Ang Malahutayong Sakit-Nagdagsang—Ang Mangiob nga Kiliran sa Seksuwal nga Pagbag-o

ANG pipila nagaingon nga si Christopher Columbus ang mabasol. Kon maohon, ang iyang mga marinero tingali wala lamang magdalag bulawang mga alahas ug pasobrang estorya gikan sa Bag-ong Kalibotan. Nagtago tingali sulod sa mga lawas nila ang mga binhi sa usa ka sakit-nagdagsang.

Bisan pa niana, dili tanang tigdukiduki nagapaluyo niining teoriyaha. Ginaangkon sa pipila nga ang sakit-nagdagsang halos “sama ka tigulang sa tawo mismo.” Ang mga timaan niana, nagaingon sila, makit-an diha sa embalsamadong mga lawas Ehiptohanon. Ang karaang mga sinulat mopatim-aw nga tin-awng nagabatbat sa mga simtoma niini. Gawas pa, sila nangutana, sa unsang paagi ang diyutay rang mga sundalo nakatakod sa uban nga daghan kaayo?

Ang sinugdanan sa sakit-nagdagsang sa ingon nahimong ulohan sa lantugi sa mga eksperto ug tingali mahimong misteryo sa kanunay. Apan, tin-aw ang usa ka butang: Sa hinapos sa ika-15ng-siglo (wala madugay tapos sa paghibalik ni Columbus), usa ka sakit ang kalit midagsang sa Uropa ug mikatap samag sunog sa lasang. Kaliboan—tingali minilyon—ang nangamatay. Ug sa misangpot nga pagkatarantar, ang mga biktima sa sakit gidistiyero, gikuwarentinas, gibitay ug gilumsan pa.

Dili katingad-anan, ang nangaguol nga kanasoran nagbanosbanos sa pagbasol sa usag usa. Matud sa magsusulat si Louis Lasagna: “Ang Ingles ug Turko nagtawag niana nga Pranses nga sakit, ang mga Persiano nagpasangil niana sa mga Turko, ang Flemish ug Olandes nagtumong niana ingong Katsila nga buti, ang Pranses nagtawag nianang Italyanhon o Neapolitanong sakit, ang mga Italyano nagpasangil niana sa Katsila o Pranses, ang Portuges nagngalan nianang Castiliano nga sakit . . . ang mga Ruso nag-isip niana ingong Polako nga sakit, ug ang mga Polako nagpasangil niana sa mga Aleman.” Apan, ang Balaang Romanong Emperador Maximilian I mimugna sa mas hamili nga teoriya. Sa iyang lagda sa 1495, iyang gimantala nga kana silot tungod sa pagpasipala.

Halos 35 ka tuig sa kaulahian ang mananambal-magbabalak si Fracastoro mitagik sa usa ka estorya mahitungod sa usa ka magbalantay sa karnero nga natakboyan nianang sakita. Tingali ang balak mismo dugay nang nahikalimtan, pero ang makapakurog nga ngalang gihatag sa iyang magbalantay sa karnero nga sumala niana ang sakit ginganlan wala mahikalimti—Syphilus.

Dili Mopahawa

Ang usa tingali maghunahunang ang mga sakit-nagdagsang nga nagadaot, nagapatay ug nagabaldado mahimong napuo na sama sa mga dinosaur sa atong panahon sa CAT scans ug operasyon pinaagig laser. Apan ang sipilis, duyog sa han-ay sa ubang malaglagong sakit, nahimong nakutaan diha sa ika-20ng-siglong kinabuhi sama sa polusyon sa hangin. Ang mga doktor tigtawag niining modernong-adlaw nga sakit-nagdagsang nga sakit venereal, nga sumala sa kang Venus, ang karaang Romanong diyosa sa gugma. Apan nauso ang usa ka bag-ong ngalan nga nagasentro sa pagpasa sa sakit, inay sa pagkabaton niana: STD, o “sexually transmitted disease” (sakit nga ipasa sa sekso).a Ang “STD” sa ingon maoy saloran sa hanay sa mga salbahis nga mga 20 ka makahahadlok-pamation nga mga sakit—gikan sa nagakuha sa pangunang ulohang herpes ngadto sa dili-hisabtang shigellosis. (Tan-awa ang kahon.) Ang World Health Organization nagaingong ang STD’s maoy “tibuok-kalibotang epidemya.”

Busa ang katawhan nagasusi na usab sa gipagawal kaayong “seksuwal nga pagbag-o.” Sa sinugdan nabutaan sa kasulaw ug katahom niini, daghan sa unang panahon nagasiling sa mangitngit nga kiliran niini: ang pagkanahilain, kasakit ug tawhanong kasakitan.

“Usa ka Panahon sa ‘Kagubot sa Sekso’”

“Ang usa ka panahon sa dako kaayong kausaban sa moralidad sa sekso karon nagakaugmad sa Amerika. Gipahayag ang kahadlok nga ang nasod tingali nagapaingon sa usa ka panahon sa ‘kagubot sa sekso.’” Kana ang gipatugbaw sa U.S. News & World Report niadtong 1966. Apan ang butang nakapalisang sa mga magbabasa niadto, karon makaanig labaw lamag diyutay sa usa ka panghayhay.

Nganong may ingong kausaban? Ang ubay-ubayng butang nga nagkatapo sa katuigang 1960. Sa usa ka butang, ang pagkaanaa sa pildora sa pagpugong sa pagsamkon mipatim-awng nagpayano sa pagbaton sa sekso nga walay sangpotanan. Mao usab ang liberal nga mga balaod sa aborsiyon nga gihimo sa pila ka nasod. Ang katuigan sa ekonomikanhon, sosyal ug bisan politikanhong kagubot mitultol sa katawhan sa pagduhaduha sa dugay-nang-gituohan nga mga prinsipyo. Ug diha sa atubangan ang mga apostoles sa “bag-ong moralidad”—mga doktor, politiko, pilosopo, magsusulat ug bisan klerigo, kinsa nagmantala nga ang “daang” seksuwal nga mga pagpugong maoy malupigon ug makadaot.

Ang sangpotanan? Ang gitawag “hinanali nga pagbalhin ngadto sa pagkamatinugoton.” Ang katawhan misugod sa pagsinating direkta sa seksuwal nga kagawasan. “Ako nagpanglantaw sa usa ka bag-ong panahon sa kagawasan sa sekso,” naghinumdom ang magsusulat si Celia Haddon. “Kombinsido ako niadto nga sa dili madugay ang seksuwal nga mga relasyon sa mga lalaki ug mga babaye mahimong labawng matinud-anon, labawng makapatagbaw ug labawng makapahimuot.”

Apan, daghan nakakaplag ug diyutayng katagbawan sa kaswal nga sekso. Ang dili-realistikong hatag-as nga mga pagdahom nagapatungha lamang ug bag-ong mga kabalaka ug kapakyasan. Karon nangabot ang gikamantala pag-ayong mga taho nga ang mga sakit venereal nagakaylap sa tibuok kalibotan sa mga proporsiyong epidemikanhon. Alang sa ‘aktibo sa seksuwal’ ang posibilidad nga matakboyan kalit mipatim-awng dili na halayo kondili sa pagkamakalilisang posible na. Nan, dili katingalahang bisan ang pila ka hugot nga mga tigpaluyo sa ‘libreng gugma’ nangalisang!

Ug kadtong wala mangalisang tingali angay mangalisang.

Ang Makapatay nga mga Sakit

Ang sipilis dili na mopatay sa minilyon sama sa adlaw ni Columbus, apan kini peligroso gihapon. Ang medikal nga siyensiya nagaingon nga ang nagtuliyok-ug-pormang sipilis nga bakterya (Treponema pallidum) nagagawas sa abling mga samad o katolkatol sa kinatawo sa biktima. Ang impeksiyon mahitabo panahon sa relasyon sa sekso. Sa dihang anaa na sa sulod sa bag-ong biktima, ang T. pallidum mopadulong sa sapasapa sa dugo ug lymphatic nga sistema ug, kon dili masumpo, sa kadugayan moimpektar sa tibuok lawas. Apan ang bakteryang sipilis sa pagkamalalangon mahinay. Molabay una ang 10 ngadto 90 ka adlaw una pa mamatikdan sa biktima ang kinaiyanhong sipilitikong samad sa dapit sa entrada sa kagaw—nga kasagarang ang kinatawo. Kon dili tambalan, ang manunulong makahimog dili-mamaayong kadaot sa hinungdanong mga organo, bisan sa punto sa pagpahinabog kamatayon.

Ang ikaduhang-siglong doktor si Galen nagmugna sa ngalan alang sa karaang kauban sa sipilis—ang gonorrhea. Ang madayag nga simtoma niini mao ang kahapdos panahon sa pagpangihi. Apan, nagaingon ang Departamento sa Panglawas sa T.B.: “Sa mga babaye . . . ang mga simtoma tingali dili igo sa pagpukaw sa katahap sa pasyente o pag-aghat kaniya sa pagpatambal.” Ug sa mga lalaki ang mga simtoma sa malangkobon mahanaw sa duha ka bulan. Bisan pa niana, ang mga doktor nagaingong ang gonorea makasulod gihapon ngadto sa sistema sa dugo ug makaimpektar sa hinungdanong mga organo, ug ang mga babaye sa linain malagmit makaagom sa mga komplikasyon sa gonorea. Matud sa The Journal of the American Medical Association: “Ang labing grabe niining mga komplikasyona mao ang pelvic inflammatory disease (PID) . . . Halos 1 milyong babaye ang gitambalan sa PID sa Tinipong Bansa sa kada tuig.” Unsay sangpotanan? “Ang dili-tinuyo nga pagkadili-makaanak, pagmabdos nga wala sa lugar, ug balikbalik nga sakit sa bat-ang.”

Makaiikag, hinunoa, tingali ang kinabag-an sa mga kaso sa PID ipahinabo sa usa ka sakit nga wala sukad igdungog sa kadaghanang tawo—chlamydia. Matud sa CDC (Centers for Disease Control): “Ang mga impeksiyong ipahinabo sa Chlamydia trachomatis mao ang labing kaylap nga mga sakit nga gipasa sa sekso sa Tinipong Bansa karong adlawa.” Ang The Age susamang mitaho nga ang pag-uswag sa mga impeksiyon sa chlamydia nahimong “malalangong kapeligrohan” ngadto sa mga Australiano. Ang mga simtoma sa chlamydia sama gayod ug hitsura sa gonorea nga makalimbong bisan sa mga doktor.

“Ikasubo,” matud ni Dr. Yehudi M. Felman, “daghang doktor nagaisip gihapon sa chlamydia nga dili pa iladong sakit.” (Medical World News) Apan alang sa gikalkulong duha ka milyon ug tunga ngadto sa tulo ka milyong biktima sa mga impeksiyon sa chlamydia sa Tinipong Bansa lamang, ang sakit dili “minor-league” (dili pa ilado). Ni kini “minor-league” alang sa mga masuso, nga sagad takboyan sa pulmonya o bisan sa pagkabuta, kinsa mangatawo sa naimpektaran nga mga inahan.

Ang sipilis ug gonorea sa ingon nawad-an sa pipila sa pagkainila nila taliwala sa STD’s. Sa Gran Britanya ang mga sakit gawas pa sa sipilis ug gonorea (apil ang pipila sa mas dili-hisabtan sama sa chancroid ug granuloma inguinale) mao ang hinungdan sa 84 porsiento sa mga kaso sa STD nga kinahanglang tambalan. Apan, sa unang bahin nganong kining sakit-nagdagsang nagapabilin sa talan-awon?

“Nawala sa Talan-awon”

“Ingong sangpotanan sa pagtambal sa antibiotiko,” nagpahayag si Dr. John F. Mahoney sa 1949, “ang gonorea halos nahanaw na sa talan-awon ingong hinungdanong klinikal ug publikong panglawas nga butang.” Kining mga pulonga naghulagway sa pagtuo nga gihatag sa medikal nga propesyon—ug sa publiko sa malangkobon—nganha sa bag-ong milagrosong mga droga sama sa penicillin. Daghang doktor, kay kombinsidong nalaglag na sa siyensiya ang STD, yanong nawad-ag interes sa pagtuon niana. Sa Sentral ug Kasadpang Aprika ang giesponsor-sa-UN nga mga programa sa pagpapas sa sipilis ug ubang may-langkit nga sakit mipatim-awng epektibo kaayo nga giluagan gani sa opisyales ang ilang kalihokan sa pagbantay.

Tungod sa kusog nga kausaban sa katuigang 1960 halos tanan nasakpang wala makabantay. Tali sa ‘1965 ug 1975 ang gidaghanon sa gitaho nga mga kaso sa gonorea sa Tinipong Bansa mitulo ka pilo.’ (CDC) Ang pag-uswag sa patigayon sa turismo, nga sangpotanan sa biyahe sa ayroplanong jet, nakabulig sa pagkaylap sa sakit gikan sa nasod ngadto nasod. Ang tibuok-kalibotang STD nga epidemya sa ingon nagsugod, apan sumala sa gisulat ni Theodor Rosebury diha sa Microbes and Morals, “Ang makapahinganghang diskobre nahimo nga ang batan-ong mga doktor ug medikal nga estudyante halos walay nasayran mahitungod sa [STD].”

Sa ingon ang mga doktor nalisdan sa pag-agpas sa epidemyang pagtubo sa STD’s, bisan pag ilang giangkon nga ang epektibong mga tambal nagalungtad alang sa kadaghanan kanila.b Ang katawhan sa yano natakboyan sa mga sakit nga mas kusog kay sa matambalan sila sa mga doktor.

Bisan tuod ang ubay-ubayng sakit nga ipasa sa sekso nagsakit sa katawhan sulod sa daghang katuigan, duha ang gikamantala pag-ayo sa linain karong bag-o. Kini mao ang herpes ug AIDS. Kon unsay nalangkit niini pagahisgotan sa mosunod nga artikulo.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 6]

“Ang makapalisang mga diskobre nahimo nga ang batan-ong mga doktor ug medikal nga mga estudyante halos walay nasayran bahin sa [STD]”

[Chart sa panid 4]

Dili-Bug-os nga Listahan sa mga Sakit Ipasa sa Sekso

Sipilis Chlamydia trachomatis

Gonorea Ureaplasma

Hepatitis B urealyticum

Genital Herpes Mga Kalunggo sa kinatawo

Chancroid Bugi

Toma sa bulog Granuloma inguinale

Lymphogranuloma Trichomoniasis

venereum AIDS

Tinubdan: Mga Sentro sa Pagkontrol sa Sakit

[Letrato sa panid 5]

Ang kusog nga kausaban sa katuigang 1960 mitultol sa gitawag seksuwal nga pagbag-o ug pagliberal sa kalagdaang moral