Pagpaniid sa Kalibotan

Pagbalik sa Malaria

● Ang malarya giklasipikar ingong numero unong kaaway sa panglawas sa publiko sa kalibotan. Kini nagaapektar sa 108 ka nasod, nagapatay ug binilyong tawo sa matag tuig, ug lagmit nagahunos ug labaw nga kinabuhi kay sa tanang gubat sa kasaysayan. Kas-a giisip nga mapapas, ang malaria sa dramatikanhon mibalik sa tibuok kalibotan​—365 milyong kaso sa kataposang ihap. Sumala sa WHO (World Health Organization), ang gidaghanon miupat ka pilo sa napulo ka katuigan. Nganong mibalik kana? Ang miuswag nga gidaghanon gipasangil ngadto sa nagauswag nga pagsukol sa nagdalag-malaria nga lamok ngadto sa pamatay sa dangan ug sa dungan nga kaugmaran sa parasitong malaria sa kaniadto tigluwas-kinabuhing mga droga. Bisan tuod adunay internasyonal nga kalihokang siyentipikanhon sa pagpangitag bag-ong epektibong mga droga, ang komersiyal nga interes maoy ubos, sumala sa biologo sa University of California si Irwin Sherman. Siya miingon: “Ang gastos sa kaugmaran mahal kaayo ug ang pinansiyal nga balos gamay. Ang pangunang mga baligyaan mao ang kabos nga kanasoran, nga dili makaabot sa pagbayad alang niana.”

Kapeligrohan sa Lumba sa Armas

● Panahon sa komperensiya sa International Press Institute sa Stockholm, Sweden, niadtong Hunyo 11, 1984, ang primer ministro sa Sweden, si Olof Palme, miingon: “Ang internasyonal nga Institute of Strategic Studies karong bag-o miingon nga ang internasyonal nga mga tensiyon karon labing daotan sukad sa Cubano nga krisis sa missile niadtong 1962.” Siya miingon nga ang modernong teknolohiya sa armas sa gubat nakapausbaw sa kapeligrohan sa lumba sa armas tungod sa pagpailaila sa usa ka bag-ong gambalay sa panahon. “Karong adlawa,” nagpadayon ang primer ministro, “ang panahon tali sa pag-atake ug sa iyang unang seryosong mga epekto ihapon sa mga minutos. Kini dili mohatag ug dakong lugar para sa pagpalandong ug gihunahuna nga desisyon.”

Ang Pagkadili-Makaanak Gilangkit sa STD

● Ang terminong STD (sakit nga ipasa sa seksuwal nga paagi) nagpuli sa ekspresyong VD (sakit venereal) tungod kay kini mas ispisipiko kon bahin sa paagi sa pagkapasa (seksuwal nga kontak). Kini nagasakop sa ubay-ubayng mga impeksiyon nga wala maapil sa naandang pagtawag nga VD. Ang naulahi nag-apil sa lima ka impeksiyon, apil ang gonorea ug sipilis. Ang terminong STD nagakobre sa dugang 35.

Ang STD’s karon mao ang hinungdan sa kapin sa 50 porsiento sa pagkadili-makaanak nga suliran diha sa kababayen-an sa daghang bahin sa kalibotan, nag-ingon si Propesor Richard Morisset, 1984 nga tsirman sa International Conjoint STD Conference, nga gihimo sa pagpasiugda sa World Health Organization. “Kami nabalaka nga ang mga babaye karong adlawa nga labi pang mabalhinon sa mausbawon nakakontak sa makatakod nga mga sakit sama sa sipilis, gonorea ug chlamydia, apan kadaghanan ang mga simtoma wala itaho,” matud niya. “Ingong resulta, ang suliran sa pagkadili-makaanak nga malikayan unta pinaagi sa sayo nga diagnosis ug hustong pagtambal mahimong dili na mabalit-ad.” Siya nagbanabana nga matag unom ka segundo may usa sa kalibotan ang makakuhag sakit nga seksuwal​—ug kana nagauswag.

Pasidaan sa Paggamit sa Droga sa Arthritis

● Ang OMA (Ontario Medical Association) sa Canada miluwat ug pasidaan mahitungod sa seryoso, dili-maayong mga reaksiyon ngadto sa pila ka batok-arthritis nga mga droga nga gigamit karon, ilabina taliwala sa mga tigulang. Ang Globe and Mail sa Toronto nagtaho nga sa unang tulo ka bulan sa 1984, namatikdan sa OMA ang “walo ka kamatayon . . . taliwala sa 53 ka daotang reaksiyon (43 niana giisip nga seryoso) ngadto sa non-steroidal batok-panghubag nga mga droga.” Mopatim-aw nga ang mga biktima mao kadtong nagtomar sa mga kombinasyon sa pipila niining mga drogaha. “Ang mga pasyente nga ilabinang nameligro mao ang mga tigulang, mga tawo nga may nadaot nga obra sa atay o rinyon ug kadtong may sakit sa pagpanghubag sa tinai o kasaysayan sa ulser sa tungol,” nag-ingon ang artikulo. Mopatim-awng maalamon nga ang mga tigulang nga nagatomar sa maong mga droga mokonsulta sa ilang doktor bahin sa kapeligrohan niini sa panglawas.

Walay TV Alang sa mga Bata?

● Ang telebisyon nagahikaw ba sa kabataan sa ilang pagkabata? Oo, nagtubag si Propesor Gerhard Priesemann, vice-chancellor sa Kiel University sa Alemanya. Gibati niyang ang mga programa sa TV dili mohatag ug igong alawans alang sa kalainan sa edad tali sa mga bata ug mga hamtong, ug busa nagapahinabo nga ang kabataan motuo nga ang kalibotan maoy sumala gayod sa makita sa TV. Siya nag-ingon nga ang kinaiyanhong mga lakang nga himoon sa mga bata gikan sa pagkadili-hamtong ngadto sa pagkahamtong​—nga kadaghanan makab-ot lamang pinaagi sa hago nga palakaw sa pagkat-on​—mawala tungod sa paglantaw ug TV. Sumala kang Priesemann, sumala sa gitaho diha sa mantalaan sa siyudad sa Kiel nga Kieler Nachrichten, ang kabataan angay molantaw lang sa TV “sa dihang siya may igong mga gahom sa pagsulti ug paghunahuna aron makasabot sa komplikadong mga hitabo nga nagakahitabo sa eskren sa telebisyon.” Ang mga kabataang wala pa magtungha angay dili, sa iyang gilantugian kaayong opinyon, molantaw ug TV.

Caribbeanong ‘mga Tulisan sa Karnero’

● Ang usa ka bag-ong sulat ngadto sa editor nga gipatik diha sa Olandes Romano Katolikong magasing Bijeen mireklamo bahin sa suliran sa “pagtulis sa karnero” diha sa Netherlands Antilles Caribbeanong isla sa Curaçao. Kinsa ba ang ‘mga tulisan sa karnero’? “Ang laing mga sekta sa Bibliya nga naggikan sa Norte Amerika nga agresibong nagadaot sa Katolikong populasyon aron sa pagkombertir kanila nganha sa ilang kaugalingong mga pundok,” misaysay ang nagsulat. Ang agresibong pagsangyaw maoy usa ka “tunok sa kilid sa Antillean nga Iglesya Katolika” 30 o 40 ka tuig nga miagi, apan ang maong mga pundok mikalma na, nagpadayon ang sulat. Unya, nga wala tuyoa miila sa walay-pagkahubas nga kakugi sa usa ka pundok sa mga ministro, kana midugang, “Nga maoy sa eksepsion sa mga Saksi ni Jehova.”

Katulog Nagatabang sa Kahimsog

● Alang sa daghang tawo ang hinapos sa semana maoy alang sa hinobrang kalingawan ug sa mga parti sa gabii na kaayo. Apan sumala kang Dr. Carlos Suárez Zamudio,direktor sa Family Health Unit, Mexican Institute of Social Security, ang mga hinapos sa semana makatagana sa katawhan sa labing maayong medisina sa pagsanta sa sakit ug sa seryosong mga aksidente​—ang katulog! Ang diyutay nga dugang katulog sa hinapos sa semana mao ang labing maayong medisina alang sa tawo, nagtambag si Dr. Suárez Zamudio, sumala sa gitaho diha sa mantalaang El Universal sa Mexico City. Ang katulog nagatabang sa lawas nga maulian sa pisikal ug mental, nagabag-o sa iyang kusog, nagahatag niini sa sikolohikanhong kadasig, ug nagaandam sa tawo sa pagtrabaho uban ang labaw nga kadasig sa sunod semana, nagpasiugda si Dr. Suárez Zamudio.

Mantalaan Alang sa Buta

● Ang Sweden karon nakabaton sa tinuod matawag nga usa ka mantalaan alang sa buta, nagtaho ang The Medical Post sa Canada. Ang sistema “nagapahayag sa balita nga direkta gikan sa word processing nga kompiyutir sa mantalaan ngadto sa usa ka microcomputer diha sa balay sa usa ka buta nga magbabasa agi sa FM radio signal, nga nagalaktaw sa mga prensa ug mga maghahatod,” nag-ingon ang artikulo. “Ang suskritor nga buta dunay kapilian sa pagbasa gikan sa usa ka braille terminal o pagpamati ngadto sa usa ka synthesizer sa tingog.” Kana nagkahulogan nga ang buta nga mga magbabasa makabaton sa balita nga mas sayo kay sa may mata nga kinahanglang maghulat nga mapatik ug mahatod ang mantalaan.

Nagkatumpag ang Bukid Fuji

● Mga 300,000 ka tonelada sa kiliran sa bukid natumpag sa usa ka dako kaayong lungag sa habagatan-kasadpang kilid sa Bukid Fuji matag tuig, ug ang opisyales sa gobyerno sa Hapon nabalaka nga ang bukid basin matunga. Busa sa pagpugong sa pagkakankan ug sa pagpanalipod sa Fujinomeya City, nga nahimutang sa ubos, ang mga inhenyero magatukod sa usa ka kongkretong pugong sa usa ka punto 7,200 ka tiil (2,200 m) nga gihabogon, diin ilado ilabina ang pagkadaot​—10 ka tiil (3 m) kabag-on, 16 ka tiil (5 m) gihabogon ug 55 ka tiil (17 m) gitas-on. Gilaomang ang pugong, nga angay dili makita sa layo, mopahunong sa mga pagkakankan ug motipig sa katahom sa Bukid Fuji.

‘Pinakadalunggan nga mga Iro’

● Maingon nga may mga iro nga motabang sa mga tawong dili makakita, ang ‘pinakadalunggan nga mga iro’ gibansay sa pagtabang sa bungol nga mga tawo. Apan lahi sa mga iro nga motabang sa buta, nga kasagaran Labrador retrievers o German shepherds, ang ‘pinakadalunggan nga mga iro’ mahimong sa bisan unsang kaliwat​—bisan usa ka mongrel nga iro. Ang gikinahanglan, nagtaho ang Globe and Mail sa Canada, mao ang usa ka iro nga aktibo kaayo, ug makadalagan sa madali ngadto sa tinubdan sa kalangas, ug ang gagmay nga mga iro kasagarang mao ang labing maayo. Sulod sa upat ngadto unom ka bulan nga gikinahanglan, ang mga iro mabansay sa pagdalagan ngadto sa tinubdan sa kalangas​—alarma nga orasan, telepono, timbre sa pultahan, nagatihol nga kaldero, tigtiktik sa aso, bata nga nagahilak​—ug unya pasidan-an ang ilang mga tag-iya pinaagi sa pagdalagan balik kanila.

Pagdakop sa mga Kriminal

● Kapin ug 210,000 ka layas ang wala pa hidakpi sa bisan unsang panahon diha sa Tinipong Bansa, nag-ingon ang opisyales​—nga gipangita tungod sa paghimo sa usa ka krimen, pagpuga sa prisohan, o paglapas sa parole o probasyon. Apan ang pagdakop kanila kanunay nga suliran. Ang usa ka paagi nga karong bag-o gigamit sa kampanya sa pagdakop sa kriminal nga mga layas mao ang pagpadalag notisya ngadto sa ilang kataposang nasayrang direksiyon, nga nagpahibalo kanila nga ang usa ka pakete sa manggad nga mobilig $2,000 nagpaabot nga ihatag kanila, inigpirma nila sa usa ka resibo. Kawhakawhaang layas ang mitubag ug mipirma alang sa wala diha nga pakete. Nga gidakop ug giposasan, ang ubay-ubay nangutana, “Hain ang akong pakete?” “Katingad-anan,” matud ni Howard Safir, luyoluyong direktor sa kalihokan sa Marshals Service, “kon imong ibutang ang diyutay nga kahakog nganha sa situwasyon, samag $2,000 nga pakete, dili pakabanaon sa mga tawo ang pipila ka detalye,” sama sa kon nganong may magpadala niana kanila.

Sobrang Nameligrong Espisye

● “Kini usa ka kontradiksiyon,” nag-ingon si Dr. Gilbert K. Boese, direktor sa Milwaukee County Zoo, “apan kini usa ka kamatuoran sa kinabuhi nga kon ikaw maninuod gayod sa pagpaliwat sa nameligrong mga espisye diha sa pagkadinakpan mosangko ka sa laing suliran; nga mao, ang paghuot o genetikanhong pagkadili-timbang.” Kini ang sulirang ginaatubang karon sa mga zoo: kon unsay buhaton sa mga hayop nga malamposon nilang gipasanay diha sa pagkadinakpan apan wala na silay lugar o panginahanglan aron sa pagpreserbar sa mga espisye. Sumala sa gitaho sa The New York Times, “ang lugar sa zoo alang sa mga hayop maoy limitado. Ang tanang zoo sa kalibotan mohaom sa Brooklyn.” Ang pipila ka zoo naningkamot sa pagsulbad sa suliran pinaagi sa pagkunhod sa pagpasanay pinaagi sa usa ka kontraseptibo. Ang mga pagsulay gihimo usab sa pagbalik sa pila ka hayop ngadto sa lasang. Apan ang mga zoo kadaghanan modangop sa pagpatay sa gagmay nga mga hayop aron ipakaon sa ubang hayop, ug pagpatay sa dudagkong mga hayop sa pagkunhod sa gidaghanon sa panon.

Polusyon sa Sulod sa Balay

● Ang polusyon sa hangin sa sulod sa balay tingali grabe pa kay sa polusyon sa gawas sa balay, nagpasidaan ang U.S. Consumer Products Safety Commission. Ang usa ka tuig nga pagtuon sa mga 40 ka balay nakakaplag ug tali sa 20 ug l50 ka kemikal diha sa hangin sa sulod. Sila naggikan sa materyales sa pagpanukod, aerosol sprays, mga kasangkapan, mga produktong panghinlo, mga panaptong gi-dry clean, ug bisan sa kosmetiko. Ug samtang ang dugang mga balay ginaselyohan alang sa pagpainit o sa air-condition pinaagi sa weatherstripping ug insulasyon, ang mga maghuhugaw dili makagawas. “Ang sulod-sa-balay nga mga lebelo sa mohungaw nga organikong mga kemikal sa linangkob napulo ka pilo kay sa mga lebelo sa gawas,” nag-ingon ang pagtuon nga giandam alang sa komisyon. Ang pagkaladlad ngadto kanila gilangkit sa mga depekto sa pagkatawo, kanser, ug pagkaalergik. Gisugyot nga ang mga balay regular pahanginan ug hatagag pagtagad ang mga produktong gigamit sa sulod.

Ehersisyo Mopataas sa Kinabuhi

● Usa ka pagtuon sa 17,000 ka lalaki nagpadayag nga adunay direktang relasyon tali sa lebel sa lawasnon nga kalihokan ug sa gitas-on sa kinabuhi sa tawo. Bisan ang kanhi mga atleta, nga karon may sedentaryong mga kinabuhi, apektado, nag-ingon ang mga tigdukiduki. Sumala sa artikulo diha sa International Herald Tribune, “ang mga siyentipiko kusganong miagda nga ang mga tawo mohimo sa usa ka matang sa regular nga ehersisyo, bisan sa inabtik nga mga paglakaw upat ka beses sa usa ka semana, sa pagtabang nga mapahilayo ang sakit sa kasingkasing ug sa pulmon.” Ang pagtuon giingon nga mao ang “unang siyentipikanhong ebidensiya nga bisan ang kasarangang ehersisyo motabang sa pagpataas sa kinabuhi.”