Unsay Kanser? Unsay Hinungdan Niini?

NGA angayan tingali, latas sa katuigan ang pulong “kanser” nakabaton ug negatibo kaayong kahulogan. Ang mga pulong sama sa “mokanat sama sa makapatay, maluibong kanser” nagtukmod sa daghang tawo sa pagsira sa ilang mga hunahuna sa maong pulong ug sa tinuod nga kahulogan niana.

Bisan pa, karong adlawa, kon iyagyag sa dili-madapigong paagi, ang ulohan dili na kaayo makahahadlok. Inay nga kanunayng “makapatay,” kini kadaghanan mahimong “may kaayohon.” Inay nga kanunayng “mokanat,” kini subsob masumpo samtang anaa pa sa usa ka dapit. Busa, unsa ba gayod ang kanser? Ug unsay hinungdan niini?

Ang Britanikong mga eksperto si Sir Richard Doll ug si Richard Peto misaysay: “Ang nagkadaiyang mga kanser sa tawo maoy mga sakit diin ang usa sa daghang selula nga naglangkob sa lawas sa tawo mausab sa paaging kini dili-tukmang maduplikar nga balikbalik, nga mapatungha ang minilyon susamang apektadong moduplikar-sa-kaugalingong mga kaliwat nga selula, nga ang pipila niana tingali mokanat ngadto sa ubang bahin sa lawas ug sa kataposan kini malukop niana.”—The Causes of Cancer.

Ang dakong pangutana karon maoy ngano? Nganong ang pila ka selula mogawas sa normal nga hulma ug mosanay nga dili kasagaran?

Makahimo bag Kalainan ang Imong Paagi sa Kinabuhi?

Sa presenteng ang-ang sa panukiduki sa kanser, ang mga doktor dunay dili pa gayod kompletong tubag sa hampak sa kanser. Ang kamatuorang kini nagauswag gipamatud-an ni Dr. John C. Bailar III ug Dr. Elaine M. Smith nga karong bag-o miingon diha sa The New England Journal of Medicine: “Gikan sa 1973 ngadto 1981 ang malangkobong proporsiyon sa pag-atake alang sa tanang neoplasms [mga kanser] nga giipon mitubog 13.0 porsiento. . . . Sa katibuk-an, walay katarongan sa paghunahuna nga ang kanser dili na kaayo kasagaran.”

Sa dakong sukod, ang mga eksperto sa kanser nasakpan sa tunga sa panginahanglan nga makaplagan ang igong tambal alang sa malignant nga mga tumor ug sa panginahanglan nga idasig ang pagsanta pinaagi sa pagsubay sa matuod nga mga hinungdan. Ang pagpangita sa mga hinungdan mosangko sa makalilibog nagkalainlaing mga teoriya—ang hinungdan ba anaa sa mga virus, mga gene, mga sanong sa imyunidad, mga kemikal, silinganan, mga hilo sa lawas, sa mga kombinasyon niini, o sa laing butang? Ug pinaagi sa unsang palakaw nga ang selula mahimong malignant o madaoton ug unya molalin?

Ang usa ka eksperto sa kanser, si Propesor Stephan Tanneberger, miingon: “Usa na karon ka establisadong kamatuoran nga kini usa ka palakaw nga nalangkit ang ubay-ubayng mga ang-ang diin ang normal nga selula nga may tinong kahulmahan sa gene mabalhin nga usa ka selula sa tumor nga naimpluwensiyahan sa daghang hinungdan. Kita nasayod nga ang mga virus, radyasyon ug kemikal nga mga substansiya mao kanang mga hinungdana, apan luwas ang pag-ingon nga ang pagkalambiggit lamang sa ubay-ubayng maong mga hinungdan ang nagapatunghag kanserosong selula sa ang-ang nga mosanay kana.”—Prisma.

Unsay kahulogan niini alang kanato sa adlaw-adlaw nga kinabuhi? Sumala kang Dr. Charles A. LeMaistre, presidente sa American Cancer Society, ang atong adlaw-adlaw nga mga batasan sa pagpuyo may kalabotan sa mga hinungdan sa kanser. Siya miingon: “Ang kadaghanang siyentipiko karon nagtuo nga ang atong adlaw-adlaw nga mga batasan—kon unsay atong ginakaon ug ginainom, kon kaha kita nagatabako ug unsa ka subsob kita maladlad sa adlaw magahukom sa dakong sukod sa atong riyesgo nga makabatog daghang kanser.”—Ebony nga magasin.

Kining maong punto de vista gipamatud-an sa panukiduki sa mga eksperto sa University of Oxford si Doll ug Peto. Sila miingon: “Ang mga paniid sa dili-matagnang mga kinaiya sa tawo tingali mopaila sa mga ideya nga mahimong wala gayod mahunahunai sa usa ka imbestigador sa laboratoryo. Sa makasaysayanhong paagi, kana mitagana sa sinugdan sa dakong bahin sa tanang panukiduki sa kanser pinaagi sa pagpunting sa mga riyesgo nga nalangkit sa pagkaladlad ngadto sa mga produkto sa kombustiyon sa karbon, kahayag sa adlaw, X-rays, asbestos, ug daghang kemikal. Kana nag-awhag sa pagtagad sa mga kapeligrohang nalangkit sa pag-usap sa nagkalainlaing sagol sa bunga, tabako, ug apog ug sa pagtabako.”

Sanglit ang mga paagi sa kinabuhi ug mga silinganan nagakalainlain sa usa ka nasod ngadto sa lain, kini nagkahulogan nga ang pila ka nasod may kiling sa pagbatog ug mas daghan sa pila ka matang sa kanser ug menos sa uban. Pananglitan, ang Inglaterra, diin ang paggamit ug tabako naglungtad na sa daghang katuigan, nanguna sa kanser sa baga. Ang Nigeria, nga wala pa makaapas sa paggamit ug tabako, may labing ubos nga kaso sa maong sakit sa pagkakaron. Ang Connecticut, U.S.A., nanguna sa kanser sa colon ug sa pantog, samtang ang Nigeria nagbaton sa labing ubos nga mga proporsiyon.

Ang laing panig-ingnan sa unsang paagi ang paagi sa kinabuhi mahimong motultol sa kanser mao ang Kaposi’s sarcoma, nga usa ka dili kasagarang kanser. Ang mga homoseksuwal giatake niana sa miaging pila ka tuig ingong sangpotanan sa AIDS, nga mopaluya sa sistema sa imyunidad sa pasyente ug maghimo kaniyang lagmit atakehon sa mga impeksiyon ug sa maong sarcoma.

Ang posibleng dugang hinungdan sa kanser gipaila ni Dr. Kenneth R. Pelletier sa Tunghaan sa Medisina sa University of California: “Gipasundayag sa daghang eksperimental nga pagtuon sa hayop ug sa tawo nga ang kapit-osan, depresyon sa kaisipan, ug ubang sikososyal nga mga hinungdan nagadaot sa katakos sa organismo sa pagsanta sa pagsulod sa sakit sama sa kanser o paglimite sa pagkaylap niini.”—Holistic Medicine.

Ang ubang doktor nagbaton usab sa maong pagtuo nga ang sobrang kapit-osan makaapektar sa sistema sa imyunidad ug sa ingon magladlad sa usa ka tawo nga atakehon sa kanser ug sa ubang sakit. Karon atong lantawon sa suod pa ang pipila sa labing dayag nga mga hinungdan sa kanser.

Tabako—Usa ka Makapatayng Kaaway

Sa tinagpulo ka katuigan ang tabako gilangkit sa kanser. Busa dili makapatingala kaayo ang pagkabasa sa mosunod giluwatang pahayag sa prensa: “Ang World Health Organization, sa pagsitar sa usa ka taho nga duolag usa ka milyong kamatayon sa kada tuig ikapasangil sa paggamit ug tabako, nagluwat sa mabug-at nga pagsaway sa pagtabako ug sa paggamit sa tabako.” Kanang artikuloha, nga gipatik sa The New York Times, nagpadayon sa pag-ingon nga “ang pagtabako maoy nakaingon sa 90 porsiento sa tanang kaso sa kanser sa baga, 75 porsiento sa tanang kaso sa nakadukot nga brongkitis ug emphysema ug 25 porsiento sa ischemic nga sakit sa kasingkasing ug sa ubang matang sa kanser, mga komplikasyon sa pagmabdos ug mga sakit respiratoryo.”

Ang tabako dakog bahin sa kanser nga si Dr. Byron J. Bailey, Sangang Medikal sa University of Texas, nagtuo nga ang pagkagiyan sa tabako angay tawgon tobaccoism, ug ang sangpotanan niana, kanser. Siya misulat diha sa JAMA (Journal of the American Medical Association): “Atong amgohon nga ang tabakoismo mao ang labing makapatayng pagkagiyan sa droga sa Tinipong Bansa [sa kalibotan!] karong adlawa ug tungod niini labi pang dako ang kapildihan sa kinabuhi ug sa dolyar kay sa cocaine, heroina, sa acquired immunodeficiency syndrome, mga aksidente sa trapiko, pagpatay, ug mga atake sa terorista nga iponon.”

Apan komosta ang paggamit sa nailhang “walay-aso nga tabako,” ang simhotonon ug usapon nga tabako, nga karon popular sa minilyong tawo sa tibuok kalibotan? Ang The New England Journal of Medicine nagtaho nga “sa India, mga bahin sa Sentral Asia, ug sa Habagatan-silangang Asia, ang kanser sa baba labi pang subsob kay sa didto sa Tinipong Bansa. Ngani, kini ang labing kasagarang kanser sa maong dapit.” Ang taho nagpadayon: “Ang pag-usap sa walay-asong tabako, nga kana lang o uban ang bunga sa areca ug sa malam-on nga dahon ug apog, nakitang nagapauswag ug dako sa riyesgo sa kanser sa baba.”

Tabako ug Alkohol—May Koneksiyon Ba?

Unsay ikasulti mahitungod sa pagsagol sa pagtabako ug sa pag-inom? Si Dr. Doll ug Dr. Peto nagpamatuod nga ang alkohol “‘magabayloay sa reaksiyon’ uban sa pagtabako, nga ang matag usa magapausbaw sa mga epekto sa lain. Gikatahapan sulod sa 60 ka tuig nga ang alkohol nalambiggit sa pagtungha sa kanser, sanglit napadayag nga ang mga kanser sa baba, tilaokan, larinhe, ug esopago mas kasagaran kay sa aberids diha sa mga lalaking nagtrabaho sa mga trabahong nagdasig sa pag-inom ug daghang alkoholikong ilimnon.”

Kining paghinapos gipamatud-an sa Alemang eksperto sa kanser nga si Propesor Tanneberger, kinsa miingon: “Ang pagtabako ug hinobrang pag-inom maoy usa ka riyesgo nga kinalabwang matang. . . . Dili ikalimod ang kamatuoran nga nagalungtad ang relasyong maylabot sa hinungdan tali sa paagi sa kinabuhi ug pagkaugmad sa kanser sa usa ka tawo.”

“Inosenteng” mga Mamumuno

Minilyong tawo kada tuig nagaladlad sa ilang kaugalingon ngadto sa mamumuno nga bisan kinsay ig-on nga daw kahimut-anan kaayo ug inosente—ang mga silaw sa adlaw. Apan ang hinobrang pagbulad sa adlaw, ilabina kon kini motultol sa grabeng pagkasunog sa panit diha sa tin-edyer, malagmit madutlan sa melanoma, itom ug kolor nga kanser sa panit. Sumala sa gipatin-aw sa usa ka medikal nga tinubdan: “Ang mga kahimtang nga mopataas sa riyesgo tingali mao kadtong nagalangkit sa kalit nga pagkaladlad sa luspad nga panit ngadto sa kahayag sa adlaw.”—The Causes of Cancer.

Kining hinungdana dili angay dili panumbalingon, sanglit, sa Tinipong Bansa lamang, 23,000 ka bag-ong kaso ug 5,600 ka kamatayon ang gidahom karong tuiga. Kadtong labing daling maapektahan mao ang mga tawong pution ug pamanit, asulon ug mga mata, bulagaw o pulag buhok, ug talumtomon.

Ang hinobrang pagkaladlad sa X rays diha sa medikal nga mga pagsusi tingali laing “inosenteng” hinungdan sa kanser. Pananglitan, ang “kusog nga pag-uswag sa kaso . . . labaw alang sa kanser sa thyroid kay sa laing matang sa tumor ug tingali ikapatin-aw sa epidemya sa dili-makapatay nga mga kanser sa thyroid nga gipahinabo sa medikal nga paggamit sa X-rays.”—The Causes of Cancer.

Bisan ang pagkaon nga atong ginakaon maoy lain pang wala-katahaping hinungdan sa kanser. “Ang mga pagtuon nagapaila nga ang pila ka pagkaon ug pila ka sustansiyang anaa niining mga pagkaona tingali nalangkit sa pagkaugmad sa kanser. Ang mga kaplag nagapaila nga ang pagkaon ug daghang tambok maoy usa ka hinungdan sa kapeligrohan sa kanser. . . .

“Nakaplagan sa mga siyentipiko ang relasyon tali sa kakulang sa pila ka bitamina—A ug C—ug sa kanser. Pananglitan, ang mga diyetang menos ug bitamina A gilangkit sa mga kanser sa prostate gland, cervix, panit, pantog ug colon.”—Departamento sa Panglawas ug Tawhanong mga Serbisyo sa T.B.

Ang usa ka katingad-anang pananglitan mao ang sa aflatoxin, “usa ka produkto sa fungus nga Aspergillus flavus nga kasagarang mokontaminar sa mani ug sa ubang pangunang kalan-ong carbohydrate nga ipondo sa init ug alimuot nga mga klima.” Sumala ni Dr. Doll ug Dr. Peto, kini “usa ka dakong hinungdan sa pagtungha sa kanser sa atay diha sa pila ka tropikanhong nasod.”

Tapos sa Hinungdan ug Epekto—Unsay Sunod?

Ang kamatuoran mao nga may labing menos 200 ka nagkalainlaing matang sa kanser nga may daghang linain o may-kalabotang mga hinungdan. Sa pila ka kaso, ang mga hinungdan wala pa hisayri sa tino. Ang mga kemikal nga gigamit sa pagkaon, ingon man industriyal nga mga maghuhugaw, gipunting ingong posibleng mga hinungdan. Sa usa ka hinungdan, ang paglangan sa pagbaton sa unang anak, sa ingon magalangan sa paggamag gatas, may kalabotan usab sa pagtungha sa kanser sa suso. Alang sa dugang impormasyon mahitungod sa mga hinungdan sa kanser, tan-awa ang kahon sa panid 6.

Kon natino sa mga siyentipiko nga daghang kanser maoy tungod sa panggawi sa tawo ug sa mga hinungdan diha sa silinganan, kita anaa sa dalan ngadto sa hinungdanong mga kasulbaran sa suliran sa kanser—ang pagsanta ug tambal. Kini pagahisgotan sa sunod artikulo.

[Kahon sa panid 5]

Mga Kahulogan sa mga Pulong Maylabot sa Kanser

Tumor—dili-normal nga pundok sa tisyu; dili-maayong hubag; gitawag usab neoplasm, o bag-ong mitubo. Kini mahimong benign o malignant.

Benign—mga selula nga dili mosulong o mosuhot sa ubang tisyu. Bisan pa niana, ang benign nga tumor mahimong mopahinabog peligrosong presyon.

Malignant—mga selula nga mosulong ug mosuhot sa palibot nga mga tisyu, ug gawas sumpoon, sa kadugayan magdaot sa pasyente.

Kanser—malignant nga tumor. Ang mga kanser gitala ubos sa duha ka pangunang pundok: sarcomas ug carcinomas.

Sarcomas—mga kanser sa estruktural ug tigdugtong nga mga tisyu, apil ang mga bukog, cartilage, tambok, ug kaunoran.

Carcinomas—mga kanser nga moapektar sa mga tisyu nga nagatabon o nagalinya sa mga organo sa lawas sama sa panit, tinai, baga, ug suso.

Carcinogen—substansiya nga mopahinabog kanser.

Metastasis—pagpasa sa usa ka sakit gikan sa orihinal nga tinubdan niini ngadto sa dugang mga bahin sa lawas.

Lymph—tin-aw nga pluwidong nagasirkular sa tibuok lawas. Kini may mga selula sa puting dugo, pamatok-sa-kagaw, mga hugaw, ug mga sustansiya sa lawas.

Lymph glands—o nodes. Kini sa normal nagasala sa mga hugaw gikan sa lawas. Ang sistemang lymph bililhon sa mga depensa sa lawas batok sa impeksiyon.

(Gibase sa Cancer and Vitamin C, nga sinulat ni Dr. Ewan Cameron ug Dr. Linus Pauling; The Facts About Cancer, nga sinulat ni Dr. Charles F. McKhann.)

[Kahon sa panid 6]

Pila ka Natinong mga Ahente nga Makapahinabog Kanser sa mga Tawo

Hinungdan Dapit sa Kanser

Aflatoxin (sa giagup-op nga mani)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Atay

Sobrang alkoholikong ilimnon‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Baba, tunlan, esopago, atay

Asbestos‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Baga, pleura, peritoneum

Pag-usap sa dahon sa bunga, tabako, apog‐‐ Baba

Muwebles (gahing kahoy)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Nasal sinuses

Mga butang binuhat sa panit‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Nasal sinuses

Sobrang pagkaon (nga makapatambok kaayo)‐‐ Endometrium, apdohan

Gulang na sa unang pag-anak‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Suso

Walay anak o diyutayg anak‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Obaryo

Mga impeksiyon tungod sa parasito:

Schistosoma haematobium, Aprika‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Pantog

Chlonorchis sinensis, Tsina‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Atay

Seksuwal nga Kamahilayon‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Cervix uteri; panit

Steroids‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Atay

Tabako‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Baba, tunlan, baga

Virus (hepatitis B)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Atay

(Gibase sa The Causes of Cancer)