Pagpaniid sa Kalibotan

Nukleyar nga Alerhiya

Ang padayong pagtumpi sa nukleyar nga hinagiban nakahatag ug dugang “nukleyar nga alerhiya”—usa ka batok-nukleyar nga reaksiyon sa daghang kanasoran nga nagadumili sa pagpasulod sa nukleyar nga mga hinagiban sa ilang mga utlanan o nagapaluyo sa napasig-uling kadasig sa pagkontrolar sa mga hinagiban. “Ang pasumbingay, sa usa ka diwa, tukma,” miingon ang Bulletin of the Atomic Scientists, “kay kon mas grabe ang pagkaladlad sa makapaalerdiyik—nukleyar nga mga hinagiban ug sa nalangkit nga mga teknolohiya—mas mosamot pa ang reaksiyon niana.” Aduna nay napulo ka nasod nga kaniadto midawat sa nukleyar nga mga hinagiban alang sa Tinipong Bansa mibalibad sa pagdawat na niana. Ug ang pipila sa mga kaanib sa Sobyet Rusya mibalibad sa pagpabutang ug nukleyar nga mga hinagiban diha sa ilang yuta o miingon nga dili sila modawat niana. Miingon ang taho: “Tungod sa mga pagdumili sa pagpahilunag nukleyar nga mga hinagiban ug sa pagduaw sa mga lugar nga gideklarar nga ‘walay nukleyar,’ ang nukleyar nga sistema ginaatake.”

Malungtarong mga Kaminyoon

Unsay nakahimo sa daghang kaminyoon nga malungtaron? Mao ang paglantaw sa kapikas ingong labing suod nga higala ug sa pagmahal kaniya. Mao kana ang labing komung katarongan nga gihatag sa 300 ka malipayong mga magtiayon nga naminyo sulod sa 15 ka tuig ug kapin pa. Sumala sa Psychology Today, nagpakita ang mga magtiayon ug “tagsaong kasabotan bahin sa sekreto sa usa ka malungtarong relasyon.” Labaw sa tanan, mapailobon sila ug mapugnganon sa usag usa imbes libreng magpahungaw sa ilang kasuko. Ang matag kapikas mainandamon sa dugang paghatag kay sa ilang madawat. Ug imbes magbaton ug lainlaing mga interes, kanunay silang magkuyog ug nakigbahin sa daghang mga kalihokan.

Mga Makinang Moawit

Usa ka lungsod nga ginahugopan sa turista sa Japan nakahunahuna ug tagsaong paagi aron masumpo ang pagpasad sa lata sa mga basiyong ilimnon. Una, ang mga tindahan nga nagapamaligyag linatang mga ilimnon mamalit ug may espesyal nga mga timri gikan sa konseho sa lungsod. Kining mga timriha ipapilit sa mga lata nga ikabaligya alang sa dugang ¥10 (4 sentabos, U.S.). Ang markadong mga makinang depositohanan nga moawit gibutang sa maayong mga lugar sa palibot sa lungsod. Kon ihulog diha sa makina ang basiyong lata nga adunay timri, ang plaka sa “mga tingog sa lasang” motokar ug iuli ang ¥10. Kolektahon ang basiyong mga lata sa tigresiklong kompaniya nga mobayad ug ¥3 (1.2 sentabos, U.S.) sa matag lata sa ilang mga distributor kinsa, sa baylo, mopalit ug dugang mga timri, ug mosugod na usab ang siklo.

Mius-os ang mga Pag-atake sa Kasingkasing

“Sa milabayng 20 ka tuig, ang gidaghanon sa nangamatay tungod sa sakit sa kasingkasing—ang pangunang hinungdan sa kamatayon sa nasod—anam-anam nga mius-os,” mitaho ang University of California, Berkeley Wellness Letter. “Tapos sa mga dekada sa pagtubo, ang proporsiyon misugod sa pag-us-os sa mga 1963, ug sa pagka 1982 mius-os sa 37%.” Aron masayran kon ngano, duha ka tigdukiduki nga taga Boston miingon nga ang pagkaepektibo sa mga pagtambal sa sakit sa kasingkasing ug sa tibuok nasod nga kiling sa pagkunhod sa pagkaon ug kan-onong daghang kolesterol ug sa pagkunhod sa pagtabako. Ang resulta? Ang lima ka paagi sa pagtambal maoy hinungdan sa 40 porsiento nga pag-us-os sa gidaghanon sa nangamatay. Apan ang pagkunhod sa kolesterol maoy hinungdan sa 30 porsientong pag-us-os, ug ang pagkunhod sa pagtabako maoy hinungdan sa laing 24 porsiento. Mitapos ang taho: “Ang panagana, pinaagi sa simpleng kausaban sa kinabuhi, adunay dakong epekto sa gidaghanon sa nangamatay sa sakit sa kasingkasing sa katibuk-ang populasyon kay sa nahimo sa modernong mga tambal.”

Suliran sa Pag-inom sa mga Olandes

Ang larawan sa Netherlands nga hinginom ug gatas, hingaon ug keso nga nasod nagakabag-o. Ang kunsomo sa alkohol misaka sa tulo ka pilo sukad sa 1960. Unsay nakaingon sa pagsaka? “Ang malalangong mga paanunsiyong nagsugyot nga ang alkohol kontributor sa usa ka malamposon ug malipayong kinabuhi” maoy usa sa mga katarongan, miingon ang usa ka pagtuon nga gihimo sa gobyerno. Ang Departamento sa Kaayohan, Panglawas, ug Kultura miingon nga ang sobrang konsumo sa alkohol maoy nakaingon sa pagdaghan sa mga aksidente sa trapiko, pagpalta sa trabaho, pagdaghan sa kapintasan sa katilingban, pagdagmal sa anak ug asawa, ug bandalismo.

Kinsa ang Makakuha sa Taas nga mga Grado?

“Ang kinabag-an sa mga estudyante nga mitaho nga nakakuhag daghang A nga grado sa tunghaan ginaingon nga sila ang nakadawat ug labing maayong pagdumala sa ginikanan,” mitaho ang Detroit Free Press, nga gibase sa usa ka surbi sa 30,000 ka estudyante sa ikaduhang ang-ang sa hayskol sa tibuok nasod. Kining tag-as ug mga grado “malagmit tigkomunikar sa ilang mga ginikanan kada adlaw, ug tingali ginasusi sa ilang mga ginikanan ang ilang lakaw sa tunghaan.” Ang gidaghanon sa mga libro diha sa balay nakitang timailhan usab kon unsa ka maayo ang lakat sa estudyante diha sa tunghaan.

Pagtambal sa Bukobuko sa Hunahuna

Ang ubang wala mabatasan, mini pa ngani, nga mga pagtambal sa sakit nga bukobuko sama ra ka epektibo sa naandang mga tambal, miingon ang mga doktor sa Guy’s Hospital sa London. Gibahinbahin sa mga doktor ang 109 ka pasyente nga adunay sakit sa ubos sa bukobuko sa tulo ka grupo. Gimasahe pinaagig makina ang dugokan sa unang grupo sa usa ka osteopath. Ang ikaduhang grupo gihatagan sa naandang tambal pinaagig init (sa usa ka makinang mopagawas ug init). Ang kataposang grupo gitambalan pinaagig gubaon nga makinang mopagawas ug init, nga gitaod sa mga plaslayt nga mopagawas ug elektrikal nga mga tingog. Katingalahan, ang kataposang grupo adunay hataas nga porsentahi—67 porsiento—sa mga pasyente nga mitaho ug dili na kaayo sakit nga bukobuko. Kon itandi kini sa 59 porsiento niadtong nakadawat ug tinuod nga pagtambal pinaagig init ug 62 porsiento niadtong nakadawat ug pagtambal sa osteopath. Nan dayag kaayo nga ang hunahuna sa pasyente bahin sa tambal may kalabotan sa pagkaepektibo sa tambal.

Kadaot sa Ekolohiya Tungod sa mga Gubat

Gawas sa kamatayon sa tawhanong mga kinabuhi ug sa kabungkagan sa katilingban, ang katloan ka tuig nga gubat sa Vietnam nakapatunghag kadaot sa ekolohiya o palibot, sumala sa usa ka pagtuon sa IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources). Ang pagbomba, pagbuldoser, ug ang pag-isprey sa pamatay sa insekto sa tanom nakakostar sa Vietnam ug 26 milyones ka kubikong yarda (20 milyones cu m) sa komersiyal nga kahoy ug kapin sa 365,000 ka akre (148,000 ha) sa mga kahoyng goma. Dugang pa, sa mga katuigan sa gubat, mga 37 ka milyong akre (15 milyong ha) sa lasang ang nangawala, tungod kay napasagdan na kini. Karon ang mga lasang nagakobre lamang menos sa 23 porsiento sa yuta, kon itandi sa 44 porsiento sa 1943. Bisan pa, “ang salapi nga ipadapat unta alang sa kauswagan sa agrikultura ug industriya atua hinoon paingon sa mga kasangkapan sa gubat,” miingon si Dr. John MacKinnon, usa ka konsultante sa IUCN.

Malaglagong mga Liriko

“Nabalaka ako sa daghang popular mahilas nga mga awit nga rock, ug bahin sa malaw-ay, dayag ug libreng seksuwalidad nga misuhop sa kahanginan ug misulod sa atong mga balay,” misulat si Kandy Stroud sa Newsweek. Gipunting ni Stroud ang dayag nga mga pananglitan sa mahilas, maulagong kahugawan. Si Stroud miingon: “Katingalahan, ang kadaghanan sa mga ginikanan nga akong gikaestorya nagpahayag ug lakbit o bug-os nga pagkawalay kahibalo sa musika nga ginasayawan, o ginapamatian samtang nagahimo sa ilang homwork, ug ginakatulogan sa ilang mga anak.”

Polusyon sa Sulod

Ang sukod sa 11 ka komung tighugaw sa hangin mas taas sa kasarangang panimalay kay sa mga pabrika nga nagabuga niini nga mga tighugaw, mitaho ang EPA (U.S. Environmental Protection Agency.) Ang mga kemikal—nga kasagarang makita sa mga produkto nga gigamit sa balay sama sa ighihinlo, mga materyal sa pagtukod, ug gasolina, o sa aso sa tabako—lakip sa benzene, carbon tetrachloride, ug chloroform. Mitapos ang sumariya sa usa ka pagtuon: “Ang sukod sa tanang ginaingong mga kemikal sa sulod mas taas kay sa gawas”—sa ubang mga kahimtang 70 ka pilo nga mas taas pa. Ang mga tigtuon sa palibot nahadlok nga basin ug gamiton sa gobyerno ang mga resulta ingong pasumangil sa dili pagtagad sa problema sa makahilong mga kemikal sa hangin sa gawas.

Nagakahupas ang Gikabuangang Pagdagan

“Sa teknikal nga pagkasulti, ang gikabuangang pagdagan sa dako tuig-tuig nga pagsaka natapos na,” miingon Jennifer Young, sa National Running Data Center sa Tucson, Arizona. Ang numero sa mga maraton mius-os sa lima ka pilo sukad sa 1980, ug ang mga entrante sa maraton mius-os sa 20,000. “Ang kadaghanan niining mga tawhana mibali sa mas mugbong distansiya,” midugang si George Hirsch, magmamantala sa Runner nga magasin. Dugang pa, ang mga tigdagan mihimog laing matang sa ehersisyo. Mitapos si Young: “Daghang mga tawo nakaamgo nga dili kinahanglang modagan kag 50 ngadto sa 60 ka milya aron lamang makabaton ug maayong panglawas.”

Paghinlo sa Hangin

Kapin kun kulang 35 porsiento ka mga lalaking Amerikano ang mga tigpanabako kon itandi sa 52 porsiento sa 20 ka tuig nga milabay, sumala sa National Center for Health Statistics. Lain pa, 29 porsiento sa mga babayeng Amerikana nga tigpanabako, mius-os gikan sa 34 porsiento. Ang pagpanabako sa mga tin-edyer mius-os usab. Diha sa usa ka surbi sa 16,000 ka senior hayskol sa klase sa 1984, 18.7 porsiento lamang ang nakitang mga tigpanabako, kon itandi sa 28.8 porsiento sa miaging pito ka tuig. Mitaho ang The Wall Street Journal ug laing nakaplagan: “Sa katibuk-an, ang aberids nga tigpanabako karon . . . posible nga diyutay rag kuwarta, menos ug edukasyon ug nagatrabaho sa dili kaayo maayong trabaho kay sa aberids nga mga dili tigpanabako.”

Pagdayal sa Kalibotan

Ang pagbaktas ug tunga sa adlaw aron makatelepono makapikal nga pamation, apan mao kanay gipaningkamotan sa ITU (International Telecommunication Union), usa ka ahensiya sa Tinipong Kanasoran, nga makab-ot alang sa kasarangang mga lungsoranon sa Ikatulong Kalibotan sulod sa kawhaan ka tuig. Ikatandi kana sa usa ka semanang pagbiyahe karon. Mas pabor ang ITU sa mga sistema sa satelayt kay sa mga linya sa telepono sa yuta. Makaikag, adunay mga 600 milyones ka telepono sa pagkakaron ang gigamit sa tibuok kalibotan, apan 75 porsiento kanila makita lamang sa siyam o kapin pa sa mas ugmad nga kanasoran. Tulo ka bahin sa upat ka nasod sa populasyon sa kalibotan nagpuyo sa kanasoran nga aduna lamay 10 ka telepono sa matag 100 ka tawo.

Pagkontrolar sa Insekto—Barato

Ang usa ka grupo sa mga siyentista sa Zimbabwe nakadiskobre ug baratong paagi sa pagkontrolar sa gikahadlokang tsetse fly. Giinat sa mga siyentista ang itom nga panapton nga gipasuhopan ug pamatay sa insekto nga pyrethrin sa ibabaw sa asirong mga kuwadro ug gibutangag bukas nga mga garapon nga adunay pagpadugok nga mga kemikal sa ilalom sa mga kuwadro. Ang upat ka salimbong nga may garapon gibutang sa matag kuwadrado kilometro (.4 sq mi) sunod sa usa ka lugar nga gitakboyan. “Sa pipila lamang ka semana ang gidaghanon sa mga tsetse fly mius-os sa 0.3 por siento sa orihinal nga gidaghanon diha sa utlanan—nga grabeng gitakboyan nga dapit—ug ngadto sa 0.1 por siento . . . sa sulod sa gitambalan nga lugar,” mitaho ang New Scientist. Lain pa, ang mga taga baryo sa Burma malamposong nakasulay sa baratong paagi sa pagkontrolar sa mga lamok, nga mosanay sa tuboran sa tubig ug nagapakaylap sa dengue fever. Gibutangan sa mga taga baryo ug tinagurhang itlog sa alindanaw ang 400 ka barel sa tubig nga adunay daghang mga itlog sa lamok. Sa milabay ang duha ka semana nangawala ang mga itlog sa lamok. Sa milabay ang unom ka semana wala nay lamok ang maong dapit.