Pagpaniid sa Kalibotan
40 Anyos na ang HK
● Karong tuiga nagatimaan sa ika-40ng anibersaryo sa Hiniusang Kanasoran. Ang mga pakigpulong bahin sa anibersaryo magapasidungog sa papel sa HK sa “pagtipig sa kalinaw ug kasegurohan,” mitaho ang Bulletin of the Atomic Scientists. “Tingali ang Hiniusang Kanasoran dili makaluwas sa umaabot nga mga kaliwatan gikan sa hampak sa tanang gagmayng gubat, apan kini pagkakaron nakabulig sa paglikay sa ikatulo ug lagmit kataposang Gubat sa Kalibotan,” matud sa Bulletin, “ . . . pinaagi sa pagtaganag usa ka dapit nga tigoman sa mga diplomat sa dili-pormal nga paagi ug magpakig-ambit sa mga ideya . . . bisan pa sa pagkontrahanay nga gipadayag sa mga hawas sa gobyerno nga magkaatbang sa lamesa sa Konseho Seguridad.” Ang tukmang pagbanabana sa HK, matud sa magasin, maoy “pagsabot nga kini dapit diin ang internasyonal nga talan-awon sa politika madayag pinaagi sa mga diplomat si kinsa, nga nagasul-ob sa mga kolor sa ilang nasod nagapakigbugno sa paglaban sa intereses sa ilang gobyerno, ug tingali, samtang nagabuhat niana, usahay paglaban sa intereses sa kalibotan.” Gitagna sa mga diplomat nga ang organisasyon “lagmit molungtad pag laing 40 anyos—basta nagalungtad pa ang kalibotan.”
Pagdaghan sa mga Tanom sa Droga
● “Ang tinuig nga taho sa [U.S.] State Department bahin sa tibuok-kalibotang produksiyon sa narkotiko nagpadayag nga sa kadaghanan sa pangunang kanasorang nagapatunghag droga, ang mga tanom sa marijuana, coca ug opium poppy mas daghan sa 1984 kay sa tuig nga miagi,” mipahayag ang The New York Times. Pananglitan, ang produksiyon sa coca miuswag sa kapin sa un-tersiya diha sa kanasoran sa Bolivia, Peru, ug Colombia, samtang ang Ecuador migulang ikaupat pangunang nasod nga nagapatunghag coca. “Ang kiling tin-aw nga nagauswag kon bahin sa cocaine ug sa labing maayo kita nagauswag usab sa marijuana,” matud ni Dante B. Fascell, tsirman sa Komite sa Senado sa Langyaw nga Kahikayan sa U.S. “Ang nagpahiping punto mao nga, bisan pa sa pila ka makapadasig nga kauswagan, . . . ang gubat pildi.” Ang daghan kaayong supak-balaod nga dahon sa coca, opio, ug cannabis ginatanom, matud sa taho, nga ang produksiyon sa tibuok kalibotan maoy “pilopilo sa gidaghanong karon gigamit” sa mga tiggamit ug droga.
Mga Suliran sa Pamatay sa Dangan
● Sa kanasoran sa Ikatulong Kalibotan, mga 500,000 ka tawo ang gihiloan kada tuig sa mga pamatay sa dangan, mitaho ang magasing South, ug 10,000 kanila ang mamatay tungod niana. Ang riyesgo nagakaylap usab ngadto sa mga tigkonsumo tungod sa mga bilin sa pamatay sa dangan diha sa mga pagkaon ug sa pagkaon sa hayop. Sumala kang Dr. Jan Huismans, direktor sa IRPTC (International Register of Potentially Toxic Chemicals), katunga sa kanasoran sa kalibotan walay epektibong mga kontrol sa paggamit sa pamatay sa dangan ug walay pasilidad sa pagtulotimbang sa lagmit nga mga kapeligrohan sa mga produktong gigamit. Mosamot ang suliran dihang ang mga tiggama sa pamatay sa dangan, kay manalipod sa ilang produkto gikan sa mga kaindig, dili magpadayag sa hinungdanong impormasyon—ilabina ang bag-ong mga kemikal. Dugang sa dili igong impormasyong gilista sa IRPTC, adunay ubang suliran. “Sa halos kada adlaw among madiskobrehan ang mga pananglitan sa daang mga pamatay sa dangan nga karon na lamang magpahinabog kabalaka, tungod kaha kay mas daghan ang among nasayran bahin niana o tungod kay ang pipila ka epekto nagpaibabaw lamang tapos sa 10 o 20 ka tuig nga paggamit,” matud ni Huismans. Bisan tuod ang pipila ka kemikal, sama sa DDT, gidili na sa Uropa ug sa Tinipong Bansa, sila gigamit gihapon sa pagbugno sa mga dangan sa kanasoran sa Ikatulong Kalibotan.
Pag-abog sa mga Lamok
● Ang igang nga klima nagapasidaan dili lamang sa pagkatapos sa tingtugnaw kondili sa pag-abot usab sa mga lamok. Bisan tuod walay dili-masipyat nga metodo sa pagpugong nila sa pagpaak, matud sa The New York Times, ang mga awtoridad nagsugyot sa mosunod: Kanunay kaligo aron dili matigom ang lactic acid sa panit, kay kini makapadani sa mga lamok. Kaon sa mga pagkaong may ahos, nga nagasilbing mag-aabog. Kon gamiton ang kemikal nga mga tig-abog, esprehi ang bahin sa imong sinina ingon man imong panit. Likayi ang sobrang paggamit sa mga produkto nga makapaitom sa panit, nga dili lamang magkunhod sa pagkaepektibo sa mga tig-abog apan makapauswag usab sa purohan nga mapaakan ka. Daghang espre sa buhok, mga agua, losyon sa pamalbas, ug deodorante nagadani usab sa mga lamok ug labing maayong likayan. Ug kon paakon, ang paghaklap sa pabugnaw o yelo, o paggamit sa calamine losyon o alkohol nga panghaplas, basin makahupay sa pangatol.
Pagkaluwas sa Ayroplano
● Ang Australia nakabaton sa labing luwas nga sistema sa ayroplano sa kalibotan, sa internasyonal kaha o sa domestikong mga paglupad, sumala sa usa ka bag-ong pulo ka tuig nga pagtuon sa mga rekord sa aksidente sa ayroplano nga gipatik sa Flight International. Ang proporsiyon sa nakapatay nga aksidente nga gibase sa mga estadistika sa 25 ka pangunang kanasorang may ayroplano tali sa 1973 ug 1984, maoy 1.8 alang sa matag milyong pagtugpa, samtang ang numero alang sa Australia mao lamay 0.06. “Ang Scandinavia, Hapon, US, Pransiya, Britanya ug Kasadpang Alemanya nagsunod sa Australia sa talaan sa pagkaluwas sa ayroplano,” mitaho ang The Sydney Morning Herald. “Ang kinamenosan sa pagkaluwas mao ang Colombia, Turkiya, Ehipto, Indonesia ug Unyon Sobyet.” Ang iladong espesyalista bahin sa pagkaluwas sa ayroplano si Mike Ramsden misitar sa “disiplina uban ang indibiduwalismo ug pagtahod sa awtoridad nga walay kahadlok” ingong pangunang mga hinungdan nga ang Australia “dili ikalalis pinakaluwas nga pangunang nasod sa sistema sa ayroplano sa kalibotan sulod sa kapig 20 anyos.”
Walay-pulos nga mga Ilimnong Medisina
● Kanang mga magpatubo sa buhok—nga kadaghanan mga krema, losyon, ug lana—nga gianunsiyo sa mga peryodiko ug sa likod sa mga magasin sa kalalakin-an dili gayod mosaler, mipasidaan ang FDA (U.S. Food and Drug Administration). “Kining mga produktoha dili gayod mopugong sa pagpanglarot o mopatubo sa buhok,” matud ni Edward R. Nida, sa pagpamulong alang sa ahensiya. “Ang pagkaupaw o pagkadunay buhok nagadepende sa pagkamaalamon nimo sa pagpili sa imong mga ginikanan. Kay sa kinadak-ang bahin, kini panulondon.”
Ang FDA mipasidaan usab nga ang wala-iresetang mga aphrodisiacs (mga produktong nagapagimok o nagapakusog sa gana sa sekso) wala mapamatud-ing luwas o epektibo ug ang pila ka ingrediente diha kanila basin mahimo pang seryosong mga riyesgo sa panglawas. “Walay tinong siyentipikanhong ebidensiya ang nagapadayag sa pagkaepektibo o pagkaluwas sa bisan unsang materyal nga gikan sa tanom nga gigamit sa kasaysayan alang sa mopagimok-sa-sekso nga mga katuyoan,” matud ni Gg. Nida. Ang ahensiya nagalihok sa pagdili nianang mga butanga.
Kapeligrohan sa Preserbatibo
● Ang usa ka preserbatibo nga kasagarang hikaplagan diha sa bino, serbesa, ketsup, artipisyal nga mga ilimnong orens, ug ubang kalan-on “makapahinabog makapameligro-sa-kinabuhing reaksiyon sa mga tawong sensitibo niana, ilabina ang mga hubakon,” matud sa The Globe and Mail sa Canada. Sa pagpamulong ngadto sa Royal College of Physicians and Surgeons of Canada, si Dr. William H. Yang, usa ka espesyalista sa allergy, miingong ang metabisulfite ug ubang matang sa sulfite nga gigamit sa ingon makapahinabog grabeng mga reaksiyon sulod sa tunga sa oras tapos sa pagkaon—usahay sulod sa segundos o minutos. Kinahanglan usab ang pagbantay kon naa sa gawas sa balay, kay ang mga restawran nagagamit niana diha sa mga ensalada aron kana kanunayng presko tan-awon. Ang katawhang labdan ug ulo tapos sa pag-inom ug bino o pagkaon sa mga restawran mahimong nagasanong gayod ngadto sa mga preserbatibong sulfite, matud ni Dr. Yang, inay kay ngadto sa pagkaon o sa bino.
Mga Katsila—Hawod nga Hinabako
● Sumala sa mga estadistika, ang aberids nga 2,647 ka sigarilyo gitabako sa matag tawo sa Espanya sa 1980. Kini nagbutang kanila nga kinaibabwan sa mga hinabako sa Uropa. Bisan tuod ang populasyon sa Espanya mitubog 22 porsiento sulod sa miaging 20 ka tuig, ang paggamit ug tabako miuswag ug 146 porsiento. Sumala sa mantalaang El País, kini moresulta sa usa ka bahin sa unom sa tanang kamatayon nga maylabot sa tabako sulod sa 1985—nga mao “ang bugtong labing dakong hinungdan sa sakit ug sa sayong kamatayon sa Espanya karong adlawa.” Dugang pa, ang bisyo labing kasagaran taliwala sa Katsilang mga doktor kay sa mga membro sa ubang propesyon sama sa mga abogado, inhenyero, o mga manedyer sa negosyo. Gipadayag sa mga surbi nga 80 porsiento sa mga tigtabako sa Espanya nag-ingong mohunong sila sa pagtabako kon kana isugyot sa ilang mga doktor, apan 10 porsiento lamang ang nakadawat gayod nianang medikal nga tambag.
“Hole-in-One” nga Seguro
● Ang usa ka hole in one sa Hapon mahimong mokostar sa magdudulag golf sa gikan sa ¥300,000 ngadto ¥500,000 ($1,200 ngadto $2,000, U.S.) sa gastos sa selebrasyon. Gawas sa pagpalit ug mga ilimnon sa pagkatapos sa dula, siya dahomon, apil sa ubang mga butang, sa pagpakig-inom ug pagpakigkaon uban sa iyang mga higala, pagpalit ug mga gasa alang kanilang tanan, ug paghatag ug tip sa iyang caddie. Busa, daghang magdudulag golf nagadalag hole in one nga seguro, kay ang ¥3,000 ($12, U.S.) nga bayad sa seguro “takos gayod niana,” mipahayag ang Asahi Evening News. “Ang golf sa panguna maoy kalingawan sa mga negosyante,” matud sa usa ka abogado. “Kini usa ka hinungdan sa hole-in-one nga kostumbreng pagpanghatag. Kini motaganag labing maayong higayon sa paghatag sa importanteng magbabangko o opisyal sa gobyerno sa usa ka dakong gasa.”
Mga Krimeng Wala Itaho
● “Halos usa ka milyong krimen sa usa ka tuig, nga ang pipila niana mabangisong mga pangatake sa sekso ug mga pangawat, ang wala itaho sa mga Canadiano,” matud sa The Globe and Mail, “ug usa sa dagkong mga hinungdan mao nga ang mga biktima walay pagsalig sa katakos sa kapolisan sa pagsulbad niana.” Usa ka pederal nga pagtuon sa pito ka Canadianong mga siyudad nagpadayag nga ang mga biktima labi pang andam modawat sa krimen inay itaho kana. Ang mga kabos labi pang nagapanuko kay sa mga dato sa pagtaho sa mga pangawat sa balay ug mga panglungkab. Ang mga taho bahin sa gikawat nga mga kotse ug mga panglungkab sa balay—nga lagmit gayod aron makakolektag seguro—milabaw sa mga taho bahin sa mga pangatake, pangawat, panukmag. “Ang dakong proporsiyon sa wala-itahong mga pangatake sa sekso ug sa ubang seryosong mga aksidente nga wala gayod makaabot sa mga estadistika sa kapolisan mopatunghag hinungdanong mga pangutana alang sa mga magdudumala sa kapolisan ug mga magbubuhat sa polisa sa mga sulugoon sa balaod,” matud sa pagtuon.
Kuwartang Plastik
● Ang mga kuwartang plastik gigamit na sa Haiti ug sa Isle of Man. Ang labi pang durableng mga papel de bangko gipailaila sa Haiti tungod sa lokal nga kostumbre sa pagdalag kuwarta sa sulod sa sapatos. Karon ang Tinipong Bansa nagapalandong sa paggamit sa kuwartang plastik sa ilang pagkampanya sa pagpakyas sa mga magbubuhat sa mini nga kuwarta. Ang hinungdan, mitaho ang New Scientist, mao nga ang mga hologram (tres-dimensiyong mga letrato) anaa unya sa mga papel de bangko, ug ang paggamit sa plastik nga materyal mopalugway sa kinabuhi sa mga kuwarta sa tulo ka pilo. Ang daling himatikdang mga hologram dili makopya sa ordinaryong kasangkapan sa imprenta. Ang Amerikanhong kuwarta, matud sa usa ka eksperto, “lagmit mao ang pinakasayong kopyahon sa kalibotan.”
“Dili-Masayop nga Identipikasyon”
● Kon unsaon pagtino nga “ang usa ka tawo maoy sumala sa iyang pag-angkon maoy dakong negosyo ug usa ka butang dugang gikabalak-an,” matud sa U.S. News & World Report. Ang tradisyonal nga mga gamit—mga tarhetang ilhanan, mga bads, mga password—mahimong masayrang aksidente, makawat, o mapalsipikar. Ginatun-an karon mao ang mga sistemang magagamit sa biometrics (ang estadistikanhong pagtuon sa lawas) nga mopaposible sa “dili-masayop nga identipikasyon.” Gigamit na ang mga gamit nga “nagabasa” sa porma ug presyon sa kamot ug mga tudlo niini, kaugatan sa dugo sulod sa mata, o tingog sa usa ka tawo. Ang ubang tagsaong lawasnong mga kinaiya ginasusi usab ingong paagi sa positibong pag-ila. Ang usa ka metodo nagatinguha sa pagtiktik sa pagpalsipikar sa usa ka pirma pinaagi sa pagsukod sa paagi sa pagsulat sa usa—ang kusog, katulin, ug direksiyon.
Tambal sa Caffeine
● Ilado na nga ang caffeine nga anaa sa mga ilimnon sama sa kape ug tsa nagasilbing tigpalagsik niadtong nagainom niana, apan unsa ang obra niini diha sa mga tanom nga gikuhaan niini? “Ang bag-ong panukiduki nagasugyot nga kana sila [caffeine ug theophyline] tingali nagadepensa sa mga tanom batok sa pagdaot sa insekto,” matud sa New Scientist. Sa gipakaon ngadto sa ulod pang insekto, “ang lebel sa caffeine nga kinaiyanhong makita diha sa dili laya nga mga dahon sa tsa o mga bunga sa kape igo na sa pagpatay sa kadaghanan sa ulod pang mga insekto,” mitaho ang magasin.