Ang Nukleyar nga Kapeligrohan Wala pa Gayod Matapos
“Ang pagdaghan sa puwersado kaayong mga hinagiban mao karon ang labing peligrosong suliran nga giatubang niining planetaha.”—CRITICAL MASS, NI WILLIAM E. BURROWS UG ROBERT WINDREM.
SA KADLAWON sa Enero 25, 1995, usa ka mahulgaong talan-awon ang mipatim-aw diha sa nagapasidaan nga mga eskrin sa radar latas sa amihanang Rusya. Usa ka roket ang gipalupad sa usa ka dapit nga dili layo sa baybayon sa Norway! Ang mga operitor sa radar nagpahibalo sa Moscow sa posibleng pag-abot sa nukleyar nga bomba. Sulod sa pipila ka minuto, ang presidente sa Rusya gihatagag maleta nga dunay elektronikong kahimanan nga magtugot kaniya sa pagsugo ug malaglagong balos nga pag-atake pinaagig nukleyar nga armas. Daw pipila ka gutlo na lang mahitabo na ang bug-os nga nukleyar nga gubat.
Maayo na lang gani, nagpabiling kalmado ang mga hunahuna, ug ang agian sa roket naila nga wala magpameligro sa Rusya. Sa ulahi nahibaloan nga ang roket nagdalag kahimanan alang sa meteorolohikong panukiduki. Bisan pa niana, usa ka artikulo sa The Washington Post nag-ingon: “Lagmit kini maoy usa sa labing peligrosong mga yugto sa nukleyar nga panahon. Kini naghatag ug gamayng ideya kon sa unsang paagi ang andam kanunay nga mekanismo sa pagpalupad sa nukleyar nga armas sa Bugnawng Gubat epektibo gihapon, ug kon sa unsang paagi kini sayop nga motultol sa malaglagong mga sangpotanan, bisan tuod ang panag-indig sa gamhanan kaayong mga nasod natapos na.”
Sensitibo Kaayo sa Signal
Sulod sa mga dekada ang nukleyar nga kahimtang sa kanhing Unyong Sobyet ug sa Tinipong Bansa gipasukad sa nakapugong nga ideya nga nailhan ingong mutual assured destruction (MAD). Usa ka hinungdanong bahin sa MAD mao ang estratehiya nga gitawag ug pagpasupot inigsignal. Naghatag kini sa matag kiliran sa makalilisang nga pasalig nga kon sila moatake, ang ilang kaaway magpasupot ug daghang balos una pa gani makaigo sa mga target niini ang nag-atakeng mga warhead. Ang ikaduhang hinungdanong bahin sa MAD mao ang estratehiya nga gitawag ug pagpasupot inig-atake. Nagtumong kini sa kapasidad nga mobalos ug militaryong pag-atake bisan human makapahinabog kadaot ang mga warhead sa kaaway.
Bisan pa sa pagkapuypoy sa Bugnawng Gubat, ang suliran bahin sa MAD nag-apektar gihapon sa katawhan. Oo, ang pondong nukleyar nga armas sa T.B. ug Rusya gius-osan pag-ayo—ang uban nag-ingong hangtod sa katunga—apan linibong nukleyar nga mga warhead ang naglungtad gihapon. Nan, dunay posibilidad nga ang mga hinagiban mahimong ipasupot nga wala damha o walay awtorisasyon. Ug tungod kay ang duha ka nasod nahadlok gihapon sa daw dili-mahitabong posibilidad nga ang pikas maoy mouna pag-atake, daghang misil ang gihuptan nga sensitibo kaayo sa signal.
Tinuod, sa 1994 ang Tinipong Bansa ug Rusya miuyon sa paghunong sa pagpuntirya sa ilang estratehikong mga misil sa usag usa. “Kining maong kausaban, bisan tuod gidawat nga lihok, halos walay kahulogan sa militar,” matod pa sa Scientific American. “Ang mga komander sa misil mahimong makapasulod pag-usab ug mga numero nga magtino sa target diha sa mga kompiyuter nga nagkontrolar sa dagan sa gipasupot nga armas sulod sa mga segundo.”
Bag-ong mga Hinagiban Maugmad sa Dili Madugay?
Dili angayng sayloan ang kamatuoran nga ang panukiduki ug paghimog nukleyar nga mga hinagiban nagpadayon. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, ang tinuig nga badyet alang sa maong mga hinagiban maoy $4.5 ka bilyon! Sa 1997, ang The Toronto Star nagtaho: “Sa kasukwahi, ang T.B. karon naggasto ug labaw pa kay sa nagasto niini panahon sa bugnawng gubat sa pagpreserbar sa nukleyar nga makinarya niini. Ug ang ubang bahin nianang maong salapi gigahin sa way-klarong mga programa nga giingon sa mga kritiko nga mahimong mosangko sa bag-ong lumba sa armas sa kalibotan.”
Pananglitan, daghang kontrobersiya ang mitungha tungod sa multibilyong-dolyar nga proyekto sa kagamhanan sa T.B. nga gitawag ug Stockpile Stewardship and Management Program. Bisan tuod ang dayag nga katuyoan sa programa mao ang pagmentinar sa naglungtad nga nukleyar nga mga hinagiban, ang mga kritiko nag-ingon nga nagsilbi usab kini ug mas daotang katuyoan. Nagtaho ang The Bulletin of the Atomic Scientists: “Dunay mga plano sa pagbag-o, pag-usab, pagpanunot sa panahon, ug pagpuli—dili lamang sa pagpatunhay sa kinabuhi sa pondong nukleyar . . . kondili sa ‘pagpaarang-arang’ usab niana.”
Sa 1997 nahitabo ang kaguliyang tungod sa paggama ug usa ka nukleyar nga bomba nga gitawag ug B-61, nga dunay katakos sa pagsulod sa nawong sa yuta una pa kini mobuto. Busa makaguba kini sa mga estasyon sa mga komander, sa mga pabrika, ug sa mga laboratoryo nga anaa sa ilawom sa yuta. Bisan tuod ang mga tigduso niini nag-angkon nga gihimo lamang mas episyente ang usa ka karaang bomba, ang mga magsusupak nag-angkon nga kini usa gayod ka bag-ong bomba—usa ka tatawng paglapas sa mga saad sa kagamhanan sa T.B. nga dili kini mohimo ug bag-ong nukleyar nga mga hinagiban.
Sa bisan unsang kahimtang, si Ted Taylor, usa ka nukleyar nga pisiko sa Princeton University, nag-ingon: “Ako nagtuo nga ang matang sa panukiduki nga nagakahitabo karon (sa T.B.) nagakahitabo usab sa Rusya, Pransiya, Alemanya ug sa ubang mga dapit, ug ako nagtuo nga ang pipila sa among mga proyekto nag-agak sa kalibotan ngadto sa usa ka bag-ong lumba sa armas.” Ang mga kritiko nag-angkon usab nga ang panukiduki, paghimo, ug pagdisenyo ug bag-ong mga hinagiban aktibong gipasiugda sa tigdisenyog mga hinagiban mismo. Ang natandog nga mga garbo, nagakadaot nga dungog, ug pinansiyal nga mga kalisdanan mahimong kusganong panukmod alang niining batid nga mga siyentipiko sa pag-awhag sa pagpabalik sa panukiduki bahin sa mga hinagiban.
Bag-ong mga Gahom Diha sa Nukleyar nga Esena
Unya anaa ang mga kausaban sa politikanhong kahan-ayan. Sa naandan, lima ka nasod ang naglangkob sa grupo sa mga nasod nga dunay nukleyar nga armas: Britanya, Pransiya, Rusya, Tinipong Bansa, ug Tsina. Apan, giila sa kadaghanan nga ang ubang mga nasod usab nanaghimog nukleyar nga mga armas. Pananglitan, ang India ug Pakistan di pa dugayng naghimog nukleyar nga mga pagtesting nga nagpukaw sa kahadlok maylabot sa usa ka mainitong lumba sa armas sa Habagatan-sidlakang Asia. Ang ubang mga nasod nga gidudahang dunay nukleyar nga mga programa naglakip sa Algeria, Amihanang Korea, Iran, ug Iraq. Kapin sa 180 ka nasod ang mipirma sa Nuclear Non-Proliferation Treaty, nga miepekto sa 1970. Apan hangtod karon, daghang nasod nga kaylap nga gidudahang nagtago sa ilang nukleyar nga mga ambisyon wala mopirma niana.
Nagtaho ang Asiaweek: “Ang mga eksperto nga nagbantay sa pagdaghan sa nukleyar nga mga armas nagtuo gihapon nga ang tinuod nga kapeligrohan naggikan sa nagkadaghang nasod kansang mga lider buot makaangkon ug katakos sa paghimog nukleyar nga mga armas.” Ang ubang mga tigpaniid nagtuo nga ang Nuclear Non-Proliferation Treaty yanong dili makapahunong sa mga gobyerno nga determinado, bisan pa sa mga silot, nga mahuptan ang teknolohiya ug mga materyales nga ilang gikinahanglan sa paghimog nukleyar nga mga armas nga dili mamatikdan. Si James Clapper, direktor sa Defense Intelligence Agency sa T.B., nagtagna: “Sa pagsugod sa sunod nga siglo makita nato ang daghang nasod nga dunay katakos nga parisan ang usa ka [kemikal, biolohikal, o nukleyar nga] warhead ug misil nga hinimo sa maong mga nasod mismo.”
Ni dunay kalagmitan nga ang tanang nasod magpadala sa pagpit-os sa pagdili sa nukleyar nga pagtesting. Sa dihang daghang nasod ang naimpluwensiyahan nga mopirma sa Comprehensive Test Ban Treaty sa 1996, usa ka editoryal sa Asiaweek nag-ingon: “Dili suliran alang sa mga Amerikano o sa mga taga-Uropa ang pagsangyaw sa prinsipyo sa mga pagdili sa pagtesting, tungod kay nakapabuto na sila ug igong nukleyar nga mga kahimanan nga mahimo na silang mohunong sa pagtesting, sanglit nabatonan na nila ang impormasyon nga ilang natigom.”
Pagpayuhot sa Nukleyar nga mga Armas ug Terorismo
Ang uban mibati nga ang kinadak-ang kapeligrohan mao nga ang usa ka grupo sa mga terorista basig makahupot ug nukleyar nga hinagiban ug mohukom nga pabuthon—o labing menos manghulga nga pabuthon—ang himan aron makaduso sa ilang politikanhong mga plano. Dunay mga kahadlok usab nga ang usa ka kriminal nga organisasyon sa susamang paagi makagamit ug radyoaktibong materyal aron makapangayog dakong kantidad sa salapi gikan sa kagamhanan o korporasyon. Usa ka artikulo sa Scientific American nagpatin-aw: “Medyo sayon rang katuohan ang usa ka tigblakmil ginamit ang nukleyar nga armas pinaagi sa pagbilin ug sampol aron masusi. Ang sunodsunod nga mga hulga sa paghugaw sa hangin o sa mga abiyo sa tubig, o bisan sa pagpabuto sa usa ka gamay nga nukleyar nga hinagiban, mahimong dunay dakong kadaot.” Ang mga ahensiya sa pagpatuman sa balaod nakadiskobre na ug mga pagsulay sa pagpayuhot ug nukleyar nga materyal. Kini nagpasamot sa mga kahadlok nga ang mga grupo sa mga lampingasan mahimong sa pagkatinuod nagsulay sa paghimo ug nukleyar nga hinagiban.
Tinuod, ang ubang mga tig-analisar nag-isip sa nukleyar nga pagpayuhot ingong gamay nga kapeligrohan. Dili lang kay diyutay rang materyal ang dayag nga nabalhin sa laing mga kamot, matod nila, apan, gawas sa pipila ka eksepsiyon, kadaghanan niana wala makaabot sa kalidad nga angayng himoog mga hinagiban. Ang Scientific American, hinunoa, nagpahinumdom sa mga magbabasa nga “sa halos tanang ilegal nga mga baligyaanan, diyutay lang ang makita, ug walay katarongan nga ang ilegal nga pagbaligya sa nukleyar nga mga materyal mahimong eksepsiyon. . . . Ang pagtuo nga ang mga awtoridad nagpahunong sa kapin sa 80 porsiyento sa pagpayuhot maoy binuang. Dugang pa, bisan ang diyutayng pagpayuhot mahimong dunay grabeng mga sangpotanan.”
Bisan tuod ang eksaktong gidaghanon gitago pag-ayo, gibanabana nga ang usa ka nukleyar nga bomba nagkinahanglan ug tali sa 3 ngadto 25 kilos sa gidugangan nga uranium o tali sa 1 ngadto 8 kilos sa plutonium nga angayng himoog hinagiban. Nalipay ang mga tigpayuhot, tungod kay ang 7 kilos nga plutonium maeksakto sa kasagarang aluminum nga lata sa soft drink. Ang uban naghunahuna nga bisan ang plutonium nga takos himoon ug kahimanan nga magkontrolar sa pagpagula sa nukleyar nga enerhiya—nga mas daling mabatonan kay sa angayng himoog hinagiban—mahimong gamiton sa paghimo ug minantinil, apan malaglagon gihapon, nga nukleyar nga bomba. Kon, sumala sa giangkon sa daghang eksperto, ang pondo sa radyoaktibong mga materyal wala mapanalipdi pag-ayo, kini mas daling kawaton kay sa naamgohan sa daghang tawo. Si Mikhail Kulik, usa ka Rusong opisyal, mikomento: “Bisan ang mga patatas lagmit mas maayo pang pagkabantay karon kay sa radyoaktibong mga materyal.”
Nan, tataw nga ang katawhan nahimutang gihapon sa nukleyar nga kapeligrohan. Duna bay paglaom nga mawagtang kini?
[Blurb sa panid 8]
“Ang mga eksperto nga nagbantay sa pagdaghan sa nukleyar nga mga armas nagtuo gihapon nga ang tinuod nga kapeligrohan naggikan sa nagkadaghang nasod kansang mga lider buot makaangkon ug katakos sa paghimog nukleyar nga mga armas.” —Asiaweek
[Kahon/Mga hulagway sa panid 6]
Biolohikal ug Kemikal nga mga Kapeligrohan
Ang agresibong mga nasod nga kabos kaayo nga dili makaarang sa pagpondog nukleyar nga mga armas modangop tingali sa dili-kaayo layog-abot nga mga misil nga dunay makahilong gas o dunay biolohikal nga mga hinagiban. Gitawag kinig nukleyar nga armas sa kabos nga mga nasod. Sa pagkatinuod, daghang tig-analisar ang nahadlok nga ang maong mga kahimanan basin mahimo usab nga mga hinagiban nga gamiton sa mga grupo sa terorista.
Apan, ang biolohikal ug kemikal nga mga hinagiban makapahinabog kadaot bisag walay modernong sistema sa pagpasupot sa mga armas. Ang Sekretaryo sa Depensa sa T.B. nga si William Cohen miingon sa Nobyembre 1997: “Uban sa modernong teknolohiya ug mas gamay nga kalibotan nga dali rang masulod ang mga utlanan, misamot pa ang katakos sa pagpahinabog sakit, kamatayon, ug kalaglagan alang sa kinabag-an sa katawhan. Ang usa ka buangon nga tawo o grupo sa mga panatiko nga dunay usa ka botelya sa mga kemikal, usa ka pundok sa magpatunghag-hampak nga bakterya, o usa ka minantinil nga nukleyar nga bomba makapameligro o makapatay sa tinagpulo ka libong tawo sa usa lamang ka daotang buhat.” Ang maong mga kahadlok napamatud-ang balido sa dihang ang mga terorista sa kulto migamit ug sarin, usa ka substansiya nga moapektar sa nerbiyos, sa pag-atake sa mga pasahero sa subwey nga sistema sa Tokyo niadtong Marso 1995. Dose ka tawo ang nangamatay, ug 5,500 ang nangaangol.
“Kon ang kemikal nga pag-atake makahahadlok, ang biolohikal nga hinagiban magpahinabog mas grabeng mga sangpotanan,” matod sa propesor sa politikal nga siyensiya nga si Leonard Cole. “Ang mga kemikal walay kinabuhi, apan ang bakterya, mga virus ug ubang buhing mga butang mahimong makatakod ug mosanay. Kon makasukad kini diha sa kalikopan, kini mahimong mosanay. Dili sama sa ubang hinagiban, kini mahimong mas peligroso sa paglabay sa panahon.”
Sa paningkamot nga pukgoon ang pagdaghan sa kemikal ug biolohikal nga mga hinagiban, gipatuman ang 1972 nga Kasabotan sa Biolohikal ug Dunay-Hilo nga mga Hinagiban ug ang 1993 nga Kasabotan sa Kemikal nga mga Hinagiban. Apan, ang The Economist nag-ingon nga bisan pa nianang maayong mga tumong, “walay hingpit nga paagi sa pagkontrolar sa armas. . . . Sila dili makadiskobre sa tanang kalapasan.” Ang mao gihapong tinubdan nagkomento: “Ug, siyempre, ang tinuod nga mga limbongan lagmit nga dili mopirma.”
[Mga hulagway]
Ang mga awtoridad nga nagpatuman sa balaod nahadlok nga ang kemikal ug biolohikal nga mga hinagiban dali rang magamit sa mga terorista
[Mapa sa panid 7]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Mga nasod nga dunay katakos sa paghimog nukleyar nga armas
BRITANYA
TSINA
PRANSIYA
RUSYA
TINIPONG BANSA
Mga nasod nga nahibaloang naghimog nukleyar nga pagtesting
INDIA
ISRAEL
PAKISTAN
Mga nasod nga gituohang nanag-ugmad sa katakos sa paghimog nukleyar nga armas
ALGERIA
IRAN
IRAQ
AMIHANANG KOREA
[Hulagway sa panid 4, 5]
Paghulog ug usa ka B-61 nga nukleyar nga bomba, nga gidisenyo sa paglaglag sa mga pasilidad sa ilawom sa yuta
[Credit Line]
Letrato sa U.S. Air Force
[Picture Credit Line sa panid 4]
Letrato sa U.S. Air Force