ug ang mga prutas ug ang mga gamot adunay danglog [sabonon] nga mga kinaiya busa mahimong gamiton sa pagpanglaba sa mga sinina.” Ang mga taga-Sentral Amerika naggamit pag-ayo sa yucca diha sa pagpangluto ug pagpanghinlo. Nagustohan nila ang may pagkaaslom apan aplod nga lami. Ang mga bulak gamiton diha sa gipabugnawng mga ensalada o lutoon uban sa mga itlog ug patatas, usa ka kinaham taliwala sa mga taga-Costa Rica ug ubang mga taga-Sentral Amerika. Ang mga yucca sustansiyado tungod kay kini tugob sa bitamina ug minerales, sama sa calcium, iron, thiamine, phosphorus, ug riboflavin.
Angayng tagdon usab nga mahimong itambal ang yucca; ang usa ka toniko nga gihimo pinaagi sa pagpabukal ug paglaga sa mga bulak makapahupay sa tiyan. Ang mga dahon mahimong gamiton aron sa pagtambal sa albuminuria ug colitis ug mahimo usab nga gamiton ingong pagpaihi ug daghan. Ug kining samag hilba, danglog samag sabon, lamian, ug sustansiyadong tanom maoy usa lamang sa linalang dinhi sa yuta nga matagamtam sa atong mga igtitilaw!
[Hulagway sa panid 26]
Ang mga bulak sa yucca nga giluto uban sa mga itlog ug patatas, usa ka paboritong potahe sa Sentral Amerika
[Hulagway sa panid 27]
Ang mga yucca nga nagtubo sa banika samag mga kahoy