‘Unsa Nang Orasa?’
KON may mangutana kanimo niana, tingali motan-aw ka dayon sa imong relo, motubag, ug dili na mohunahuna pa bahin niana. Apan dili ingon niana ka sayon ang pagkasayod sa eksaktong oras.
Tinuod, ang Diyos naglalang ug duha ka dagkong kahayag sa hawan sa langit ang adlaw ug ang bulan, aron “sa pagbulag sa adlaw gikan sa katuigan.” (Genesis 1:14) Apan iyang gihatag sa tawo ang pagbanabana kon unsaon sa pagbahin sa mga adlaw nga mahimong mga takna ug mga minuto. Tingali gihimo kini sa karaang tawo pinaagi sa pagpaniid sa lihok sa mga anino sa mga kahoy ug sa ubang butang samtang nagapanaw ang adlaw sa langit. Pinaagi sa pagtuon sa lihok sa mga animo, nakadangat siya sa usa ka simpleng paagi sa pagkasayod sa takna: ang “orasan nga anino.” Sa sinugdan, kini maoy yano lamang nga pinatindog nga lipak o haligi ug matino ang oras pinaagi sa gitas-on sa anino niini.
Apan sa midagan ang panahon, ang paagi sa tawo sa pagbantay sa oras nahimong mas moderno. Giimbento ang sundial o relo de sol, usa ka orasan nga popular sa panahon sa wala pa si Kristo. Apan, una pa niini, ang mga Ehiptohanon sa inantigo nakadiskobreg paagi sa pagsukod sa panahon pinaagi sa paggamit ug agas nga balde. Simple kadto. Sa magtulo ang tubig, ilang banabanaon ang oras pinaagi sa pagpaniid sa lebel sa tubig. Apan, dili gayod kadto sama sa matang nga gusto nimong dalhon. Ang sandglass o relo nga balas, nga gikan sa Uropa sa mga panahon sa ika-14ng siglo, mas maarang-arang. Maingon man ang lamparang orasan, nga nagsukod sa oras pinaagi sa gidaghanon sa lana nga mahurot.
Apan, ang tinuod nga kauswagan sa pagbantay sa oras, miabot sa naimbento ang mekanikal nga mga orasan, sa mga ika-14ng siglo. Wala hiilhi ang hawod nga imbentor, apan nagtuo ang mga eksperto nga unang gigamit kini sa mga monasteryo. Sama sa ubang dagkong mga imbensiyon, ang sukaranang ideya sa unang mga orasan mao ang kayano: Ang pabug-at nga ibitay diha sa pisi anam-anam nga mahulog pinaagi sa pagbutad sa grabidad. Sa ingon, mapaandar sa pisi ang makinariya nga engansado aron moalarma sa matag takna. Ang alarma makapadumdom sa sakristan sa pagbagting sa oras, sa pagpahibalo sa mga monghe nga panahon na sa pag-ampo.
Sa ulahi nadiskobrehan sa mga artesano ang paagi sa pagpagamay sa gidak-on niining mga orasana. Ug sa mga tuig 1500, usa ka Alemang mamumuhat ug yawi nga ginanglag Peter Henlein nakahimog dakong kauswagan sa pag-imbento sa kuwirdas. Nawala na ang makasabal nga mga pisi ug mga moton. Ang kuwirdas nga “nagpaandar” sa makina kinahanglang pahugtan o yawihan sa matag panahon. Apan, ang unang madaladalang orasan dili gayod tinuod nga madala. Miingon ang The Encyclopedia Americana: Kadto maoy “unom ka pulgadang gitas-on ug bug-os hinimo sa asiro.” Ug tulin nga nagkagamay ang mga relo ug mas untop. Sa pagkatinuod, ang uban sa unang mga relo maoy mga obra maestra!
Sa karon, daghan ang nanagsul-ob ug digital nga mga relo. Dili sama sa mekanikal nga mga relo, gigamit nila ang kasagunson sa pagkurog sa quartz crystal sa pagsukod sa panahon. Sanglit dili sila mahal ug untop kaayo, nahimo silang pinakabag-ong uso sa pagsukod sa panahon. Apan, alang sa kadaghanan, ang digital nga mga relo dili gayod sama ang katahom sa karaan, maayong pagkagamang mekanikal nga orasan nga masaligong mohagtik. Busa, bisag sukwahi sa popular nga opinyon, buhi ug maayog lakat ang mekanikal nga relo! Apan obra maestra ba? Buweno, kon duna man, diha sa dinaghang paagi sa paggama sa mga relo ang takos nianang ngalana. Apan, duna gihapoy pipila ka karaang mga artesano nga naningkamot sa pagpadayon sa tradisyon sa karaang paagi sa paggamag relo.
Tagda, pananglitan, ang relohero nga ginganlag Van nga nagpuyo sa Siyudad sa New York. Usa siya sa pipila ka tawo sa kalibotan nga makagamag untop kaayong orasan nga sugod sa sinugdanan. Natawo si Van sa 1902 ug nanumdom sa usa ka panahon diin ang mga orasan maoy mga trabaho sa gugma—dili sa dinaghan nga paggama pinaagi sa elektronikong gamit. Siya sa walay duhaduha dakog nahimo sa pagpalambo sa atong pagpabili sa nagakahanawng arte sa paggamag relo. Busa duawon nato siya makadiyut:
Nakakat-on sa Pagmahal sa mga Orasan
“Sa unsang paagi nahimo kang relohero?” nangutana kami.
“Relohero ang akong amahan,” mitubag si Van “ug daghan akog nakat-onan gikan kaniya. Wala magdugay sa natawo ako, nahimong inspektor sa relo sa tren ang akong amahan. Ang pagsukod sa panahon niadto hinungdanon kaayo aron luwas sa peligro ang mga tren. Hinunoa, kaniadto ang mga enhinyero, mga konduktor ug mga tigpreno moreport una sa opisina matag panahon sa pagbiyahe. Gisugo sila sa pagyawi sa ilang mga orasan sumala sa opisyal nga orasan sa opisina ug sa pagpirmag papeles nga nagpakita nga ilang nayawihan kini. Busa imong makita nga hinungdanon kaayo ang trabaho sa akong amahan.”
“Nagplano ka ba sa pagsunod sa iyang mga lakang?”
“Wala, gusto akong mahimong musikero. Apan, ang akong amahan miingon: ‘Dili gayod nato maapas ang trabaho sa talyer. Nagkinahanglan kitag katabang.’ Busa mitabang ako kaniya. Iyang distrungkahon ang orasan, ayohon, ug limpiyohan sila—panatiko siya sa paglimpiyo sa mga orasan—ug dayon ihatag kanako ang tanang mga piyesa. Usahay katunga sa adlaw nga iarmar ko ug balik ang tanang piyesa. Daghan ako ug nakat-onan bahin sa mga orasan niining paagiha.”
“Unsaon nimo sa pagtino kon tukma ba sa oras ang imong orasan?”
“Buweno, walay radyo kaniadto, apan naghimo ang akong amahan ug orasan nga gigamit ingong tamdanan sa pagyawi sa mga orasan nga among ayohon. Siya miingon sa labing menos kadto maoy sulod sa tres segundos sa usa ka bulan. Among mapiho kana pinaagi sa pag-adto sa opisina sa telegrapo. Sa udto, ang pagpadalag mensahe mohunong ug moabot ang signal pinaagi sa telegrama nga magpahibalo sa oras sumala sa Naval Observatory Time.”
“Kanus-a ka nakahimog imong unang orasan?”
“Sa 1919 sa nagtrabaho ako tapad sa akong amahan nga nag-ayo sa mga orasan sa tren sa Memphis, Tennessee. Didto nga misugod ako sa paghimo sa akong unang orasan—usa ka orasan nga de-bulsa nga ako mismo ang nagdesinyo. Human natigom ang kinahanglanong mga gamit, gihimo nako ang tanang piyesa. Nagputol ako ug mga ngipon ug engranahe. Naghimo akog mga turnohan ug pangroska. Akong ginisnisan ug gipasinaw ang mga sapiro ug giasembol sila. Hapit nang matapos ang proyekto sa misulat ako sa usa ka tawong nakasulat ug artikulo bahin sa iladong relohero sa Breguet. Sa nadunggan niya nga naghimo usab ako ug orasan nga akong kaugalingong desinyo, midesider siya sa paggikan sa Siyudad sa New York sa pagtan-aw niini. Natingala kaayo siya! Siya miingon nga nakita niya nga trabaho kini sa usa ka tawong nahibalo sa iyang gibuhat. Nalipay ako sa iyang kasibot.
“Gikaylap sa akong higala ang balita bahin sa akong orasan. Ingong resulta, dihay mga artikulo sa pamantalaan nga gisulat bahin kanako, ug misugod sa pagpangabot ang mga pedido. Dugang pa, gipakita sa akong higalang magsusulat ang iyang koleksiyon nga duolan sa mga 3,000 ka iladong orasan, ang uban pinetsahan balik pa sa katuigang 1600! Akong giayo ang pipila kanila sa ilang orihinal nga pag-andar, nakurat ako sa katukma, kauntop, ug sa superyor nga pagkaggama.
“Sa ulahi, miadto ako sa Siyudad sa New York, diin dinhi gikan ang akong daghang trabaho. Gipangita sa daghang kompaniya nga tiggamag mga kasangkapan sa barko ang akong trabaho. Ug bisag kapin na ako sa 80 anyos, nagtrabaho gihapon ako sa iladong kompaniya sa paggamag orasan, maingon man nagatagad sa akong pipila ka kustomer.”
Kon Unsay Gikinahanglan Aron Mahimong Relohero
Dali nga makita kon nganong ang mga tawong sama kang Van daw nagakahanaw nga kaliwat. Tagda ang katukma ug kamaunongon sa iyang trabaho:
“Ang akong buhatan sa paggamag orasan,” siya mipadayon, “maoy usa ka gamayng talyer. Ako ang magturno, manabas, mamutol, magbarina, ug uban pa. Usahay mamutol ako ug mga asiro nga modeperensiya lamag kubos sa ika-10ng bahin sa 100ng milimetro! Nganong ingon ka eksakto? Hinumdomi, aron maayong moandar ang orasan, kinahanglang tukma ang pagkalingin sa mga ehe, talinis, ug balanse. Busa ang relohero kinahanglang tukma, mapailobon—ug mamugnaon. Nagkinahanglan kinig pagkamaunongon. Makahinumdom gihapon ako sa akong amahan nga moingon kanako, ‘Hayan nagtan-aw ka sa kataposang matinud-anong relohero nga imong makita.’ Ang gipasabot niya sa pagsulti niini nga ang kadaghanang mga relohero manglaktod o magdaginot ug dili magtinuod sa pagtrabaho!”
Sa matin-aw, dili usa nga manglaktod si Van. Ug dili usab siya ang kataposan sa mga matinud-anong mga relohero, siya maoy pahinumdom sa miaging katuigan sa dihang ang katahom ug kalidad mas bililhon kay sa ganansiya sa paggamag daghan. Kasamtangan ang mga relong digital karon nagapakitag modernong teknolohiya, makigdebate si Van kanimo kon duna ba sila nianang “kamaunongon” sa mga orasan nga hinimo sa miagi.
Apan, kon nagasul-ob ka man ug baratong digital o mahal nga ginamag kamot nga chronometer, tingali malipay ka nga dili na kinahanglang magdala ug mga orasang sandglasses o sa nagtulong mga balde. Ang kasiglohan sa paggama ug katakos nakapasayon sama sa pagpasiplat sa relo sa pagtubag sa pangutana, ‘Unsa nang orasa?’
[Letrato sa panid 26]
Ang relo nga hinimo ni Van Hoesen
[Letrato sa panid 27]
Si Van Hoesen nga nagtrabaho sa iyang buhatan