Usa ka Talagsaong Engkuwentro sa Usa ka Mangungukoy nga Mangangayam
TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA CANADA
TAN-AWA! Kanang dapita sa kasagbotan,” mahinamong mihunghong ako. Ako ug ang akong asawa namaroto sa matahom nga Nechako River sa kinatung-an sa British Columbia, nga nalingaw sa mga talan-awon ug sa mga tingog sa wala-kahilabti nga kamingawan. Sa takulahaw, usa ka mananap mibuthog kalit aron sa pagtukob sa usa ka walay kalibotang koneho. Sa usa ka pamilok, ang tukbonon mikaratil pagdagan palayo sa kapeligrohan. Nakamatikod nga anaa kami sa duol, ang manunukob mihunong ug kalit. Gitutokan kamig mahait ug mingulob nga morag nag-ingon, ‘Maayo mong laki, nakaikyas hinuon ang akong pamahaw.’ Dayon kini hilom nga nawagtang ngadto sa mangiob nga kabagnotan. “Unsa man to?” nangutana ang akong asawa. “Usa ka lynx,” matod ko. Dihadiha dihay laing makapanglimbawot nga ngulob ang milanog sa preskong hangin sa buntag, niining higayona mas dugay ug mas kusog.
Talagsa Rang Makit-an
Kini sa pagkatinuod maoy usa ka talagsaong engkuwentro. Ang lynx kaniadto naglibodlibod sa kalasangan ug sa kabukiran sa tibuok Amihanang Hemisperyo, apan karon makita na lamang sila sa hilit nga mga rehiyon sa kalibotan. Dihay nakit-ang mga lynx sa hilit nga mga dapit sa bukid sa Eurasia ug hangtod sa halayong habagatan sa kabukiran sa Espanya. Apan, ang kinadaghanan makit-an diha sa Siberia ug sa baga, walay-bugto nga kalasangan sa amihanang Canada ug Alaska. Usa ka reperensiyang libro bahin sa ihalas nga mga iring nag-ingon: “Ang lynx nagkinahanglag duha ka matang sa lasang nga haruhayng kapuy-an: baga nga mga luna sa siot, nagsabod nga lasang aron mahimong puy-anan ug kaanakan, ug labong, daghag makuhang duga nga mga kasagbotan ug bag-ong tubong mga kahoykahoy diin sila makapangayam ug mga koneho.”
Ang ubang hamtong nga lynx maoy unom ka pilo ang gidak-on kay sa dakong iring sa balay ug may gitas-on nga hapit kutob sa bat-ang sa hamtong nga tawo. Ang taga-Amerika del Norte nga laki motimbang ug mga 10 ngadto sa 15 kilos, ug ang baye motimbang ug mga 5 ngadto sa 10 kilos. Sila maoy katunga sa gidak-on sa ilang Uropanhong ig-agaw. Ang uban niining ihalas nga mga iring makatubo hangtod 100 sentimetros.
Ang usa sa talagsaong bahin sa dagway niini mao ang naniwil nga balhibo sa aping nga nagpalahi kaayo sa lynx gikan sa kadaghanang mga espisye sa mga iring. Ang nawong niini, nga mas lapad ug mas mubo kay sa kadaghanang iring, malimbongong naghatag ug dagway niini nga maulawon ug morag buotan. Inig-tingtugnaw, ang taga-Amerika del Norte nga lynx tuboan ug baga nga sapaw sa humil nga balhibo nga mga napulo ka sentimetros ang gitas-on, ug kini kasagaran abohon ug kolor nga dunay dulom nga pagkaabo nga puntikpuntik diha sa nawong niini. Ang Eurasian nga lynx dunay hilaw nga pagkabrawon nga kolor nga dunay dulom nga pagkabrawon nga mga puntikpuntik. Ang lynx usab dunay lahi nga tambokon nga itom-ug-tumoy nga ikog, nga mga napulo ka sentimetros ang gitas-on. Imong mamatikdan ang dako triyanggulog-pormang mga dalunggan nga sa tumoy niini naniwil ang itom nga hugpong sa tag-as nga balhibo. Kini nagsilbing mga antena, kay kini makatabang sa pag-ila kon diin naggikan ang kasikas nga gipatungha sa gamayng tukbonon.
Ang maayong pagpaniempo ug pagtago niining sagad tig-inusarang mangangayam magpaarang kaniya sa pagdakop sa iyang tukbonon. Tungod sa dako, morag-sapatos nga bagang mga kuyamas niini nga dunay mouk-ok nga mga kuyamoy, kini makadagandagan diha sa mga bukid nga mga yelo. Ang taas kaayo, kusgang mga tiil sa likod magtugot sa lynx sa kalit nga pagdagan ug kusog ug sa paglukso ngadto sa duha o tulo ka metros sa usa ka paglayat. Kini makabali usab sa pagsirko sa pag-usab sa direksiyon panahon nga manggukod. Apan, ang pagpanggukod sagad dili magdugay. Ang lynx moatras kon dili kini makaapas sa tukbonon niini human sa mga lima ka paglayat. Gani, kini kinahanglang manggukod ug mga tulo hangtod sa napulo ka koneho ayha pa makadakop ug usa ka buok. Busa magkutoy ang tiyan niini kon dili kini makadakop ug tukbonon. Kon maapsan niini ang tukbonon, gamiton sa lynx ang kusgan, mubo nga apapangig niini—uban sa 28 ka ngipon, nga 4 niini maoy mga tango nga morag mga baraw—aron sa pagpaak sa liog sa biktima niini.
Ang panahon sa pagpangayam kanunayng himoon sa dili pa mobanagbanag ug human gayod nga mokilumkilom. Sama sa kadaghanang ubang mga iring, ang lynx makakita bisan sa gamayng kahayag. Sa pagkatinuod, aron makakita panahon sa kagabhion, kini nagkinahanglan lamang ug un-siksto nga kahayag kay sa mga tawo. Ang mga mata sa iring dunay linain nga habolhabol sa likod sa matag tawotawo sa mata, nga nagsilbing salamin, nga mopasulaw ug balik sa kahayag diha sa tawotawo aron makakitag klaro. Makapahinabo kini sa mga mata sa pagsiga samag bildong mga diyolin diha sa kangitngit kon sila motutok direkta nimo. Usa ka libro bahin sa ihalas nga mga iring sa kalibotan nag-ingon: “Ang mga lynx nag-agad sa ilang panan-aw aron makita ang tukbonon gikan sa lagyong mga distansiya. Sumala sa gituohan, sila makakita ug ilaga gikan sa 75 metros ang gilay-on, ug sa konehong snowshoe gikan sa 300 metros ang gilay-on—saylo pa sa gitas-on sa tulo ka natad sa dulaanag potbol.”
Ang kinaham nga pagkaon sa lynx sa Canada mao ang konehong snowshoe, ug kini mopatay sa aberids ug duha niini matag tulo ka adlaw. Ang busog kanunay nga lynx mabuhi hangtod sa 15 ka tuig. Kay usa man ka mapailin-ilinong mangangayam, mokaon usab kinig mga ilaga, balagtok, grouse, itik, beaver, ug mga ananagsing. Ang mga report nakadokumento nga ang ubang mga lynx nakapatay pa ganig osa, nga nakahatag ug dungog niini ingong isog ug madasdason nga mga mangangayam.
Pagsabot ug Pagbantay sa Lynx nga Dili Mapuo
Kon ang baye nga lynx andam na sa pagsanay, iyang ipadayag kini pinaagi sa pagpakatag sa iyang baho ug sa pagpakig-away nga saba kaayo. Human sa pagsanay, manganak siya ug mga upat ka miming ug, panagsa, kutob pito kon daghan ang pagkaon. Makaiikag, kon nihit ang pagkaon, mas diyutay ang ipanganak nga mga miming.
Idlas ug kinaiyahan, ang lynx dili magpaduol sa mga lugar nga kanunayng dunay mga tawo. Ang mga paningkamot sa pagbantay aron sila dili mapuo nakatabang niini sa pagsanay diha sa daghang dapit sa British Columbia. Dugang pa, ang modernong pamaagi sa pinili nga pagpamutol ug kahoy basin makatabang niini tungod kay ang gamayng hawan nga mabilin diha sa lasang mahimong kasagbotan diin diha niini maningaon ang mga koneho. Sa dihang modaghan ang populasyon sa koneho, modaghan usab ang populasyon sa lynx.
Kining makaiikag nga linalang maoy usa ka hinungdanong bahin sa komplikadong sistema sa ekolohiya. Sama sa ubang mga manunukob, kini nag-agad sa tukbonon niini. Ingon sa pagkasumaryo niini sa usa ka libro bahin sa kinaiyahan, ‘kini nag-agad usab sa mga sagbot ug sa mga sangasanga nga kaonon sa tukbonon niini. Maingon man, kini nag-agad sa mga organismo diha sa yuta sa lasang nga nagpakaon sa lasang nga nagpakaon sa tukbonon.’ Sa pagkatinuod, ang pagkakomplikado sa kinaiyahan nagtudlo kanato sa pagkahinungdanon sa pagkinabuhi nga nahiusa sa atong kalikopan ug sa pagpreserbar niini alang sa mga linalang nga sama sa lynx.