Usa ka Basahon nga “Nagsultig” Buhing mga Pinulongan
Kon ang pinulongan nga gigamit sa pagsulat sa usa ka basahon patay na, sa pagkatinuod ang basahon patay na usab. Diyutay rang mga tawo karong adlawa ang makabasa sa karaang mga pinulongan nga gigamit sa pagsulat sa Bibliya. Bisan pa niana kini buhi. Nakalahutay kini tungod kay kini “nakakat-on sa pagsulti” sa buhing mga pinulongan sa katawhan. Ang mga maghuhubad nga “nagtudlo” niini sa pagsultig laing mga pinulongan may mga panahong miatubang ug daw di-mabuntog nga kababagan.
ANG paghubad sa Bibliya—nga may kapin sa 1,100 ka kapitulo ug 31,000 ka bersikulo niini—maoy dako kaayong tahas. Bisan pa niana, latas sa kasiglohan, ang mahinalarong mga maghuhubad malipayong midawat sa hagit. Daghan kanila ang kinabubut-ong miantos sa mga kalisdanan ug nagpakamatay pa gani tungod sa ilang buluhaton. Ang kasaysayan kon sa unsang paagi ang Bibliya nahubad ngadto sa mga pinulongan sa katawhan maoy talagsaong asoy bahin sa pagkamalugoton ug pagkamaimbentohon. Tagda ang tipik lang sa maong makapadaning rekord.
Mga Hagit nga Giatubang sa mga Maghuhubad
Unsaon nimo paghubad ang usa ka basahon ngadto sa usa ka pinulongang dili masulat? Giatubang gayod sa ubay-ubayng mga maghuhubad sa Bibliya kanang hagita. Pananglitan, si Ulfilas, sa ikaupat nga siglo K.P., misugod paghubad sa Bibliya ngadto sa moderno niadto apan dili masulat nga pinulongan—ang Gothic. Gisulbad ni Ulfilas ang suliran pinaagi sa pag-imbento sa Gothic nga alpabeto nga may 27 ka karakter, nga iyang gibase ilabina sa Grego ug Latin nga mga alpabeto. Ang iyang hubad sa halos tibuok Bibliya ngadto sa Gothic nakompleto sa wala pay 381 K.P.
Sa ikasiyam nga siglo, duha ka Gregog-sinultihan nga magsoon, si Cyril (sa orihinal ginganlag Constantine) ug Methodius, duha ka bantogang mga eskolar ug mga lingguwista, buot mohubad sa Bibliya alang sa Slavic-ug-sinultihan nga katawhan. Apan ang Slavonic—ang mag-uuna sa Slavic nga mga pinulongan karong adlawa—dili masulat. Busa ang duha ka magsoon nag-imbento ug usa ka alpabeto aron makahimog usa ka hubad sa Bibliya. Sa ingon ang Bibliya niadtong panahona “nakasulti” ngadto sa mas daghang tawo, kadtong anaa sa Slavic nga kalibotan.
Sa ika-16 nga siglo, si William Tyndale misugod paghubad sa Bibliya gikan sa orihinal nga mga pinulongan ngadto sa Ingles, apan iyang nasinati ang grabeng pagsupak gikan sa Iglesya ug Estado. Si Tyndale, kinsa naedukar sa Oxford, buot mohimog usa ka hubad nga hisabtan bisan sa “usa ka batang magdadaro.”1 Apan aron mahimo kini, siya kinahanglang mokalagiw ngadto sa Alemanya, diin ang iyang Ingles nga “New Testament” napatik niadtong 1526. Sa dihang giyuhot ang mga kopya ngadto sa Inglaterra, ang mga awtoridad napungot pag-ayo nga gisugdan nila pagsunog kana sa publiko. Gitraydoran sa ulahi si Tyndale. Sa dayon na siyang tuk-on ug sunogon ang iyang lawas, gilitok niya kining mga pulonga sa makusog nga tingog: “Ginoo, buksi ang mga mata sa Hari sa Inglaterra!”2
Nagpadayon ang paghubad sa Bibliya; dili mapugngan ang mga maghuhubad. Pagka-1800, ang mga bahin sa Bibliya sa labing menos “nakakat-on sa pagsulti” ug 68 ka pinulongan. Unya, tungod sa pagkaporma sa mga Sosyedad sa Bibliya—ilabina ang Britaniko ug Langyawng Bibliya nga Sosyedad, nga natukod sa 1804—ang Bibliya daling “nakakat-on” ug daghan pang bag-ong mga pinulongan. Gatosan ka batan-ong mga lalaki miboluntaryo nga moadto sa langyawng mga nasod ingong mga misyonaryo, nga ang pangunang katuyoan sa daghan mao ang paghubad sa Bibliya.
Paghubad Ngadto sa mga Pinulongan sa Aprika
Sa 1800, may mga usa ka dosena lamang nga sinulat nga mga pinulongan sa Aprika. Gatosan ka gisulti nga laing mga pinulongan kinahanglang maghulat hangtod nga adunay mag-imbentog sistema sa pagsulat. Ang mga misyonaryo nangabot ug nakakat-on sa mga pinulongan, nga wala ang tabang sa pasiunang mga basahon o mga diksiyonaryo. Unya sila naghago sa pag-ugmad ug usa ka metodo sa pagsulat, ug human niana gitudloan nila ang mga tawo kon unsaon pagbasa ang sinulat. Gibuhat nila kadto aron may adlaw ra nga ang mga tawo makabasa sa Bibliya diha sa ilang kaugalingong pinulongan.3
Usa sa ingon nga misyonaryo mao ang taga-Scotland nga ginganlag Robert Moffat. Sa 1821, sa edad nga 25, gitukod ni Moffat ang usa ka misyon taliwala sa Tswanag-sinultihan nga katawhan sa habagatang Aprika. Aron makakat-on sa ilang dili-masulat nga pinulongan, siya nakigbuylog sa katawhan, nga may panahon nga mibiyahe gani ngadto sa kinataliwad-an sa nasod aron mopuyo sa ilang taliwala. “Ang mga tawo maluloton,” misulat siya sa ulahi, “ug ang akong mga sayop sa pinulongan nagpahinabog daghang talidhay. Bisag usa ka higayon, walay usang nagtul-id sa usa ka pulong o tudling-pulong, hangtod nga iyang nasuhid pag-ayo ang orihinal, nga nakapalingaw pag-ayo sa uban.”4 Milahutay si Moffat ug sa kadugayan nakahanas sa pinulongan, nga nakagamag usa ka metodo sa pagsulat niana.
Sa 1829, human pagbuhat taliwala sa Tswana sulod sa walo ka tuig, natapos ni Moffat ang paghubad sa Ebanghelyo ni Lucas. Aron maimprenta kana, siya mibiyaheg mga 600 ka milya sa karomatang giguyod ug baka ngadto sa baybayon ug unya misakayg barko paingon sa Cape Town. Didto gihatagan siya sa gobernador ug permiso nga gamiton ang imprentahan sa gobyerno, apan si Moffat ang kinahanglang mag-typeset ug mag-imprenta mismo, nga sa kataposan nagpatik sa Ebanghelyo niadtong 1830. Sa unang panahon, ang mga Tswana nakabasa sa usa ka bahin sa Bibliya diha sa ilang pinulongan mismo. Sa 1857, nahuman ni Moffat ang usa ka hubad sa enterong Bibliya ngadto sa Tswana.
Sa ulahi gibatbat ni Moffat ang reaksiyon sa mga Tswana sa dihang ang Ebanghelyo ni Lucas una nilang nabatonan. Siya miingon: “May nailhan akong mga tawo nga nangabot gikan sa gatosan ka milya aron mokuhag mga kopya sa San Lucas. . . . Akong nakita nga gidawat nila ang mga bahin sa San Lucas, ug nanghilak tungod niana, ug naggakos niana, ug nanghilak sa pagkamapasalamaton, hangtod nga giingnan nako ang dili ra kay usa, ‘Madaot baya ang imong mga libro tungod sa imong mga luha.’”5
Ang mahinalarong mga maghuhubad nga sama ni Moffat sa ingon mihatag sa daghang Aprikano—nga pipila kanila sa sinugdan wala mag-isip nga kinahanglanon ang sinulat nga pinulongan—ug unang higayon sa pagpakigkomunikar pinaagi sa sulat. Ang mga maghuhubad, hinunoa, nagtuo nga sila naghatag sa katawhan sa Aprika ug labi pang bililhong gasa—ang Bibliya diha sa ilang kaugalingong pinulongan. Karong adlawa ang Bibliya, sa tibuok o sa bahin, “nagsulti” diha sa kapig 600 ka Aprikanhong mga pinulongan.
Pagkat-on sa mga Pinulongan sa Asia
Samtang ang mga maghuhubad sa Aprika nanlimbasog sa pag-ugmad ug mga metodo sa pagsulat alang sa gisulting mga pinulongan, sa pikas nga bahin sa kalibotan, ang ubang mga maghuhubad nakasinatig lahi kaayong babag—ang paghubad ngadto sa mga pinulongan nga may komplikado nang sinulat nga mga pulong. Kana ang hagit nga giatubang niadtong naghubad sa Bibliya ngadto sa mga pinulongan sa Asia.
Sa sinugdanan sa ika-19ng siglo, si William Carey ug Joshua Marshman nangadto sa India ug naghanas sa daghan sa sinulat nga mga pinulongan niini. Sa tabang ni William Ward, usa ka tig-imprenta, sila nakagamag mga hubad sa labing menos mga bahin sa Bibliya diha sa mga 40 ka pinulongan.6 Mahitungod kang William Carey, ang awtor nga si J. Herbert Kane mipatin-aw: “Siya miimbento ug matahom, walay-sabod inatong estilo [sa Bengali nga pinulongan] nga mipuli sa daang klasikal nga matang, sa ingon naghimo niana nga mas hisabtan ug madanihon sa modernong mga magbabasa.”7
Si Adoniram Judson, nga natawo ug nagdako sa Tinipong Bansa, mibiyahe ngadto sa Burma, ug sa 1817 siya misugod paghubad sa Bibliya ngadto sa Burmese. Sa pagbatbat sa kalisod sa paghanas sa usa ka pinulongan sa Oriente sa sukod nga gikinahanglan aron mahubad ang Bibliya, siya misulat: ‘Sa dihang magtuon kitag usa ka pinulongan nga gigamit sa pagsulti sa usa ka katawhan sa pikas nga bahin sa yuta, kansang mga panghunahuna maoy lahi kay sa atoa, ug kansang mga lagda sa pagpahayag sa ingon maoy bag-o kanato, ug ang mga letra ug mga pulong ngatanan bug-os nga walay kaamgiran sa bisan unsang pinulongan nga atong nahibalag sukad; sa dihang kita walay diksiyonaryo o tighubad ug kinahanglang makasabot ug diyutay sa pinulongan sa dili pa kita mismo makapahimulos sa hinabang sa usa ka nitibong magtutudlo—kana nagkinahanglag dakong kahago!’8
Sa kahimtang ni Judson, kana nagpasabot ug mga 18 ka tuig nga hagong trabaho. Ang kataposang bahin sa Burmese nga Bibliya napatik sa 1835. Hinuon, dako ang iyang giantos sa iyang pagpuyo sa Burma. Samtang naghubad siya, giakusar siya nga nangespiya ug busa migugol ug duolag duha ka tuig sulod sa daghag-lamok nga bilanggoan. Wala madugay human siya makagawas, ang iyang asawa ug batan-ong anak nga babaye namatay gumikan sa hilanat.
Sa dihang ang 25-anyos nga si Robert Morrison miabot sa Tsina sa 1807, gisugdan niya ang labihan ka lisod nga buluhaton sa paghubad sa Bibliya ngadto sa Ininsek, usa sa labing komplikadong sinulat nga mga pinulongan. Diyutay lamang ang iyang nahibaloan nga Ininsek, nga gisugdan niya pagtuon duha lang ka tuig nga sayosayo. Si Morrison kinahanglan usab nga mosagubang sa Ininsek nga balaod, nga nagtinguhang mahuptan ang padayong pagkanahilain sa Tsina. Ang katawhang Insek gidid-an, nga may silot nga kamatayon, sa pagtudlo sa pinulongan ngadto sa mga langyaw. Ang paghubad sa Bibliya ngadto sa Ininsek sa usa ka langyaw maoy sala nga may silot nga kamatayon.
Nga wala mahadlok apan mainampingon, si Morrison nagpadayon pagtuon sa pinulongan, nga daling nakakat-on niana. Sulod sa duha ka tuig siya nakabatog trabaho ingong maghuhubad alang sa East India Company. Sa maadlaw, siya nagtrabaho alang sa kompaniya, apan sa sekreto ug ilalom sa kanunayng hulga nga mamatikdan, siya naghubad sa Bibliya. Niadtong 1814, pito ka tuig sa pag-abot niya sa Tsina, naandam na niya ang Kristohanon Gregong Kasulatan alang sa pag-imprenta.9 Lima ka tuig sa ulahi, sa tabang ni William Milne, iyang nahuman ang Hebreohanong Kasulatan.
Kadto usa ka dako kaayong kalamposan—ang Bibliya sa maong panahon “nakasulti” sa pinulongang gigamit sa mas daghang tawo kay sa ubang pinulongan sa kalibotan. Tungod sa may-katakos nga mga maghuhubad, ang mga hubad ngadto sa ubang mga pinulongan sa Asia misunod. Karong adlawa, ang mga bahin sa Bibliya mabatonan diha sa kapig 500 sa mga pinulongan sa Asia.
Nganong ang mga tawo nga sama kang Tyndale, Moffat, Judson, ug Morrison naghago sulod sa katuigan—nga ang uban nagpameligro pa gani sa ilang mga kinabuhi—sa paghubad sa usa ka basahon alang sa katawhan nga wala nila hiilhi ug, sa pipila ka kahimtang, alang sa katawhang walay sinulat nga pinulongan? Tinong dili alang sa himaya o panapi. Sila nagtuo nga ang Bibliya maoy Pulong sa Diyos ug nga kini angayng “mosulti” ngadto sa katawhan—sa tanang tawo—diha sa ilang kaugalingong pinulongan.
Bisan kon ikaw nagtuo nga ang Bibliya mao ang Pulong sa Diyos o wala, tingali mouyon ka nga ang matang sa nagsakripisyo-sa-kaugalingong espiritu nga gipasundayag niadtong mahinalarong mga maghuhubad maoy talagsaon kaayo sa kalibotan karong adlawa. Dili ba ang usa ka basahong nag-inspirar sa maong kawalay-kahakog takos nga susihon?
[Chart sa panid 12]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Gidaghanon sa mga pinulongan diin ang mga bahin sa Bibliya naimprenta sukad 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123
1800 1900 1995
[Hulagway sa panid 10]
Si Tyndale naghubad sa Bibliya
[Hulagway sa panid 11]
Robert Moffat
[Hulagway sa panid 12]
Adoniram Judson
[Hulagway sa panid 13]
Robert Morrison