Antartika—Ang Kataposang Dapit Alang sa Pagpanukiduki
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA
MAY mga bahin sa Antartika nga mobugnaw pag-ayo, matod sa usa ka magsusulat, nga “kon maghulog ka ug kabilya lagmit mapusgay kini sama sa bildo, . . . ug kon mobutad ka ug isda agi sa lungag diha sa yelo sulod sa lima ka segundo kini mobagtok . . . gahi kaayo.” Tungod sa hilabihang kabugnaw sa klima niini ug sa talagsaon kaayo, walay-tanom nga katahom niini—usahay tugbangan sa makapahinganghang pasundayag sa southern lights—ang Antartika morag laing kalibotan.
Apan ang Antartika bahin gayod niining kalibotana. Sa pagkatinuod, gipakasama kini sa usa ka dakong kinaiyanhong laboratoryo aron tun-an ang yuta ug ang atmospera niini maingon man ang tibuok-yutang mga kausaban sa kalikopan, lakip na niadtong nalangkit sa tawhanong mga kalihokan. May kalabotan niini nga mga pagtuon nga ang mga siyentipiko nagkaanam ka mabalak-on. Nakakita sila ug makuyaw nga bag-ong katingad-anan diha sa mga Rehiyon sa Polo Sur, ug kini nagpakita nga dili maayo ang kahimtang niini. Apan una pa niana, susihon nato kon nganong ang Antartika usa ka talagsaong kontinente.
Sa pagsugod, ang Antartika—ang labing hilit nga kontinente sa kalibotan—maoy kontinente sa mga panagsumpaki. Kini maanindot kaayo ug wala madaot sa sibilisasyon apan hilabihan ka umaw. Kini mao ang labing unoson, labing bugnaw nga dapit sa yuta, apan kini ang labing delikado ug sensitibo. Menos kini ug ulan kay sa bisan unsang kontinente, apan ang yelo niini naghawas sa 70 porsiyento sa tab-ang nga tubig sa planeta. Nga dunay aberids nga gibag-on nga mga 2,200 metros, ang yelo naghimo sa Antartika nga kinahabogang kontinente sa yuta, nga nag-aberids ug 2,300 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Mao usab kini ang ikalimang kinadak-ang kontinente sa yuta, apan ang Antartika walay permanenteng mga molupyo nga mas dako pa sa usa ka sentimetro nga walay-pako nga midge, usa ka matang sa langaw.
Samag Nagduaw sa Mars!
Samtang mosuroy ka sa hilit nga bahin sa Antartika, magkadiyutay ang timailhan sa kinabuhi, ilabina kon moabot ka sa mga dapit nga gitawag ug uga nga mga walog. May gidak-ong mga 3,000 kilometro kuwadrado, kadaghanan niining mga desyerto sa polo nahimutang ibabaw sa Transantarctic Mountains—usa ka kutay sa mga bukid nga milukop sa kontinente ug mituybo diha sa pipila ka dapit ngadto sa gihabogong 4,300 ka metros. Ang bugnaw kaayong hangin mohuros latas sa uga nga mga walog ug magpadpad dayon sa bisan unsa tingaling ulan nga niyebe. Ang mga siyentipiko nagtuo nga kining maong mga walog maoy kinadul-ang katumbas sa nawong sa Mars dinhi sa yuta. Busa, giisip kini nga haom nga dapit sa pagtesting sa kasangkapan sa kawanangan una pa ilansad ang Viking nga misyon paingon sa Mars.
Apan, bisan ang uga nga mga walog dunay kinabuhi! Sa sulod sa lungagong mga bato, diha sa gagming nga mga lutsanan sa hangin, nagpuyo ang hilabihan ka lig-on nga mga matang sa bakterya, algae, ug agup-op. Mabuhi sila sa diyutay ra kaayong kaumog. Sa gawas, ang ilang talagsaon kaayong kalibotan maoy umaw nga nagtuybong mga bato nga gitawag ug mga ventifact, kansang talagsaong porma ug hilabihang kasinaw miresulta tungod sa daghang siglong way-hunong nga paghuros sa hangin sa Antartika.
Ginganlan Una pa Kini Madiskobrehi
Ang pamanabana bahin sa usa ka dako kaayong yuta sa habagatan masubay ngadto sa karaang Gregong mga pilosopo. Pananglitan, si Aristotle nangagpas nga kinahanglang adunay usa ka habagatang kontinente aron matugbangan ang kayutaan nga nahibaloang naglungtad sa Amihanang Hemispera. Ang librong Antarctica—Great Stories From the Frozen Continent nag-ingon nga “sanglit ang amihanang hemispera nahimutang ilalom sa konstelasyon ni Arktos, ang Oso, busa, si Aristotle (384-322 WK) nangatarongan, ang wala-mahibaloing yuta sa habagatan lagmit mao gayod ang Antarktikos—sa laing pagkasulti, ang bug-os nga katugbang”—o ang kaatbang. Busa lahi ang Antartika sa pagkaagi nga kini ginganlan, sa pagkatinuod, mga 2,000 ka tuig una pa kini madiskobrehi!
Sa 1772, ang Britanikong manunuhid nga si Kapitan James Cook milawig pahabagatan aron mangita niining giingong kontinente sa habagatan. Misulod siya sa usa ka kalibotan sa mga isla diin kanunayng mohuros ang hangin ug sa dagkong mga iceberg, o “mga isla sa yelo,” sumala sa pagtawag niya niana. “Ang uban niana,” siya misulat, maoy “duolan sa tulo ka kilometro kon liboton ug 20 ka metros ang gihabogon, apan ang dagkong mga balod moulbo ug mapusgay diha niana, mao kana ang puwersa ug gahom sa mga balod.” Kay determinado, si Cook nagpadayon paglawig pahabagatan, ug sa Enero 17, 1773, ang iyang barko, ang Resolution, ug ang kauban niini, ang Adventure, mao ang unang mga barko nga nahibaloang nakatabok sa Antarctic Circle. Si Cook determinadong milawig nga naglikaylikay sa pack ice hangtod nga sa kataposan naalihan siya. “Wala koy laing makita pahabagatan kondili yelo,” misulat siya sa iyang talaan. Siya, sa pagkatinuod, mga 120 kilometros na lang gikan sa yuta sa Antartika sa dihang mibalik siya.
Busa kinsay unang nakakita sa Antartika? Sa pagkatinuod, kinsay unang nakatunob niana? Hangtod karon walay makaseguro. Lagmit ang mga tigpamalyena o mga mangangayam ug poka, kay sa pagpauli ni Cook, ang iyang mga taho bahin sa kaabunda sa mga poka, penguin, ug balyena nag-aghat sa mga mangangayam mga magdali pag-adto niining dapita.
Dugo Diha sa Yelo
“Wala tuyoang nakita [ni Cook] ang lagmit kinadak-ang pundok sa ihalas nga mga mananap nga naglungtad sa kalibotan, ug siya mao ang unang tawo nga nagpahibalo sa kalibotan bahin sa paglungtad niini,” misulat si Alan Moorehead diha sa iyang librong The Fatal Impact. “Alang sa mga mananap sa Antartika,” matod ni Moorehead, “[ang resulta] maoy bug-os nga kalaglagan.” Ang librong Antarctica—Great Stories From the Frozen Continent nag-ingon: “Sa naghinapos ang ika-desiotsong siglo, ang pagpangayam ug poka sa habagatang hemispera susama kaayo sa pagpangitag bulawan. Ang walay-pagkatagbawng mga panginahanglan sa Tsina ug Uropa alang sa mga panit sa poka sa wala madugay naghawan sa tanang [kanhing] nahibaloan nga mga ayamanan ug poka nga naghimo sa mga mangangayam nga desperado kaayong mangitag bag-ong yuta diin wala pa mahilabti ang mga kolonya sa mga poka.”
Human mapatay sa mga mangangayam ang halos tanang poka, ang mga tigpamalyena nagsugod pagdaot sa kadagatan. “Wala gayoy mahibalo kon pila ka buok balyena ug mga poka ang gipamatay sa habagatang kadagatan,” misulat si Moorehead. “Kadto ba napulo ka milyon o singkuwenta ka milyon? Ang gidaghanon wala nay kahulogan; ang pagpamatay nagpadayon hangtod nga halos wala nay patyon pa.”
Apan karon, ang internasyonal nga mga balaod nanalipod sa tanang tanom ug mga mananap sa Antartika. Dugang pa, ang kawalay mga manunukob sa mamala dinuyogan sa dagayang suplay sa pagkaon diha sa kadagatan naghimo sa kabaybayonan sa Antartika nga dangpanan sa ihalas nga mga mananap sa ting-init. Apan ang Antartika duna nay mga timailhan sa mas grabeng pagdaot, kanang dili na tingali mapugngan pa sa internasyonal nga mga kasabotan.
[Kahon sa panid 15]
MAGKALAHI KAAYO
Bisan tuod duna kini silay mga kaamgiran, ang Polo Norte ug ang Polo Sur magkalahi kaayo sa daghang paagi gawas sa nahimutangan niini. Tagda ang mosunod.
Ang rehiyon mismo sa Polo Norte lunlon yelo ug dagat, samtang ang Polo Sur haduol sa sentro sa ikalimang-kinadak-ang kontinente sa yuta.
Ang Polo Norte gilibotan sa gipuy-ang kayutaan sa Amerika, Asia, ug Uropa, samtang ang Antartika gilibotan sa halapad nga kadagatan, sa pagkatinuod, ang labing unosong kadagatan dinhi sa planeta.
Tinagpulo ka libong pamilya ang nagpuyo sulod sa Arctic Circle, nga pinuy-anan usab sa libolibong tanom ug mananap. Apan, walay tawo nga lumad sa Antartika. Ang lumad lamang nga mga matang sa kinabuhi mao ang algae, bakterya, lumot, lichen, duha ka espisye sa mga bulak, ug pipila ka espisye sa mga insekto.
“Ang Antartika gitawag ug nag-usab-usab nga kontinente,” matod pa sa Encyclopædia Britannica, “tungod sa tinuig nga pagtubo ug pagkatunaw sa napormang baybayon nga pulos yelo.” Sa panahon nga kusog kaayo ang pag-ulan ug yelo, ang ice pack modahili hangtod sa 1,600 kilometros ngadto sa dagat. Kining maong pagdako ug pagkatunaw maoy unom ka pilo kay nianang sa ice pack sa Artiko, nga maoy hinungdan nga ang Antartika mas dakog impluwensiya sa klima sa tibuok yuta.
[Mapa sa panid 15]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
DAGAT ATLANTIKO
DAGAT INDIAN
DAGAT PASIPIKO
Drake Passage
James Ross Island
Larsen Ice Shelf
ANTARTIKONG PENINSULA
Ronne Ice Shelf
Vinson Massif (ang kinahabogang bukid, 16,066 ka piye)
Ross Ice Shelf
Mt. Erebus (usa ka aktibong bolkan)
TRANSANTARCTIC MOUNTAINS
Polo Sur
Ang kinaubsang temperatura nga natala sukad dinhi sa yuta maoy sa Antartika—minus 89.2 grado Celsius
0 500 ka milya 500 ka kilometro
[Credit Line]
U.S. Geological Survey
[Hulagway sa panid 16, 17]
Ang chinstrap nga mga penguin nagtapok diha sa usa ka talagsaong asul nga iceberg
[Credit Line]
© 2000 Mark J. Thomas/Dembinsky Photo Assoc., Inc.
[Hulagway sa panid 17]
Usa ka humpback nga balyena
[Hulagway sa panid 17]
Mga elepanteng poka sa Sur
[Hulagway sa panid 17]
Sa Polo Sur
[Credit Line]
Letrato: Commander John Bortniak, NOAA Corps
[Hulagway sa panid 17]
Ang Ross Ice Shelf
[Credit Line]
Michael Van Woert, NOAA NESDIS, ORA